مبانی شناخت قالی ایران،حسین یاوری، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری،۱۳۸۴.
«قالی … شاخص ترین و کامل ترین زیرانداز سنتی به جهت بافت و اجرای طرح و نقش و نگاره است» (ص ۱۲). «فرش به معنای گستردنی و آنچه که بر زمین گسترده شده آمده است. اگرچه در بین عامه مردم و حتی در بسیاری از موارد در میان متخصصان، مراد از فرش همان قالی است. اما فرش افزون بر قالی زیراندازهای دیگری همچن انواع گلیم، زیلو، پلاس، نمد، جاجیم و حصیر از نوع زیرانداز را هم شامل می شود» (ص ۱۰).
نوشته‌های مرتبط
با این تعریف فرش واژه ای نوعی است برای اطلاق به انواع مختلف زیراندازها که انسان ها برای اهداف کاربردی و زیبایی شناختی تولید کرده اند. کتاب مبانی شناخت قالی ایران که به سفارش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به نگارش درآمده، در هشت فصل تنظیم شده است. فصل اول به ارائه تعاریف مفاهیم اصلی کتاب که در واقع انواع مختلف فرش هستند می پردازد: حصیر زیرانداز، نمد زیرانداز، پلاس، جاجیم، گلیم، گبه، زیلو و قالی. مبنای تعاریف دیدگاهی فن شناختی و ماده است؛ بدین معنا که انواع فرش به لحاظ ۱) نوع تکنیک ساخت و ۲) نوع مواد به کار رفته، از یکدیگر متمایز می گردند.
فصل دوم به تاریخچه فرش بافی در ایران از دوران کهن تا دوران معاصر می پردازد؛ در این میان به دست بافت های دوره هایی مختلفی اشاره شده و به ویژه در مورد قالی پازیریک توضیحات نسبتاً مفصلی ارائه می دهد در مقایسه با دیگر آثار که ذکری از آن اکتفا کرده اند. در این فصل اشاره هایی وضعیت فرش در دوره های ساسانی، سلجوقی، ایلخانان، صفویه و … می گردد. در فصل سوم مواد اولیه مصرفی، مصالح و ابزار کار در فرش بحث می گردد. فصل چهارم شیوه های بافت، رج شمار، ابعاد و اندازه های متناسب قالی، رسوم و قواعد قالی بافی در ایران طرح می گردند. در این فصل می خوانیم که «قالی زیر انداز و فرشی است گره دار و گره یا ریشه عامل اصلی و وجه تمایز شیوه بافت قالی با سایر زیراندازهای داری و غیرداری است» (ص ۳۵). روش های رایج در گره زدن دو گونه متقارن (گره ترکی) و نامتقارن (گره فارسی) است. در ادامه فصل به ابعاد و اندازه های متناسب قالی، اصول قواعد قالی همچون اصل حاشیه و تقارن پرداخته می شود. فصل پنجم به بررسی جایگاه رنگ و رنگ رزی در قالی ایران می پردازد. در این فصل درباره فیزیک رنگ، تضاد رنگ ها، هارمونی رنگ ها، ارتباط رنگ با احساسات، انواع رنگ ها (طبیعی و مصنوعی) و … مورد بحث قرار می گیرند.
پس از این فصول که به ابعاد تکنولوژیک و مواد فرش پرداخته فصل ششم به طرح ها، نقوش و نقش مایه های رایج در قالی ایران اختصاص می یابد. این فصل را تقسیم بندی های مختلفی تشکیل می دهد که هر کدام مبنایی برای این تمایزگذاری را پیش فرض می گیرند. طبقه بندی بر اساس ۱) سبک های دوگانه (طرح شکسته و طرح گردان)؛ ۲) نظر سیسیل ادواردز (طرح های نه گانه)؛ ۳) شرکت سهامی فرش ایران (در ۱۹ گروه). نگاره های معروف بخشی دیگر از این فصل را شکل می دهد: طرح های اسلیمی، طرح بته ای، طرح محرمات، طرح گل فرنگ، طر های هراتی (ماهی، ماهی درهم)، طرح های باغی (نقوش گلستان)، طرح لچک و ترنج، طرح های محرابی، طرح قاب قابی.
فصل هفتم ویژگی های قالی در مهم ترین مراکز قالی بافی ایران را بر می شمارد: آذربایجان، کرمان، کردستان، همدان، اصفهان، مرکزی، خراسان، بختیاری، فارس، تهران، ترکمن و قم. در هر یک از این مناطق قالی های مشهور برخی از شهرها مطرح شده، ویژگی های ظاهری و فنی توضیح داده شده می شود. فصل هشتم نقش فرش در زندگی اقتصادی و حیات فرهنگی ایران را بررسی می کند.
کتاب دو بخش ضمیمه نیز دارد که ضمیمه اول به آشنایی با اول و مبانی زیبایی شناسی فرش ایران و ضمیمه دوم به اشاراتی به گلیم، گلیم مانندها و گیه های ایرانی اختصاص دارد.
