هویت شهری و سرمایه اجتماعی

ایرج محسنی

شهر بسان بسیاری از موجودات زنده دارای هویت است،هویت عامل تمایز و تفاوت یک شهر با شهرهای دیگر است. هویت داشتن یک شهر نیازمند وجود عناصر فیزیکی،اجتماعی و جغرافیایی و … مختص به آن شهر است. هویت شهری عاملی مهم در توسعه و پیشرفت شهر می باشد ،یکی از مهمترین امتیازات هویت برای یک شهر وجود حس تعلق در میان شهروندان شهر دارای هویت است ، تعلق خاطر به یک مکان عامل مهمی است در عدم بی تفاوتی نسبت به آن مکان.عامل مهمی است در آگاهی و اندیشه ی پیشرفت آن مکان، شهر به مثابه یک مکان برای توسعه نیازمند شهروندانی آگاه و مسئولیت پذیر است. توسعه نیازمند سرمایه است ،سرمایه انسانی، فیزیکی،اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی . سرمایه اجتماعی عامل مهمی در توسعه ی شهرهاست. اعتماد، کنش های متقابل اجتماعی، شبکه های اجتماعی ،اهداف ،کمبود ها و آرزوهای مشترک ،هنجارها و ارزش ها و …. از عناصر تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی در شهرها است . سرمایه اجتماعی را ماده خام جامعه مدنی دانسته اند.این سرمایه از تعامل های هر روزه به وجود می آید.این سرمایه به تنهایی در فرد یا ساختار اجتماعی نهفته نیست،بلکه در فضای تعامل های بین افراد وجود دارد(۱) .تعامل بین افراد در بستر مکان فراهم می شود شهر بسترساز تعامل شهروندان است در بطن جامعه . سرمایه اجتماعی واجد بعد مکانی است(۲).

سرمایه اجتماعی آن نوع شبکه ای از روابط و پیوندهای مبتنی بر اعتماد اجتماعی بین فردی و بین گروهی و تعاملات افراد با نهادها ، سازمان ها و گروه های اجتماعی است که قرین همبستگی و انسجام اجتماعی و برخورداری افراد و گروهها از حمایت و انرژی لازم برای تسهیل کنش ها در جهت تحقق اهداف فردی و جمعی می باشد(۳).

هنجارها،شبکه اجتماعی و اعتماد از مهمترین عناصر سرمایه اجتماعی می باشند. یک شهر بدون ارزش ها و هنجارها بدون داشتن یک شبکه اجتماعی قوی و بدون اعتماد اجتماعی شهری است بدون هویت ، مهمترین عناصراجتماعی هویت ساز شهری مهمترین عناصر سرمایه اجتماعی نیز هستند. این همپوشانی نشان دهنده اهمیت بالای هویت شهری و سرمایه اجتماعی است. شهر بدون هویت، شهری است بدون سرمایه اجتماعی و یا با سرمایه اجتماعی ضعیف.

هویت شهری از مهمترین عوامل ایجاد کننده حس تعلق خاطر در میان شهروندان است،حس تعلق خاطر به یک مکان در یک سیر زمانی در چهارچوب تعاملات ،کنش های متقابل و اعتماد ایجاد می شود . مکان تولید کننده ارزش ها ست .حس تعلق خاطر مهمترین عامل در مشارکت شهروندان در امور و مسائل شهری است . مشارکت شهروندان در امور شهری خود یکی از عوامل هویت ساز می باشد. از آنجا که فرایند هویت سازی نیز با دسترس افراد به شبکه های روابط و سرمایه اجتماعی ربط مستقیمی دارد،مشارکت اجتماعی است که این سرمایه را بالا برده و سرمایه اجتماعی نیز به نوبه خود مشارکت اجتماعی و توانمدسازی را تسهیل خواهد کرد(۴) . آنچنان که جین جکووب سرمایه اجتماعی را شبکه های اجتماعی فشرده ای می داند که در محدوده های قدیمی شهری در ارتباط با حفظ نظافت ، جلوگیری از جرم و جنایات خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی در مقایسه با عوامل نهاد های رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروی انتظامی ،مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند(۵).
نمود عینی سرمایه اجتماعی در شهرها را با بررسی عناصری چون عضویت و همکاری فعال شهروندان با سازمان های مردم نهاد و حمایت از این سازمان ها ، اعتماد به نهادهای غیر دولتی و گروه ها و احزاب سیاسی ،رعایت اخلاق شهروندی و حقوق شهروندی ،مشارکت در عرصه های اجتماعی و سیاسی ،انسجام بین قومی و مذهبی ،آگاهی های اجتماعی- زیستی (حفاظت از آثار تاریخی – طبیعی و زیست محیطی ،آشنایی با حقوق و آزادی های فردی و جمعی و ….) ،اعتماد اجتماعی و …می توان تحلیل کرد. این سرمایه را غالبا با نرخ مشارکت افراد در زندگی جمعی و وجود عامل اعتماد در بین آنان بیان می کنند(۶). یک شهر دارای سرمایه اجتماعی قوی از عناصر اجتماعی شکل دهنده هویت شهری بسیار بالایی برخوردار است. . ابعاد اجتماعی هویت شهری در چهارچوب عناصر مهم سرمایه اجتماعی (هنجارها،شبکه اجتماعی،اعتماد) نقش بسیاری را در ایجاد هویت برای یک شهر را دارد. سرمایه اجتماعی و هویت شهری در یک تعامل خاص با یکدیگر قرار دارند. سرمایه اجتماعی در شهر خود نتیجه عواملی است که در سطحی همان عوامل سازنده هویت شهر هستند و از طرفی هویت شهری موجب تقویت عناصر ایجاد کننده سرمایه اجتماعی است.

۱شریفیان ثانی،مریم(۱۳۸۰) سرمایه اجتماعی : مفاهیم اصلی و چهارچوب نظری ،رفاه اجتماعی،سال ۱ شماره دو ،۱۸-۵ .

۲ علیزاده ،هوشمند و دیگران،(۱۳۹۳) بررسی سرمایه اجتماعی در سه لایه شهر سنندج : سکونتگاههای غیررسمی،بافت مرکزی و بافت برنامه ریزی شده،. نامه معماری و شهرسازی ،شماره ۱۲ ،۱۴۹-۱۳۳ .

۳ شیانی،ملیحه. موسوی،میرطاهر(۱۳۹۰)تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی در شهر کرمان، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی،سال یازدهم ،شماره ۴۱ ،صفحه ۹۳-۱۲۲ .
۴سروش ،مریم. افراسیابی ، حسین (۱۳۸۹)سرمایه اجتماعی،هویت و مشارکت اجتماعی جوانان شیراز ،دو فصلنامه پژوهش جوانان ، فرهنگ و جامعه ،شماره پنجم،۱۳۸۹،۱۵۵-۱۲۳

۵ علیزاده ،هوشمند و دیگران(۱۳۹۳) بررسی سرمایه اجتماعی در سه لایه شهر سنندج : سکونتگاههای غیررسمی،بافت مرکزی و بافت برنامه ریزی شده،. نامه معماری و شهرسازی ،شماره ۱۲ ،۱۴۹-۱۳۳ .

۶ شریفیان ثانی،مریم(۱۳۸۰) سرمایه اجتماعی : مفاهیم اصلی و چهارچوب نظری ،رفاه اجتماعی،سال ۱ شماره دو ،۱۸-۵ .