شاید از خودتان بپرسید مگر گذشته هم دور و نزدیک دارد؟ پاسخ مثبت است! نه تنها گذشته دور و نزدیک دارد, بلکه باستان شناسی هم دور و نزدیک دارد! متناسب با این تقسیم بندی باستان شناسان هم دور و نزدیک دارند.
میدانیم که از حدود چهار میلیون سال است که بشر بر روی زمین زندگی می کند. بیشتر طول این بازه زمانی بشر سیستمهای نوشتاری نداشت و تنها از طریق مواد فرهنگی(material culture) یا به زبان ساده آنچه از خودش برجا می گذاشت برای باستان شناسان و دیرین انسان شناسان قابل مطالعه بود. انچه می ساخت، تولید میکرد یا مصرف میکرد. در حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح دربخشهایی از خاور نزدیک باستان سیستمهای نوشتاری یا خط ابداع شد. ابداع نوشتار در همه جای جهان همزمان رخ نداد مثلا در اروپا و آمریکای شمالی بسیار دیرتر اتفاق افتاد. بازه زمانی را که انسان بدون نوشتار زیسته اصطلاحا “پیش از تاریخ” می نامند. از زمان ابداع خط و نگارش “دوران تاریخی” حیات بشر بر زمین آغاز میشود که تا امروز ادامه دارد.
در باستان شناسی ایران متناسب با قوانین سازمان میراث فرهنگی هر شی که قدمتی بیش از ۱۰۰ سال داشته باشد اثر باستان شناختی محسوب میشود و قابلیت مطالعه باستان شناسی دارد.بنابراین تعریف قانونی، گذشته باستان شناختی را تا ۱۰۰ سال پیش ارزیابی می کنند و مطالعه بازه های زمانی که کمتر از ۱۰۰ سال گذشته را پوشش میدهند تلویحا به انسان شناسان و جامعه شناسان وامی نهند. اما به طور کلی و متناسب با تعاریف جهانی باستان شناسی دوران تاریخی از زمان ابداع نگارش آغاز و تا امروز و لحظه حال را شامل میشود. در مکاتب آمریکای شمالی و انگلیسی خط فاصله ی مشخصی میان گذشته و حال وجود ندارد. از منظر این مکاتب اینها مفاهیمی سیال هستند. بنابراین مفهوم گذشته نیز مانند مفایهم حال واینده به شدت سیال و در نوسان است. از سوی دیگر باستان شناسی دانشی است که عمدتا بر مطالعه ماده فرهنگی استوار است از اینرو در مکاتب نوین باستان شناسی بویژه باستان شناسی فرافرایندی(post processualism) که از پست مدرنیسم متاثر است باستانشناسی میتواند مواد فرهنگی مربوط به جوامع معاصر را نیز مطالعه کند و رفتارهای انسانی را پیگیری نماید. یک لیوان یکبار مصرف یا زباله ها و دورریزهای امروزی میتوانند به اندازه چند تکه سفال پیش از تاریخی قابلیت مطالعه و بررسی باستان شناختی داشته باشند. در کلیت باستان شناسی در جهان امروز هیچگونه محدودیت زمانی و مکانی برای حوزه مطالعات خود قاول نیست. باستان شناسی امروز مرزهای گذشته را پشت سر گذاشته و به مطالعه جوامع معاصر روی آورده است.
همانطور که گذشته در تعاریف جدید باستان شناسی دوران تاریخی تا حال حاضر و جوامع معاصر راشامل میشود و مکان شامل هر جایی است که انسان در آن پا نهاده حتی کرات آسمانی، آن دسته از باستان شناسانی که به مطالعه جوامع امروزی تمایل دارند را اصطلاحا “باستان شناسان معاصر” مینامند. حوزه تخصصی این گروه از باستان شناسان اصطلاحا” باستان شناسی گذشته نزدیک” یا “باستان شناسی معاصر” نامیده میشود. در واقع گذشته نزدیک زیرشاخه ای از باستان شناسی دوران تاریخی است که به تحولات قرنها و دهه های اخیر میپردازد. در کشور ما دورانهای افشاریه, زندیه, قاجار، پهلوی و معاصر در حیطه این شاخه قرار می گیرند. اما هدف این شاخه از باستان شناسی چیست؟ به طور خلاصه کمک به بهبود کیفیت زندگی در جوامع معاصر در سطوح مختلف، حل تعارضات فرهنگی، درگیریهای قومی و در کلیت اهداف حقوق بشری و انسان دوستانه دغدغه باستان شناسان گذشته نزدیک است که به شدت تعهدات اجتماعی برای خود قائلند.
از معروفترین نمونه های پروژه های باستان شناسی گذشته نزدیک پروژه ای است که در عراق انجام و بقایای قربانیان نسل کشی کرد ها توسط حزب بعث را کاوش و اسناد آن را در دادگاه علیه صدام حسین ارائه داد. حفاری در بقایای حادثه ۱۱ سپتامبر نیز یکی دیگر از پروژه های باستان شناسی گدشته نزدیک است که به کمک خانواده قربانیان شتافت.
در ایران نیز پروژه های باستان شناسی گذشته نزدیک در انجام شده است که از آن جمله پروژه ای در بم زلزله زده و باغ نشاط در نیشابور قابل ذکر است.
مریم دژم خوی، هیئت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند و مدیر مشترک گروه باستن شناسی انسان شناسی و فرهنگ است.
