دکتر هوشنگ نایبی استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران و مدرس دانشکده علوم اجتماعی است. او در زمینه نگرش ها و ارزشهای اقشار مختلف مردم، از جمله اقلیت های دینی، تحقیق و پژوهش میکند. با دکتر نایبی گفتوگویی داشتیم در زمینه پژوهشی که در مورد ارزشها و نگرش های اقلیت های دینی انجام داده و اخیر به صورت کتاب چاپ شده است.
• ایده آغازین این پژوهش از کجا سرچشمه میگیرد؟
نوشته‌های مرتبط
در کشورهای مختلف، به طور مکرر هر ساله یا هر چند سال یک بار تحقیقاتی درباره نگرشها و ارزشهای مردم در ابعاد مختلف اجتماعی و فرهنگی صورت میگیرد و از دادههای حاصل از این تحقیقات، میزان تغییر و تحول این ارزشها و نگرشها در طول سالیان متوالی مشخص میشود و مورد بررسی قرار میگیرد و نهایتا برای سیاستگذاریهای فرهنگی و اجتماعی بهتر استفاده میشود. در ایران نیز چندین بار چنین تحقیقاتی صورت گرفته است از جمله ارزشها و نگرشهای ایرانیان ۱۳۸۰ و ۱۳۸۲ که به سفارش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت گرفته و نتایج آن منتشر شده است. پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطاتِ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در پی این بود که تحقیقی مشابه در مورد اقلیتهای دینی ایران صورت دهد، که نتیجه ی آن طرح ارزشها و نگرشهای اقلیتهای دینی ایران بود که من مجری انجام آن شدم.
• هدف از انجام این تحقیق چه بود؟
این تحقیق در پی آن بود که مشخص کند اقلیتهای دینی ایران از لحاظ فرهنگی و اجتماعی در چه جایگاهی قرار دارند و خود را در چه جایگاهی میبینند، تا بتوان سیاستگذاریهای مناسب برای همزیستی مسالمتآمیز اقلیتها با اکثریت را با روشهای بهتری انجام داد، و همبستگی ملی را تحکیم کرد تا بتوان به نحو بهتری به سیاستگذاریهای مناسب برای همزیستی مسالمتآمیز پیروان ادیان رسمی و تحکیم همبستگی ملی پرداخت.
• آیا در گذشته تحقیقی در مورد اقلیتهای دینی ایران انجام داده بودید؟
خیر، این تحقیق اولین پژوهش من در مورد اقلیتهای دینی ایران بوده است.
• کتاب به چند بخش تقسیم میشود و هر بخش چه چیزی را بررسی میکند؟
کتاب به هفت فصل تقسیم می شود؛ در فصل اول به طرح سؤال و اهداف و اهمیت تحقیق و در فصل دوم به توضیح مبانی روش شناسی(روش پژوهش و گردآوری دادهها و …) پرداختهایم. و چهار فصل بعدی اختصاص دارد به نتایج و یافتههای حاصل از وضعیت فرهنگی و اجتماعی زرتشتیان، ارامنه، آشوریان و کلیمیان. در فصل هفتم هم وضعیت فرهنگی و اجتماعی اقلیتهای دینی با یکدیگر به مقایسه میشود.
• در وضعیت فرهنگی و اجتماعی، چه مواردی را بررسی کردهاید؟
در این تحقیق وضعیت فرهنگی به سه بخش تقسیم شده است: میزان دینداری (اعتقاد بنیادی، عبادت دینی و مناسک دینی)، میزان گرایش به ارزشها (ارزشهای معنوی مانند درستکاری، راستگویی و ارزشهای مادی مانند ثروت، مقام، شهرت)، میزان مصرف محصولات فرهنگی (استفاده از رادیو، تلویزیون، سینما، ماهواره، روزنامه و غیره). وضعیت اجتماعی نیز به سه بخش تقسیم شده است: مشارکت اجتماعی (مثل عضویت در انجمنها، شرکت در انتخابات و…)، نگرشها و گرایشهای اجتماعی (مانند نگرش به وضعیت اخلاقی جامعه، نگرش به عملکرد دولت، نگرش به زنان و…)، رضایتمندی (از ابعاد زندگی، وضع مالی، سلامتی و…)، و نهایتا از پاسخ دهندگان دربارهی ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی آنها سؤال شده است (مانند سن، جنس، تحصیلات و وضعیت اشتغال و…).
• روش تحقیق و نحوه گردآوری دادهها چهگونه بوده است؟
روش این تحقیق، پیمایشِ مبتنی بر نمونه است. پیمایش، روش تحقیقی است که در آن دادهها با تکنیک پرسشنامه یا از روی اسناد، گردآوری میشود. نحوهی گردآوری دادهها، مصاحبه حضوری ساختمند است. در مورد ارامنه، برخی از پرسشنامهها به صورت مصاحبه حضوری تکمیل شده و بخشی را نیز خودشان تکمیل کرده و برگرداندهاند. ما سعی کردیم تا جایی که می شود برای تکمیل پرسش نامهها و انجام مصاحبهها از دانشجوهای ارمنی استفاده کنیم.
• روی جلد کتاب کنار نام شما نام آقای محمد حسن آغاز نیز قید شده است. نقش ایشان در انجام این پژوهش چه بوده است؟
ایشان همکار اصلی من در این طرح بوده و خاصه در زمینه تنظیم گزارش و کارهای اداری همکاری داشتهاند.
• چه کسانی مخاطب این کتاب هستند؟
مخاطب این کتاب به طور خاص سفارشدهنده کتاب و مسؤولین فرهنگی و اجتماعی کشور هستند که هدفشان تحکیم وحدت ملی و برنامهریزی و سیاستگذاری برای مسائل فرهنگی و اجتماعی کشور است. البته نتایج حاصل از این تحقیق به صورت عمومی منتشر میشود و هر محققی میتواند به تحلیل این دادهها بپردازد.
• شما در این تحقیق ارامنه را به عنوان «اقلیت دینی مسیحی» مطرح کردهاید و به قومیت و ارزشهای فرهنگی آنها اشارهای نشده. همین طور در مورد فرقه های مختلف دینی آنها (مانند کاتولیک و یا گریگوری) سؤالی در پرسشنامه نشده است. دلیل این کار چه بوده؟
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل ۱۳ آمده: «ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی اقلیتهای دینی شناخته میشوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل میکنند». در این پژوهش هم وضعیت فرهنگی و اجتماعی اقلیتهای دینی رسمی کشور، اقلیتهای زرتشتی، کلیمی و مسیحی مورد مطالعه قرار گرفته است و تفکیکهای درون اقلیتها مورد نظر نبوده است و سؤالات هم برای همهی اقلیتها مشترک و مشابه طرح شده است.
• بر اساس متن نوشته شده در کتاب، برای نمونه گیری ارامنه، فهرستی از خانوار یا افراد وجود نداشته است و از این رو کلیساهای محل تجمع آنها را برای انجام نمونه گیری و تکمیل پرسشنامهها در نظر گرفتهاید. چرا برای اطمینان بیشتر از جامعیت نتایج حاصل از این تحقیق، انجمنهای مخصوص ارامنه را هم به عنوان محل تجمع در نظر نگرفتید؟
مقامات ارمنی، کلیساها را به عنوان محل تجمع ارامنه معرفی کردند و هدف ما هم این بود که با مردم معمولی مصاحبه کنیم و به همین خاطر به انجمنها نرفتیم.
• جالب بود که در پژوهش، نگرش اقلیتها نسبت به زنان و مسائلی مانند کار کردن زنان، میزان ترجیح فرزندِ دختر یا پسر و… هم بررسی شده بود. این سؤالات بخشی از دغدغههای زنان جامعه ایران را مطرح میکند و میتوان این دادهها و نتایج را در تحقیقات زنان نیز استفاده کرد، امّا در بخش دیگری از پرسشنامه که با عنوان نگرش به عملکرد دولت مشخص شده بود، از اقلیتها در مورد میزان تأمین امنیت، رفاه مردم، حفظ ارزشها و تأمین آزادی اقلیتها، توسط دولت سؤال شده بود. چرا در رابطه با حقوق اقلیتها در قانون اساسی و این که آیا اقلیتها خواهان بهبود این قوانین هستند یا خیر، سؤالی مطرح نشده بود؟
این سؤال جزء اهداف تحقیق ما در این بخش نبوده است. البته ما در آخر پرسشنامه، بخشی را به نظرات و پیشنهادات پاسخگویان اختصاص داده بودیم تا اگر نظری دارند مطرح کنند، و هیچ کدام از آنها به این مسأله اشاره نکرده بودند.
• در یک بخش، دربارهی میزان استفاده از محصولات فرهنگی و میزان تماشای ماهواره سؤال شده بود. با توجه به این که ماهواره در ایران غیر قانونی است، آیا فکر میکنید جوابهای داده شده به این سؤال، قابل اعتماد باشد؟
سؤالات طوری طراحی شده که یک روند طبیعی و کلی دارد و در مورد مسائل مردم است، وقتی مصاحبه حالت گفتوگو به خود می گیرد و دوستانه است مردم با مصاحبه کننده احساس صمیمیت و راحتی میکنند و نهایتأ صادقانه پاسخ میدهند. با توجه به این که در پاسخ ارامنه به این سؤال فقط حدود یک چهارمشان (۶/۲۶ درصد) اظهار کردهاند که از برنامههای ماهواره استفاده نمیکنند پیدا است ابایی در پاسخ دادن وجود نداشته است.
• اگر نتایج حاصل از این تحقیق بر اساس تقسیم بندی جنسی و سنی نیز بررسی میشد بهتر میتوانستیم نگرشها و ارزشهای زنان و مردان در سنین مختلف را بررسی کنیم. مثلا نحوهی گذراندن اوقات فراغت در گروهای سنی مختلف چه گونه است؟ یا میزان دینداری در زنان بیشتر است یا مردان؟
به این نوع تحلیلهایی که شما اشاره میکنید تحلیلهای دو متغیره میگویند، هدف ما از انجام این تحقیق، توصیف کلی ارزشها و نگرشها بوده است. اما با این حال از پاسخگویان در مورد سن، جنس، تحصیلات و وضعیت اشتغال آنها سؤال پرسیدهایم تا بعدها این امکان وجود داشته باشد که محققان دیگر هم از این دادهها استفاده کنند و از دیدگاههای مختلف اجتماعی مورد بررسی قرار داده و تحلیل کنند.
مطلب مشترک انسان شناسی و فرهنگ و دوهفته نامه “هویس”( شماره ۱۶۲، ۲۱ دی ۱۳۹۲)
