سیّدفرید قاسمی
کتاب‌شناسی سینما در ایران. اصغر یوسفی‌نژاد. تهران: روزنه‌کار، ۱۳۹۴. ۸۳۱ص. ۵۵۰۰۰۰ ریال.
نوشته‌های مرتبط
•مطبوعات سینمایی ایران ۱۳۰۹تا ۱۳۹۵. حسین گیتی. تهران: نشر کبوتر [چاپ و پخش: روزنه‌کار]، ۱۳۹۵. ۳۲۰ص. ۲۵۰۰۰۰ ریال.
محمّدمهدی فخری‌زاده را از سال ۱۳۵۸که مدیر مجله جهانگرد بود، می‌شناسم. نشریه‌ای که در مجموع ۲۱شماره منتشر شد. داستان تولد و توقیف جهانگرد را ۱۸سال بعد (سال۱۳۷۶) از فخری‌زاده گرفتم و در پژوهشنامۀ تاریخ مطبوعات ایران (ش ۱، ۱۳۷۶، صص ۳۵۰ـ۳۵۵) به چاپ رساندم. فخری‌زاده، پس از نشریه‌داری، ناشر کتاب شد. فهرست کتاب‌های انتشارات روزنه‌کار را که در ۳۵سال حیات (۱۳۶۰ـ۱۳۹۵ش) مرور می‌کنیم متوجه می‌شویم که گرداننده‌اش بیش از آن‌که در پی پول‌یابی باشد، به قول امروزی‌ها با «خودتکلیفی» دلمشغولی تنفس در فضای نشر و دغدغه‌های فرهنگی و هنری دارد. چاپ این همه کتاب مرجع در زمینه سینما به خصوص فهرست و کتاب‌شناسی در روزگاری که کتاب‌خانه‌هایی همچون کتابخانۀ ملّی سال‌هاست از چاپ و انتشار این گونه منابع مرجع سر باز می‌زنند، ستودنی و شایستۀ یاد‌آوری است.
فخری‌زاده، در پی جدّ و جهدهای پیشین خود، سال۱۳۹۵ دو مجموعۀ دیگر که دربردارنده سیاهه‌های کتاب‌ها و مطبوعات سینمایی است، به بازار کتاب عرضه کرد: کتاب‌شناسی سینما در ایران و مطبوعات سینمایی ایران. کتاب اوّل با نشانه روزنه‌کار و کتاب دوم با سرمایۀ نشر کبوتر.
کتاب‌شناسی سینما در ایران
پیشینه انتشار مجموعه‌ای اختصاصی دربردارنده اطلاعات کتاب‌شناختی کتاب‌های سینما در ایران به ۴۰سال پیش باز می‌گردد که ۲مجموعه با این مشخصه‌ها به چاپ رسید:
۱. کتاب‌نامۀ سینمایی ایران [۱۳۰۴ـ۱۳۵۴]. خسرو کریمی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر؛ ادارۀ کل انتشارات و روابط سینمایی، ۱۳۵۵. ۱۰۷ص، رقعی.
۲. کتاب‌شناسی تئاتر و سینما. شیرین تعاونی. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، ۱۳۵۵. ۱۰۷ص، رقعی.
پس از ۱۲سال وقفه، با سعی و تلاش مسعود مهرابی، مجلّد اوّل کتاب‌شناسی سینما در ایران که مشخصه‌های آثار ۶۰ساله سینمایی را تا سال ۱۳۶۶در برداشت، سال ۱۳۶۷در ۲۴۲صفحه وزیری به وسیله انتشارات فراندیش و ماهنامه فیلم منتشر شد. مجلّد دوم کتاب‌شناسی یاد شده که حاوی آثار سال‌های ۱۳۶۶تا۱۳۷۰بود، در سال ۱۳۷۱ با ۲۴۲ صفحه وزیری توسط انتشارات راد به بازار کتاب آمد. ۹سال بعد اما، مسعود مهرابی، ویرایشی نو از کتاب‌شناسی سینما در ایران که اطلاعات کتاب‌های سینمایی از آغاز تا سال ۱۳۷۹ را دربر می‌گیرد در ۵۵۷صفحه وزیری به وسیله دفتر پژوهش‌های فرهنگی با همکاری بنیاد سینمایی فارابی انتشار داد. ناگفته نماند فرخنده‌سادات مرعشی و دیگران هم در زمینه کتاب‌شناسی سینما آثاری منتشر کردند. اما، مهم تداوم کار مسعود مهرابی و انتشار کتاب‌شناسی سینما در ایران اثر اصغر یوسفی‌نژاد است.
کتاب یادشده، پس از «گفتار ناشر»، «مقدمه»ی خسرو دهقان و «پیش‌گفتار» پدیدآورنده، ذیل هفت «بخش» با نام‌های «آموزشی و فنّی»، «تاریخ سینما و مرجع»، «تحلیلی و تئوریک»، «شخصیّت‌های سینمایی»، «فیلمنامهها»، «مجموعه‌ها» و «متفرقه»، دربردارنده اطلاعات کتاب‌شناختی و فهرست مطالب ۲۸۷۰ کتاب سینمایی است که از سال ۱۳۰۶تا۱۳۹۴ خورشیدی در داخل کشور ایران منتشر شده‌اند.
در گفتار ناشر می‌خوانیم: «… آمار نشان می‌دهد سالانه حدود ۳۴ عنوان کتاب سینمایی منتشر شده است که به هر حال اگر رقم بزرگی نباشد، رقم کوچکی هم نیست؛ دانستن این آمار وقتی قابل توجه می‌شود که به استناد کتاب حاضر دریابیم قبل از انقلاب کمتر از صد عنوان کتاب سینمایی منتشر شده است و در بعضی از سال‌های دهه ۱۳۸۰ بیش از صد عنوان…» (ص هفت).
پدیدآورنده در «پیش‌گفتار» به «قصه شکل‌گیری کتاب‌شناسی» از روزی اشاره دارد که مسعود مهرابی در مقدمه «کتاب‌شناسی سینما در ایران (از آغاز تا ۱۳۷۹)» ادامه کارش را به اصغر یوسفی‌نژاد محول کرده و در ادامه نوشته است: «… بالاخره مأموریت تمام شد. نسخه آماده شده دربرگیرندۀ کتاب‌های سینمایی منتشر شده از نیمۀ دوم ۱۳۷۸ تا نیمۀ نخست ۱۳۹۴بود که تعدادشان به ۱۹۰۰ کتاب می‌رسید. از نظر رقم تعداد کتاب‌های این پانزده سال نزدیک دو برابر کتاب‌های سینمایی ۷۲سال گذشته بود. البته اگر این محاسبه با در نظر گرفتن گاهنامه‌ها، فصلنامه‌ها، کاتالوگ‌ها و مانند آن‌ها صورت گیرد، این رقم چه بسا به ده برابر هم خواهد رسید. وقتی آقای مسعود مهرابی عنوان فرعیِ ”از نیمۀ دوم سال ۱۳۷۸تا۱۳۹۴“ را بر روی جلد مشاهده کردند، آن را نامناسب دانستند… اجازه دادند که با حذف کاتالوگ‌ها، جزوه‌ها و… حدود هزار عنوان از کتاب‌های کتاب‌شناسی‌شان به این کتاب‌شناسی راه یابد» (صص دوازده ـ سیزده).
نمایه‌های گوناگون از مزیّت‌های کتاب است. نمایه‌های «پدید آورندگان»، «ناشران»، «موضوع‌ها» و «شخصیّت‌های سینمایی»
عنوان کتاب با محتوا همخوانی دارد. اما بهتر می‌بود همچون کارستان مسعود مهرابی، «کاتالوگ‌ها»، «جزوه‌ها»، «ضمیمه‌ها» و «کتابچه‌های جشنواره‌ها» به عنوان پیوست به این مجموعۀ ارزنده افزوده می‌شد. چرا که سیاهه‌ای از این چاپ‌کرده‌ها که‌گاه مرجع بی‌مانند قلمداد می‌شوند در منبع دیگری نمی‌آیند.
مطبوعات سینمایی ایران
دربارۀ مطبوعات سینمایی در ایران آثار گوناگونی پیش‌تر پدید آورده‌اند. بعضی کتاب‌شناسی‌های حوزه سینما، یا کتاب‌هایی که به تاریخ سینما پرداخته‌اند، در بردارنده فهرست مطبوعات سینمایی بوده‌اند. گزارش‌ها، مقاله‌ها و رساله‌هایی مستقل نیز در این زمینه به نگارش در آمده‌اند. نگارنده خود ۳۰سال پیش ـ همان ایامی که خام‌تر از امروز بودم ـ مشغول نگارش تاریخ مطبوعات سینمایی شدم. کتاب چاپ نشد اما چکیده پژوهش‌ام ۲۵سال پیش در مجله رسانه به آگاهی علاقه‌مندان رسید:
«مطبوعات سینمایی ایران»، سیّدفرید قاسمی، رسانه، ش ۱۰، (تابستان۱۳۷۱)، صص۴۶-۵۱.
منابع دیگری نیز وجود دارند که حاوی نام و نشان کتاب‌ها و نشریه‌های سینمایی هستند. از آن جمله‌اند:
نشریات و کتاب‌های سینمایی، علی‌رضا محمودی، تهران: موزۀ سینما، با همکاری بنیاد سینمایی فارابی، ۱۳۸۲، ۹۵ص، خشتی.
کتاب مطبوعات سینمایی ایران، تألیف حسین گیتی، پس از مقدمه، دو بخش دارد: «بخش اوّل: مطبوعات سینمایی ایران از ۱۳۰۹تا۱۳۵۷» و «بخش دوم: مطبوعات سینمایی ایران ۱۳۵۷تا۱۳۹۴».
مؤلف، با احتساب سینما و نمایشات، نخستین مجله سینمایی ایران که در سال ۱۳۰۹ دو شماره دوام آورد، از آغاز تا پایان سال ۱۳۹۴به نام، نشان و مشخصه‌های ۱۷۲عنوان نشریۀ سینمایی و غیرسینمایی (ویژه‌نامه‌دار سینمایی) پرداخته است.
بنابر این سیاهه، بر مبنای سرآغاز انتشار، دهه ۷۰ (۱۳۷۰ـ۱۳۷۹) با ۳۸عنوان و دهه ۸۰ (۱۳۸۰تا۱۳۸۹) با ۳۵عنوان بیشترین نشریه‌ها متولد شدند. در مجموع، کل نشریه‌های سینمایی و ویژه‌نامه‌ها از سال ۱۳۰۹تا سال۱۳۵۷ که بخش اوّل کتاب را تشکیل می‌دهند ۶۶عنوان و عدد نشریه‌های سال‌های ۱۳۵۸تا۱۳۹۴رقم ۱۰۶عنوان را نشان می‌دهد.
با وجود اهتمام حسین گیتی در پدیدآوری کتاب مطبوعات سینمایی ایران، ایرادهایی به این اثر وارد است:
۱. نشریه‌هایی که صفحه و یا ویژه‌نامه‌های سینمایی داشته‌اند نباید نشریه‌های سینمایی قلمداد می‌شدند و در متن می‌آمدند: شباهنگ، سپیدۀ فردا، آدینه (ضمیمۀ روزنامۀ مرد مبارز)، اندیشه و هنر، موزیک ایران، فرهنگ و زندگی، جوانان رستاخیز، بوستان، پیام، عکس، معیار، زنده‌رود، نیستان، گرافیک، تصویر، اطلاع و دیدگاه، از آن جمله‌اند. اگر نشریه‌های یاد شده و یا روزنامه‌های همشهری و جوان را به دلیل انتشار ویژه‌نامه‌های موسمی، سینمایی بدانیم باید بر مبنای صفحه، صدها و چنان‌چه ویژه‌نامه به عنوان ملاک در نظر گرفته شود ده‌ها نشریه در زمرۀ مطبوعات سینمایی قلمداد شوند که درست نیست. این‌گونه نشریه‌ها در ویرایش بعدی باید همراه با افتادگی‌ها، در ردۀ خود جای گیرند و در فصل جداگانه‌ای به آن‌ها پرداخته شود. البته مؤلف در کتاب چنین فصلی با عنوان «سینما در نشریات غیرسینمایی دارد که به پنج مجله اشاره دارد: «فردوسی، نگین، تماشا، سپیدو‌سیاه و رودکی» (صص۱۳۱ـ۱۳۲). سایر نشریه‌های غیرسینمایی هم باید در این فصل می‌آمد تا آمار معیوب نشود.
۲. روزنامه‌هایی که ضمیمۀ سینمایی داشته‌اند مثل ابرار و اخبار آمده‌اند، اما از دیگر روزنامه‌ها خبری نیست، نمونه‌اش روزنامۀ جام‌جم. البته اطلاعات ضمیمۀ سینمایی روزنامۀ اخبار (ص۲۱۳) درست نیست. سطح چاپی سینمایی این روزنامه «تک صفحه» نبود، چهار صفحه ضمیمه بود. در ضمن نام بیژن اشتری به عنوان سردبیر ضمیمه سینمایی اخبار از قلم افتاده است.
۳. به قطع بسیاری از نشریه‌ها به درستی اشاره نشده، نمونه‌اش قطع سینما و نمایشات که «وزیری» (ص۱۹) آمده؛ نمی‌دانم مؤلف این گونه نشریه‌ها را دیده یا خیر؟ درست آن است برای این‌گونه کارها با خط‌کش قطع را اندازه‌گیری کنیم. به عنوان مثال قطع سینما و نمایشات ۱۴×۲۰ است که «رقعی» قلمداد می‌شود.
۴. اطلاعات ارائه شده درباره گردانندگان بعضی نشریه‌ها درست نیست. به عنوان نمونه، مدیر روزنامه ایران در سال ۱۳۱۲ خورشیدی «محمد حسین صنیع‌الدوله» نوشته شده (ص۲۳)، در حالی که محمّدحسین نیست و محمّدحسن اعتماد السلطنه است و نمی‌تواند ۳۷سال پس از فوت مدیر روزنامه باشد!
۵. جلوی «صاحب امتیاز» هنرپیشگان باید نام رضا رهسپار می‌آمد. (ص۳۳).
۶. توقع می‌رود نام‌هایی مثل «ج. جهان» (ص۲۷) و «ا. رضایی» (ص۳۹) در قلاب مشخص شوند. به این صورت: ج [جعفر] جهان، ا [ابوالقاسم] رضایی.
۷. نام مجله‌ای که محمّدعلی شیرازی انتشار می‌داد ماه (ص۴۱) نبود، ماه نو بود.
۸. اطلاعات ارائه شده درباره جهان سینما نیمه درست است. به جای «مدیر: حسین فرهنگ» و «سردبیر: هوشنگ قدیمی» (ص۴۲) باید این گونه می‌آمد:
سردبیر: امیرحسین فرهنگ؛ از شماره ۵ (۵آبان ۱۳۳۱) هوشنگ قدیمی.
مدیر: امیرحسین فرهنگ؛ از شماره ۵ (۵آبان ۱۳۳۱) سیامک وثوقی.
۹. نوشته‌اند «سینما تئاتر به ضمیمۀ روزنامۀ ساسان که صاحب امتیازش بابک ساسان بود منتشر شد». ساسان نام روزنامه نیست، نام خانوادگی است.
۱۰. مؤلف با اشاره به سیر تحول مجلۀ ستارۀ سینما، درباره پایرور گالستیان «صاحب امتیاز و مدیر مسئول» مجله و انتشار نشریه‌های فیلم و سینما و ستارۀ جوان به وسیلۀ وی، نوشته است: «اما به‌زودی و برای همیشه دفتر این مجلۀ پرفراز و نشیب بسته شد» (ص۵۵).
سرنوشت دفتر مجلۀ ستارۀ سینما از این قرار بود که گالستیان به عنوان موجر مجموعه، مستأجری داشت که در آن دفتر مؤسسه‌ای مطبوعاتی با عنوان ایران آزاد تأسیس کرد. مجله‌های گزارش روز، فانوس، فیلم و سینما و ستارۀ جوان در آن دفتر منتشر می‌شد. یکی از ترفند‌های گردانندۀ مجموعه در شناسنامۀ نشریه‌ها بروز و ظهور پیدا می‌کرد و محل دفتر مجله‌ها را که همگی یک نشانی داشتند با تفاوت‌هایی به چاپ می‌رساند، گویی در مکان‌های گوناگون هستند:
الف) «خیابان شاهرضا، اول روزولت، پلاک ۲، واحد۱۰»
ب) «دروازه دولت، شماره۲، آپارتمان۱۰»
پ) «خیابان روزولت، کاشی۲. طبقۀ دوم، شماره ۱۰»
بعدها هم که خیابان شاهرضا، انقلاب و خیابان روزولت، مبارزان نام گرفت، مدتی با استفاده از دو نام قدیم و جدید بر تنوع نشانی شناسنامه‌ها افزودند!
داستان تعطیل آن دفتر هم ربطی به گالستیان نداشت. چون او نبود. مستأجر یکشبه از دالان روزنامه‌نگاری وارد حیاط سیاست شد و حیات خود را به پایان بُرد و جان باخت.
۱۱. مدیران و سردبیران بسیاری از نشریه‌ها در طول زمان تغییر کرده‌اند. ذیل شناسنامۀ نشریه‌ها کمتر به این نکته اشارت رفته، مثل مجلۀ نمایش که گرداننده‌اش حسن شیروانی (ص۶۰) قید شده، در حالی که پس از او، مهدی فروغ عهده‌دار این مجله بود که نام وی نیامده است.
۱۲. نام و نام‌خانوادگی‌ها کامل نیست. از آن جمله‌اند: «عبدالحمید سپهر» (ص۶۱)، «مدرس چهاردهی» (ص۶۷)، «فریدون پیرزاد» (ص۷۱)؛ که باید به ترتیب عبدالحمید سپهرنیا، مرتضی مدرسی چهاردهی و فریدون پیرزاده می‌آمد.
۱۳. «صاحب امتیاز» پُست تهران سینمایی، محمّدعلی مسعودی بود نه امیر سعید برومند (ص۶۴). همچنین «صاحب امتیاز» فیلم‌ها و پرده‌ها مخدوش است. (ص۶۶). جواد عظیمی و بیوک صابر صاحبان روزنامه‌های وزین و سیاسی بودند. چون پنج شماره فیلم و پرده‌ها، به ضمیمه و با «امتیاز» چهار نشریه وزین، ستارۀ سینما، سیاسی و ملّیون بوده، باید نام‌های پایرور گالستیان (ستارۀ سینما) و فضل‌الله سلجوقی (ملّیون) نیز ذیل «صاحب امتیاز» قید می‌شد.
۱۴. تصویر ۵۸ (ص۱۴۱) و تصویر ۵۹ ( ص۱۴۶) دو نشریه تلقی شده‌اند. اگر این‌گونه است که تصویر ۶۰ و تصویر۶۱ را هم باید مستقل آورد، که البته درست نیست. چون تصویر ۵۸تا۶۱ در مجموع یک مجله است.
۱۵. تصویر سرلوحه مجله نوشین (ص۱۴۴) با متن همخوانی ندارد. تصویر متعلق به نشریه‌ای دانشجویی در شیراز است. در حالی که مجلۀ فرهنگی، هنری نوشین در تهران به همّت جهانگیر الماسی و پرویز بشردوست منتشر شد و نامواره‌اش با سرلوحه نشریه دانشجویی نوشین تفاوت داشت.
۱۶. خبر توقف بعضی از نشریه‌ها صحت ندارد. سینما حقیقت (ص۲۴۷) از آن جمله است. شماره ۸ سینما حقیقت، تاریخ «زمستان ۹۴ و بهار ۹۵» را دارد.
۱۷. کاش نام نشریه‌ها با دقت بیشتر نوشته می‌شد. از جمله «روزنامه صبا» (ص۲۲۹) که باید وصف صبا می‌آمد.
۱۸. مرور برجای‌مانده‌ها و موجودی کتابخانه‌ها نشانگر آن است که به بعضی از نشریه‌های سینمایی در این اثر اشاره نشده، از آن جمله است: «پیک سینمایی نجات خبر می‌دهد» که با «امتیاز» روزنامۀ نجات عبدالله نجات، با سرمایه عبدالله نادری، مدیریت مجید نجات و سردبیری طغرل افشار، ماهانه در سال ۱۳۳۳منتشر شد. همچنین نشریه‌هایی را در متن می‌توان یافت که در جای اصلی به آن‌ها پرداخته نشده، مثل فیلم و سینما که نامش آمده (ص۵۵) اما مشخصه‌هایش باید پیش از تصویر ۵۸ (ص۱۴۱) می‌آمد و در عداد نشریه‌های سینمایی قرار می‌گرفت.
باری، بیان این کاستی‌ها و افتادگی‌ها از قدر و قیمت تلاش‌های حسین گیتی نمی‌کاهد. امیدوارم اکنون که در روزگار شمارگان کتاب بر اساس تقاضا به سر می‌بریم، ویرایش دوم اثر را در بازار نشر ببینیم.
* فرخنده‌سادات مرعشی، نخست کتاب‌شناسی سینما (۱۳۵۸ـ۱۳۶۶) و بعد کتاب‌شناسی سال‌های ۱۳۶۷ و ۱۳۶۸ را در مجموع ۳ مجلّد، با سرمایه دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر کرد. به این‌گونه کتاب‌شناسی‌ها و همچنین کتاب‌شناسی‌های نقد فیلم، فهرست فیلمنامهها و «مقالات سینمایی» و کتاب‌شناسی‌هایی که در این زمینه به آثار درباره و برای کودک و نوجوان اختصاص دارند، و کتاب‌شناسی‌هایی که پاره‌ای از یک مجموعه را تشکیل داده‌اند، مثل فرهنگ سینمای ایران (حمید شعاعی)؛ کتاب‌شناسی موضوعی رسانه‌های همگانی (بیژن حمزه‌لو)، کتاب‌شناسی رسانه‌های گروهی [جمعی] (مهین دستمالچی) و… در این وجیزه اشاره نشده است.
این مطلب در چارچوب همکاری مشترک انسان شناسی و فرهنگ و مجله جهان کتاب منتشر می شود.
