ارتباط انسان با طبیعت در هیچ کلیشه ای باقی نمانده است، به این معنا که هنر به این رابطه پویایی وسیع بخشیده است. فردیت نیز به آن تشخص می بخشد. صنایع دستی، بخشی از این مقوله را در مراحل گوناگون در بر می گیرد. در واقع نخستین تجربه های زیسته را به تصویر می کشد، زیرا به پرسش های بی شمار هستی شناختی، معرفت شناختی، انسان شناختی و جامعه شناختی پاسخ می گوید. به این معنا که واقعیت های اجتماعی را در مکانیسم های مختلف پدیده های اجتماعی برای ما بیان می نماید. تولید کنندگان هنر به مثابه ی نمایندگان واقعی به امر شناخته شده جنبه ای نا شناخته و غریب می بخشند، زیرا دست به آشنایی زدایی پدیده ای عادی می زنند. به طور کلی این مقاله می خواهد به پرسش زیر پاسخ دهد : خامه دوزی از چه ساختاری برخوردار است؟ با توجه به این مسئله هنر در هر دوره ای دچار تغییرات و تحولات گوناگون شده است و حتی کارکردهای مختلفی یافته است. البته نوع نگاه مخاطب از سوی دیگر جهت ویژه ای را به آن می بخشد که گفتمان اصلی را میان هنر، هنرمند و جامعه ایجاد می کند. به عبارت دیگر پرسمان اساسی هنر در پی چیستی و جایگاه آن در بستر جامعه می باشد، به این معنا که صنایع دستی، ترکیبی از خلاقیت های بصری، شنیداری، آوایی، حسی و غیره را در بر می گیرد که پیکره ی هنر را در فرهنگ به طور وسیع تشکیل می دهد. بنابراین خامه دوزی یکی از صنایع دستی و هنرهای اصیل زنان سیستانی بوده است.
کلید واژه ها : صنایع دستی، خامه دوزی، سیستان، زنان
نوشته‌های مرتبط
تعریف صنایع دستی :
صنایع دستی، تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فرآورده های آن با دست انجام گرفته است و در چهارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی، ذوب می گردد و هنر افراد هر منطقه با توجه به میراث قومی آنان ساخته و پرداخته می شود. (یاوری، حسین: ۱۳۸۹، ۱۳)
خامه دوزی (خمک دوزی) :
خمک دوزی واژه ی دگرگون شده ی خامه دوزی است که سفید دوزی نیز خوانده می شود. خمک دوزی، نامی است که درخشش زیبای الیاف ظریف ابریشم در تار و پود پارچه های زیبای سیستان را به همت دستان پرتوان و ذوق بی کران مردمانش یادآور می شود. از هنر خامه دوزی در تزیین لباس، جانماز، دستمال، روپشتی و غیره به کار می رود. تاریخ و قدمت این هنر را می توان با زمان ظهور ابریشم سیستان مصادف دانست. اوج این هنر را همچون دیگر هنرها و صنایع دستی سیستان می توان به دوره های اشکانی و ساسانی نسبت داد. (بیگی، حسن: ۱۳۶۵، ۳۶۳)
انواع رودوزی ها :
رودوزی، هنری است که طی آن بخش هایی از پارچه توسط قلاب یا سوزن دوخته می شود و نسبت به میزان بخیه ای که بر روی پارچه می نشیند می توان رودوزی ها را تقسیم بندی نمود. و انواع سوزن دوزی های ایرانی قابل تقسیم به سه دسته ی کاملا متمایز و مشخص می باشد: ۱- گونه ای که زمینه ی اساسی پارچه را سراسر بخیه می پوشاند تا زمینه ی تازه ای از رنگ و نقش پدید آید. (مانند سوزن دوزی بلوچ) ۲- گونه ای که بر روی پارچه نقش چندانی دوخته نمی شود بلکه با عبور نخ های رنگین از لا به لای تار و پود پارچه و دوختن این الیاف به یکدیگر پارچه حالتی مشبک و رنگین به خود می گیرد. (مانند سکه دوزی و قلاب دوزی اصفهان) ۳- گونه ای که در آن زمینه ی پارچه به رنگ اصلی باقی مانده و به کمک الیاف دارای روکش فلزی، نقوش متنوعی بر روی پارچه دوخته می شود. (مانند ده یک یک دوزی که در حال حاضر منسوخ شده است) و نقده دوزی، تافته دوزی، خوس دوزی، زردوزی که گلابتون دوزی نیز نامیده می شود. (همان، ۳۶۵-۳۶۶)
مواد مورد نیاز برای خامه دوزی :
۱ – پارچه از جنس ساتن یا چلوار ۲ – سوزن ۳- آیینه ۴ – نخ ابریشم یکرنگ( سفید) ۵ – انگشتانه ۶- قیچی
شیوه ی طراحی :
ابتدا طرح مرد نظر را روی کاغذ پیاده نموده با سوزن سوراخ سوراخ می نماییم، سپس با توجه رنگ زمینه از براده گچ یا ذغال استفاده نموده و نقش را به روی زمینه منتقل می کنیم. البته در این کار می توان از قالب های قلم کار نیز استفاده نمود، پس از پیاده نمودن طرح، پارچه ی مزبور را روی کارگاه چوبی قرار می دهیم و سپس با استفاده از سوزن و نخ یک لای ابریشمی خام سفید شروع به دوخت می کنیم. انواع دوخت هایی که در خامه دوزی به کار می رود، شامل دوخت ساتن و طرح ساقه دوزی می شود. روش کار به این صورت است که سوزن را از پشت پارچه بیرون می آوریم، به طوری که نخ، سنت چپ سوزن قرار گیرد، سپس با فاصله ی کوتاهی در روی خط سوزن را داخل پارچه فرو کرده و دوباره در روی خط، بیرون آورده و آنقدر این عمل را تکرار می کنیم تا نقشه به طور کامل دوخته شود. این نوع دوخت بسیار ظریف بوده و برای اطراف و خطوط ظریف به کار می رود. لازم به یادآوری است: این طرح برای این که تمیز و دقیق جلوه نماید لازم است به طور کامل و پرکار دوخته شود. بسیاری از سوزن دوزی های سفید بر زمینه سفید (خامه دوزی) را با سیاه دوزی تمام می کنند، به این ترتیب که مثلث های جادکمه ای با بخیه سیاه رنگ بر روی آن ها پدید می آورند و حاشیه های دور یقه و مچ را به رنگ سیاه می دوزند. (سید صدر، سید ابولقاسم: ۱۳۸۶، ۱۴۰-۱۴۱)
معرفی هنرمند :
خانم فاطمه کول در سال ۱۳۳۷( هجری شمسی) در روستای کول شیب آب واقع در سیستان متولد شده است و تا مقطع سیکل تحصیل نموده است. به دلیل علاقه و استعداد فراوان از همان دوران کودکی فراگیری رشته های هنری را آغاز نمود و در رشته های مختلف رودوزی (شماره دوزی، گلدوزی) به مهارت بالایی دست یافت. در سال ۱۳۳۶ به عنوان یکی از اعضای مدیریت صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان آغاز به کار نمود. پس از ورود به مدیریت صنایع دستی به دلیل علاقه ی شخصی، فراگیری رشته های مختلف را همچون سوزن دوزی، سکه دوزی، خامه دوزی، گلیم بافی(فارسی و بلوچ)، قالی بافی، کارت بافی را آغاز نمود. علاوه بر آن اکنون به عنوان مسئول کارگاه تولید و تکمیل شهر زاهدان و آموزش هنرهای رودوزی نیز مشغول به کار می باشد. که حاصل سال ها کار و تجربه او شرکت در نمایشگاههای مختلف صنایع دستی در استان های مختلف به همراه مدیریت صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان می باشد. به طور حرفه ای خانم ها صغری کول(خواهر)، کبری کول(خواهر) با آموزش خامه دوزی در خانه و انواع رودوزی ها و زینب کول(خواهر زاده)، الهام کول(خواهر زاده)، فاطمه براهویی(هنر جو) به کار خامه دوزی در شهر زاهدان مشغول می باشند. و خدیجه کیخا(مادر) در گذشته به این کار مشغول بوده است، زیرا اکنون فوت نموده است. فاطمه کول برای چند اثر در زمینه ی خامه دوزی در سال ۱۳۹۰ نشان مرغوبیت دریافت نموده و این هنر(صنایع دستی) ملی شده است. و تا چند سال دیگر آثار او مهر اصالت دریافت خواهد نمود که سپس ثبت سازمان یونسکو می شود. و اکنون او بازنشسته ی میراث فرهنگی می باشد. (کوچکزایی: ۱۳۹۱، مصاحبه)
مصاحبه :
مصاحبه شونده: فاطمه کول سن: ۵۳ تحصیلات: سیکل مکان مصاحبه: کارگاه تولید و تکمیل در شهر زاهدان زمان : ۹/۳/۱۳۹۱
پرسش :
خامه دوزی چیست و درباره ی شیوه ی دوخت آن توضیح دهید/
طرح خامه دوزی :
تقریبا از همان دوران بچگی ام در خانه از مادرم دیدم و این کار و انجام دادم ، اما به طور حرفه ای حدود ۲۵ ساله که مشغول این کار هستم. در گذشته خامه دوزی رو که نامش خمک دوزی بوده با رنگ سفید می دوختن و کارگاههایی به صورت پارچه بافی وجود داشت که خودشون تولید می کردن، سپس می دوختن و می فروختن. تار و پود پارچه یعنی افقی و عمودی باید یکسان باشن، مدل و نقشه نداره بلکه همه ذهنیه تارهای پارچه رو می شمرن با توجه به تار و پود پارچه نقشه های ذهنی رو به هر مدل می تونن در بیارن . بیشتر اشکال هندسی شامل لوزی های بزرگ و کوچیک، هشت گلبرگ، مثلثی و خود به علاوه(+) می شه مدل ها و رنگ ها رو می شه تغییر داد. خامه دوزی رو می شه تو کوسن، جانماز، سجاده، رومیزی، وسط میزی و رومانتویی برای خانوما استفاده کرد، که در رومانتویی به صورت نوار دوخته می شه به صورت پارچه های ۱۰ یا ۱۲ سانتی متری و بر روی هر رنگ مانتو می شه دوخت. نخ مورد استفاده در خامه دوزی نباید تابیده باشه یعنی ماشینی نباشه و حتما ابریشم خام باشه ابتدا پارچه رو برش زده و سردوزی و رنگ های مختلف رو بر روی آن می گذاریم سپس بسته بندی نموده و به آدرس هنرجویان فرستاده می شه تا اونا پارچه ها رو خامه دوزی کنن و به سفارشات محوله می پردازن در پایان کار اعلام می کنن که از پنج یا شش جفت جانمازی، کوسن یا وسط میزی، فلان مقدار آماده هست و دستمزدی به اونا پرداخت می شه و در قسمت پایین پارچه اتویی دیگه زده می شه تا صاف بشه . تو سوزن دوزی، ابتدا زمینه رو می زنن بعد پر می شه که همون مشکی دوزی یا سیاه دوزی به اصطلاح محلی سیه دوزیه ، مثل گلدوزی یا سیاه دوزی رنگی که قبلا در زابل تو جالباسی و روتختخوابی زیاد به کار می رفت. اما خامه دوزی ابتدا با پرکاری شروع می شه و به هیچ وجه زمینه نداره از ۲ تار شروع می شه و بعد کم می شه تا به ۲ تار برسه سوزن دوزی و خامه دوزی ذهنی هستن و از روی تار و پود پارچه تارها رو باید شمرد. یک نوع دیگر شماره دوزی روی پارچه های شش تاریه که به صورت چهار ضلع ۱۳*۱۳ هست. در شماره دوزی ابتدا مرکز یا وسط کار رو مشخص می کنیم، بعد گلبرگا رو به صورت هشت تار شروع می کنیم. پارچه های شماره دوزی رو بافت بلوچ در ایرانشهر (یکی از شهرهای بلوچستان) تولید می کنه حتی در خامه دوزی، شماره دوزی به صورت به علاوه (+) وجود داره. خامه دوزی بر روی پارچه های فاستونی و گاندی دوخته می شه که تار و پود پارچه یعنی افقی و عمودی حتما باید یکسان باشه.
رنگ بندی یا رنگ آمیزی خامه دوزی :
در این زمینه خودم ابداعاتی کردم. برای رنگ بندی سعی می کنم که رنگا بیشتر از یک خونواده باشن، یعنی با هم هماهنگ باشن و به پارچه هم بخورن، به عنوان مثال سفید و نارنجی، سفید و سرخ-آبی، سفید و زرد بر روی پارچه ی زرد، طلایی و نارنجی که خیلی قشنگه و سفید و پرتقالی، سفید و صورتی رو با هم به کار می برم. برای ریشه هم سعی می کنم رنگایی رو به کار ببرم که هماهنگ باشن. اگر پارچه، قهوه ای روشن یا کم رنگ باشه از یک رنگ کم رنگ تر برای ریشه ها استفاده می کنم. برای آستری نیز سعی می کنم که ایرانی باشه، نخ ابریشم خام طبیعی یا نتابیده رو از کشورای هند و پاکستان می آرن که تفاوتی در این زمینه وجود داره به عنوان مثال نخای هندی اصلا رنگو پس نمی دن و خوب هستن. ولی نخای پاکستانی تو آب فورا رنگو پس می دن، مثلا نخ آبی رنگ، تو آب، سفید می شه البته از سمنان و یزد که مراکز تولیدی ابریشم دارن نخ ابریشم می آرن. علاوه بر اون تو یزد یه نوع خامه دوزی به اسم ممه دوزی و در بیرجند هم به نام چشمه دوزی وجود داره. تو چشمه دوزی باید روی پارچه تارکشی بشه مثلا یک بته جقه تو گوشه ی بقچه یا نخ ابریشم خام سفید به صورت دندون موشی دوخته میشه که در گذشته در زابل زیاد دوخته می شد. برای تهیه جهاز دختری که ازدواج می کرد چند نفر عهده دار تهیه ی کلاه یا عرقچین، جانماز، چهار یا پنج جفت دستمال، دور یقه ی لباس و سر آستین، پایین لباس در دامن رو که در گذشته دامن ها خیلی بلند و ۲۰ متر بود، دندون موشی و خامه دوزی می کردن لوزی ها در طرح خامه دوزی اینو به خوبی نشون میده. اگه لباس، سفید باشه با نخ سیاه می دوزیم یا سیاه و سفید و با هم قاطی می کنیم. من به خاطر پول، هیچ وقت این کار و انجام نمی دم اگر چه منبع درآمدی هست. متاسفانه با گذشت زمان، مدل های جدید باعث فراموشی این هنر در سیستان شده و از صفایی که در گذشته برای خامه دوزی زنان وجود داشت، خبری نیست، و اکنون نیز من و چند تن از اعضای خوانوادم در حفظش تلاش می کنیم. که معمولا تو خونه، اداره کارگاه تولید تکمیل و کارگاه آموزشی دور هم جم می شیم و به هنرجوها تو سنین مختلف آموزش می دن. بیشتر دانشجویان رشته ی هنر در این زمینه علاقمند هستن، البته در چند سال گذشته در خوابگاههای پردیس، نور و قدس نیز آموزش می دادم. اکنون در مرکز آموزش فرهنگی صنایع دستی میراث فرهنگی (واقع در خیابان امیرالمومنین ۳ زاهدان در روزهای دوشنبه و چهارشنبه در ساعت ۱۲-۵/۲) خامه دوزی و رودوزی های دیگه رو آموزش می دم. در واقع تشویقای خانواده و همکاران باعث شد که به طور حرفه ای به این کار ادامه بدم. و هدف من از این کار زنده نگه داشتن هنر خامه دوزی و رشد آن در میراث فرهنگی هستم، یعنی این کار و برای خودم وظیفه ای می دونم و معتقدم که هر کسی با زبان خاصش با دیگران حرف می زنه بنابراین خامه دوزی برای من وسیله ای هست که از این طریق می تونم بگم که هستم و نظمی را به زندگیم داده .
نتیجه :
با توجه به نظریه ی ساختارگرایی کلود لوی استراوس، پدیده های گوناگون اجتماعی از ساختار ویژه ای برخوردار می باشند. به این معنا که خامه دوزی در زندگی اجتماعی به صورت فرایندهای تقابلی (رنگ ها) شکل می گیرد و در کل ترکیب، نظم ویژه ای را القا می نماید. همچنین به ذهن ساختاریافته و منسجم در این زمینه می توان دست یافت که تجربه های زیسته ی زنان سیستانی را برای ما تداعی می کند. تار و پودها جهانی به مثابه ی متن باز است که حرکت و پویایی را به صورت افقی و عمودی به تصویر می کشد. وسط کار در خامه دوزی آغازگاه محور کار و تلاش برای کنش های اجتماعی است. کاربرد اشکال هندسی (لوزی به منزله ی پیوستن تفکر به ابدیت است و گلبرگ ها خوانش زیبایی، ظرافت و عدم سکون می باشد. مثلثی، رابطه ی میان دال: زندگی و مدلول: جامعه را در محورهای متقاطع و متقابل در می یابد، برای اینکه هویت اجتماعی را باز نمایی نماید.) ، تفاوت های نگرش زنان سیستانی را در زندگی اجتماعی نشان می دهد. نمادهای ریاضی (+) فراز و فرود هستی را در طبیعت نشان می دهد. بنابراین رویکرد خود ( درک زنان سیستانی از هنر خامه دوزی) نسبت به دیگری ( درک مردم از این هنر) در بستر جامعه شکل می گیرد که اندیشه با توجه به نظر سوسور از حرکت دال( طرح و رنگ) به مدلول(نظم نهفته) تعین می یابد. علاوه بر آن توجه دقیق به کنار هم قرار دادن رنگ ها شیوه ی زیست را القا می نماید. به این معنا که کاربرد رنگ های روشن، شادکامی توام با مشکلات در مسیر رشد می باشد. در واقع خامه دوزی، گفتمان حائز اهمیت را میان افراد به ویژه هنرمندان ایجاد می کند و به طور کلی کلیشه ها را کنار می زند تا به وحدت اجتماعی دست یابد. علاوه بر آن نوع متفاوت تجربه و عمل را می توان در پدیدار زمان مشاهده نمود. به این معنا که پراتیک فرهنگ به شکل موجودیت ناموجود عمل می کند و بینامتنیت در مرحله ی آمادگی برای ورود به عرصه ی کنش های اجتماعی دست به انتخاب، تصمیم گیری و مبارزه می زند. برای اینکه هژمونی را براندازد و انسانیت را در سویه های آزاد اندیشه و زبان انعکاس دهد. همچنین زبان نهفته در نقوش و طرح های خامه دوزی برای ما از ژرفای زمان می گید که در دیالکتیک نظم و بی نظمی، استحاله می یابد. هماهنگی رنگ ها نشان دهنده ی عادات تقویت شده ی کار و مفهوم سخن است که به گفتار عینیت بخشیده است. در روش بررسی همزمانی، وضعیت کامل خامه دوزی در یک مقطع خاص (معمولا زمان حاضر با ابداعات در رنگ بندی ) مطالعه می شود و در روش بررسی در زمانی عناصر خاص نقوش یا طرح ها(لوزی ها، مثلثی ها و غیره) در لایه های متوالی زبان مورد پژوهش قرار می گیرد. زیرا پدیده های گوناگون طبیعت در آن ها انعکاس می یابد و سویه های دیگر آگاهی در میان رنگ ها معنا می یابد. به این ترتیب در هیجان آمیخته با لذت، کنتراست موج می زند که آغازگاه بازگشت به طبیعت در معنای هایدگری است. علاوه بر آن نگاه رو به آینده را برای ما بازنمایی می نماید، زیرا حلقه ی اتصال گذشته به حال و آینده را روایت نموده است. و در مکانیسم های گوناگون شناختی، کنش های اجتماعی محقق می شوند.
Email : t.kuchekzaee@gmail.com
منابع :
۱ – احمدی، بابک (چاپ پانزدهم ۱۳۹۲): ساختار و تاویل متن، تهران، نشر مرکز
۲ – بیگی، حسن (چاپ اول ۱۳۶۵): مروری بر رصنایع دستی ایران، تهران، انتشارات ققنوس
۳ – سید صدر، سید ابوالقاسم (چاپ اول ۱۳۸۶): دایره المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن، تهران، انتشارات سیمای دانش
۴ – سومی، هیراموتوگلدک (۲۵ شهریور سال نا معلوم)، سیری در صنایع دستی ایران، کتابخانه ی تخصصی صنایع دستی سیستان و بلوچستان
۵ – فکوهی، ناصر (چاپ ششم ۱۳۸۸): تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی، تهران، نشر نی
۶ – هادیانی، زهره (اسفند ۱۳۶۷): پایان نامه : صورت هایی از صنایع دستی سیستان و بلوچستان، تحقیقی به عنوان پروژه ی پایانی دوره ی کارشناسی جغرافیا برای ارائه به گروه جغرافیایی دانش سرای عالی زاهدان، دانشگاه تربیت معلم با نظارت دکتر بیژن رحمانی (بنیاد ایران شناسی)
۷ – یاوری، حسین (۱۳۸۹): شناخت صنایع دستی ایران، تهران، نشر مهکامه
۸ – کلدوی، علی (۱۳۸۲): صنایع دستی سیستان، دانشگاه زابل
۹ – کوچکزایی، طیبه (۱۳۹۱): پایان نامه کارشناسی علوم اجتماعی(انسان شناسی) با عنوان کارکرد خامه دوزی در زندگی زنان سیستان از دانشگاه سیستان و بلوچستان
۱۰ – کشبان، گیتی (۱۳۸۹): سیستان و بلوچستان (راهنمای گردشگری استان سیستان و بلوچستان) ، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان
۱۱ – راهنمای گردشگری استان سیستان و بلوچستان، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان
۱۲ – شهرستان زاهدان، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان (۱۳۸۸): اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان
