دوشنبه‌ی گذشته، کالبدهای بی‌جان آندره گرز و همسرش که دست به خودکشی زده بودند در خانه‌شان در جنوب شرقی پاریس، در میان انبوه نامه‌هایی که برای دوستان و بستگان نزدیک خود نوشته بودند، پیدا شد. گرز به هنگام مرگ ۸۴ سال داشت.
آندره گرز، روشنفکر اتریشی-فرانسوی، به یک روایت، بازتاب زمانه‌ی خود بود. در آغاز و در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ متاثر از روایت سارتر از مارکسیسم و آموزه‌های مکتب فرانکفورت در جست‌وجوی سوسیالیسمی دمکراتیک برآمد. با تجربه‌ی جنبش مه ۶۸ رفته‌رفته متوجه عرصه‌های جدید مبارزه (صرف‌نظر از مبارزات طبقاتی) شد. در دهه‌ی ۱۹۸۰ از زوال پرولتاریا سخن گفت. اندکی بعد در نظریاتش بازنگری کرد. بعداً بیشتر به بوم‌شناسی سیاسی پرداخت. در دهه‌ی ۱۹۹۰ به نقد نولیبرالیسم و جهانی‌شدن روی آورد؛ و در واپسین سال‌های حیاتش در کتابی با عنوان «روایت یک عشق» از عشق سخن گفت و سرانجام آرمان‌گرایانه در بستری از عشق با جهان وداع گفت. آندره گرز در سال ۱۹۲۳ در وین به دنیا آمد. پدر وی یک فروشنده‌ی یهودی و مادرش خانه‌داری کاتولیک بود. گرز نوجوانی خود را در سال‌های فاشیسم و جنگ طی کرد. وی در سال ۱۹۴۵ از مدرسه‌ی مهندسی دانشگاه لاسان در رشته‌ی مهندسی شیمی فارغ‌التحصیل شد. یک سال بعد، با ژان پل سارتر ملاقات کرد و به‌شدت تحت‌تاثیر اگزیستانسیالیسم و پدیدارشناسی سارتر قرار گرفت.
نوشته‌های مرتبط
گرز نخست به عنوان مترجم داستان‌های کوتاه امریکایی کار خود را آغاز کرد. در ۱۹۴۹ به پاریس رفت و در سن سی‌ویک سالگی، در سال ۱۹۵۴، تابعیت فرانسوی برای خود برگزید. در این زمان چندسالی بود که فعالیت‌های ژورنالیستی گرز آغاز شده بود.
دوستی نزدیک وی با سارتر همچنان ادامه داشت. گرز از منظری مبتنی روایت اگزیستانسیالیستی از مارکسیسم بر روی موضوعاتی چون ازخودبیگانگی و رهایی تاکید می‌کرد.
در سال ۱۹۵۸ نخستین کتاب وی با عنوان کار با پیشگفتاری از سارتر منتشر شد. آندره گرز از نظریه‌پردازان جنبش چپ جدید به شمار می‌رفت که صرف‌نظر از سارتر از آثار دوران جوانی مارکس و مباحث مربوط به اومانیسم، ازخودبیگانگی و رهایی انسان در کتاب‌های وی، به‌ویژه دست‌نوشته‌های ۱۸۴۴، متاثر بود. گرز بدین ترتیب از مکتب فرانکفورت نیز تاثیر پذیرفت؛ چنانکه دوستی نزدیکی نیز با هربرت مارکوزه داشت.
آندره گرز از منتقدان ساختارگرایی بود و خود را یک اصلاح‌طلب انقلابی، یک سوسیالیست دمکراتیک می‌خواند که خواهان اصلاحاتی به منظور دگرگون‌ساختن سیستم بود. در سال ۱۹۶۱ وی به تحریریه‌ی «دوران مدرن» Les Temps modernes وارد شد. در میان چپ‌های فرانسوی، او معرف «گرایش ایتالیایی» بود. و از طرح‌های طرفدار خودگردانی کارگری در محیط کار دفاع می‌کرد.
وی در ۱۹۶۴ به همراه سارتر و جمعی دیگر از نشریه اکسپرس خارج شدند و هفته‌نامه نوول ابزرواتور را پایه‌گذاری کردند.
گرز به‌شدت از تحولات مه ۶۸ در فرانسه تاثیر پذیرفت و آن را تاییدی بر موضع مارکسیسم اگزیستانسیالیستی خود دانست.
تز ایوان ایلیچ درباره‌ی آموزش، بهداشت یا رهاسازی کار دستمزدی کانون توجه وی در سال‌های بعد بود. گرز یکی از سخنرانی‌های ایلیچ را در «دوران مدرن» منتشر ساخت. در سال ۱۹۷۱ با ایلیچ ملاقات کرد و در سال ۱۹۷۳ زندگی ایلیچ را تحت عنوان آینده‌ی آزاد منتشر ساخت. پس از سفر به کالیفرنیا در سال ۱۹۷۴ پیوندهای وی با ایلیچ محکم‌تر شد.
آندره گرز از اوایل دهه‌ی ۱۹۷۰ با برخی گرایش‌های نشریه‌ی دوران مدرن به مخالفت برخاست. وی منتقد گرایش‌های مائویستی حاضر در نشریه از سال ۱۹۷۱ بود.
یک سال پیش از انتخاب فرانسوا میتران به ریاست‌جمهور گرز کتاب «وداع با پرولتاریا» را منتشر ساخت وی دراین کتاب به انتقاد از کیش طبقه‌ی پرولتاریا در مارکسیم پرداخت. این کتاب در میان چپ‌های فرانسوی چندان مورد توجه قرار نگرفت ولی بحث فراوان برانگیخت.
از جمله، ارنست مندل در مقاله‌ای به نام «بحران کنونی و آینده‌ی کار» بحث کرد گه مارکس به لحاظ نظری مفهوم پرولتاریا را به پرولتاریای صنعتی محدود نمی‌کند. به‌علاوه مندل از نظر تجربی نیز تلاش کرد تز آندره گرز را مورد سوال قرار دهد و با ارائه‌ی آمارهایی نشان دهد که پرولتاریا نه تنها زوال پیدا نکرده بلکه دامنه‌ی آن گسترده‌تر هم شده است.
الن میک‌سینزوود نیز در نقد «وداع با پرولتاریا» به تجدید حیات نظریه‌ی مارکسیستی توجه کرد و گفت: «…مبارزات طبقاتی نیروی محرک تاریخ است و طبقه‌ی کارگر در جامعه‌ی سرمایه‌داری …تنها طبقه‌ای است که بنا به منافع و شرایط زندگی خود امکان زوال طبقات را فراهم می‌آورد و از این رو کسب قدرت سیاسی نه به مثابه هدف بلکه هم‌چون وسیله‌ای در خدمت نابودی طبقات قرار دارد»
آندره گرز خود نیز بعداً در تزهای خود تجدیدنظر می‌کند. آندره گرز در مقاله‌ی «دستورکار جدید» بار دیگر بر نقش و اهمیت تشکل‌های کارگری تاکید می‌کند و به تجدید آرایش جنبش کارگری مخصوصاً در خارج از محیط کار و در پیوند با جنبش‌های جدید اجتماعی، توجه می‌کند.
در همین سال‌ها گرز پیوندش را با نشریه‌ی دوران مدرن قطع می‌کند و در سال ۱۹۸۳ در کتابی دیگر به نقد مارکسیسم می‌پردازد. در همین سال وی از نوول ابزرواتور نیز جدا می‌شود و ارتباطش با جنبش‌های صلح‌طلب قطع می‌کند.
آندره گرز در کتاب استعاره‌های کار (۱۹۸۸) بیان می‌کند که چه‌طور سرمایه‌داری از سرمایه‌گذاری‌های شخصی که برگردانده نمی‌شود بهره می‌برد و از دیدگاه درآمد پایه‌ی تضمین‌شده دفاع می‌کند.
در دهه‌ی ۱۹۹۰ و واپسین سال‌های عمر گرز مقالاتش در نشریه‌ی توده‌ها Multitudes (نزدیک به تونی نگری، مارکسیست ایتالیایی) منتشر می‌ساخت.
آندره گرز در کتاب «بازگشت کار: فراسوی جامعه‌ی دستمزدی» به چالش با نولیبرالیسم می‌پردازد، تمایل به رهاساختن انسانیت از مطالبات سرمایه درون‌مایه‌ی مهمی است که این کتاب با آن سروکار دارد.
در سال ۲۰۰۶، آخرین کتاب وی با نام «روایت یک عشق» منتشر شد. این کتاب داستان عشق وی به همسرش و ۵۶ سال زندگی آنها در کنار یکدیگر بود.
دورین، همسر گرز چند سالی بود که از بیماری رنج می‌برد. آندره چندماهی پیش از تصمیم‌شان به خودکشی به همسرش نوشته بود: «۸۲ سال تمام را پشت سر گذاشته‌ای. همچنان زیبا، مهربان و دلربایی. ۵۸ سال است که با یکدیگر زیسته‌ایم و هیچ‌گاه چون امروز عاشقت نبودم.»
کتاب‌شناسی آندره گرز
• La morale de l’histoire (Seuil, 1959)
• Stratégie ouvrière et néocapitalisme (Seuil, 1964)
• Socialism and Revolution (first published in France in 1967 as Le socialisme difficile)
• Réforme et révolution (Seuil, 1969)
• Critique du capitalisme quotidien (Galilée, 1973)
• Critique de la division du travail (Seuil, 1973. Collective work)
• Ecology As Politics (South End Press, 1979 – Galilée, 1975)
• Écologie et liberté (Galilée, 1977)
• Fondements pour une morale (Galilée, 1977)
• The Traitor (1980, first published in 1957 by Le Seuil)
• Farewell to the Working Class (1980 – Galilée and Le Seuil, 1983, Adieux au Prolétariat)
• Paths to Paradise (1985 – Galilée, 1983)
• Critique of Economic Reason (1989)
• Capitalism, Socialism, Ecology (1994 – Galilée, 1991)
• Misères du présent, richesse du possible (Galilée, 1997)
• Reclaiming Work: Beyond the Wage-Based Society (1999)
• L’immatériel – Connaissance, valeur et capital (Galilée, 2003, in French)
• Lettre à D. Histoire d’un amour (Galilée, 2006 –
کتاب پرولتاریا، تکنولوژی و آزادی به ترجمه‌ی مرحوم مصطفی رحیمی از گرز به فارسی منتشر شده است:
منابع
Ari Sitas, Andre Gorz- RIP, http://mrzine.monthlyreview.org/sitas260907.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Andr%C3%A9_Gorz
AFP, “French philosopher commits suicide with wife,” 25 September 2007
