تصویر: تهامی
کتاب چگونه فیلم دوبله کنیم نوشته ابوالحسن تهامی، کاری آموزشی و گام به گام در عرصه های مختلف دوبله تا مدیریت دوبلاژ در فیلم های داستانی و مستند است و از نظر توجهات ادبی، زبان شناختی و صدا شناسی، نخستین مطالعه ی بینا رشته ای درباره دوبله و سینمای مستند محسوب می شود. این کتاب سال۱۳۸۹ توسط انتشارات نگاه منتشر شد و حاصل تجربیات عملی و نظری نویسنده درچهار عرصه بازیگری، گویندگی، ترجمه فیلم و مدیریت دوبلاژ در ایران است. وی کار دوبله را از سال ۱۳۳۷ و یک سال پس از ورود به عرصه تئاتر حرفه ای آغاز کرد. و بدلیل سابقه تحصیل رشته انگلیسی در هنرسرای عالی و اقامت طولانی مدت در استرالیا و کار به عنوان مترجم رسمی، یکی از معدود گویندگان فیلم به زبان انگلیسی در ایران نیز هست. گرچه بخشی از کتاب چگونه فیلم دوبله کنیم، به دوبله ی فیلم های مستند (صفحه ۱۱۲) و اصول روایت نویسی برای گوش اختصاص دارد. ولی موضوع طراحی صدا و گفتار نویسی ، زبان وظرافت های ترجمه در سراسر کتاب مورد بررسی قرار می گیرد . در همه حال با یک مدیر دوبلاژ آرمانی روبرو هستیم و کتاب ویژگی هایش از جمله دیالگ نویسی و توجه به ادبیات شنیداری (ص۸۱) در برابر ادبیات دیداری را توضیح می دهد:
نوشته‌های مرتبط
ادبیات شنیداری برای خواندن نوشته می شوند. نویسنده هر واژه ای را که تصور می کند برازنده ی نوشتار اوست بکار می گیرد و اگر خواننده معنای واژه ای را در نیابد، نوشتار را به کناری می نهد، سراغ فرهنگ لغات می رود معنای واژه را در آن پیدا می کند بر می گردد و به خواندن ادامه می دهد. اما در سینما و یا به هنگام تماشای فیلمی در تلویزیون چنین امری ممکن نیست. در سینما و در تلویزیون اگر واژه ی مشکلی شنیده شود و مخاطب معنای آن را در نیابد کمی ذهن اش را جست وجو می کند تا بفهمد معنای آن واژه قلمبه چه بود ، و بعد که به نتیجه می رسد یا نمی رسد اگر ده پانزده ثانیه نگذشته باشد دست کم هفت هشت ثانیه ای گذشته و در این مدت فیلم توقف نکرده و شاید به سکانس دیگری وارد شده یا شخصیت جدیدی معرفی شده باشد که تا آن مخاطب بخواهد خود را در جریان فیلم قرار دهد و بداند موضوع از چه قرار است چند ثانیه دیگر هم می گذرد. (ص۸۲)
از دهه سی گویندگان خوش صدایی مثل اسدالله پیمان، منوچهر انور، پرویز بهرام، هوشنگ لطیف پور، احمد رسولزاده ( حتی احمد شاملو) وداود نماینده گوینده فیلمهای مستند بوده اند. تهامی نیز بیش از هزار فیلم مستند خارجی و ایرانی را دوبله و یا بر آنها صدا گذاشته است. در تفاوت این دو اصطلاح می گوید فیلم های مستند خارجی به فارسی دوبله می شود ولی فیلم مستند ایرانی در واقع ، صداگذاری دارد و دوبله نیست. یکی از قدیمی ترین ارتباط هایش با فیلم مستند، گفتن آنونس فیلم خانه خدا محصول ۱۳۴۵ ساخته ابوالقاسم رضایی و جلال مقدم است. من هم قبل از این ، آنونسی را برای سینمای مستند ایران به یاد نمی آورم . به گفته ابوالحسن تهامی :
“سال ۱۳۵۲ گفتار فیلم ۳۵ میلیمتری یک ایرانی در آمریکای لاتین ساخته عبدالله امیدوار را گفتم که توسط عبدالله امیدوار و همسرش که اهل شیلی است و من بطور مشترک نوشته شد . از نخستین مستند هایی که به فارسی دوبله کردم، فیلمی بود از ژاک کوستو به اسم دنیای بدون خورشید که خود ژاک کوستو هم در فیلم ظاهر می شد و من دکتر کاووسی را برای گفتن سخنان او انتخاب کردم و خودم گفتار فیلم را خواندم”
ژاک کوستو، اقیانوس شناس و جستجوگر زندگی در آب ، پیش از این ، فیلم دنیای خاموش را ساخته بود که سال ۱۹۵۶ ( به اتفاق لوئی مال) برنده نخل طلای جشنواره کن شد، فیلم دنیای بدون خورشید نیز در سال ۱۹۶۴برنده جایزه اسکار بهترین مستند شد .
” از آن پس گفتار بسیار بسیار فیلمهای صنعتی را گفته ام. از جمله فیلمهایی که آقای اسماعیل امامی درباره احداث سدی برکارون برای شرکت سابیر می ساخت به هر دو زبان فارسی و انگلیسی گفته شد. کاربرد دو زبانه بودن فیلم های صنعتی بخاطر کاریابی و ارائه نمونه کار به مشتریان است .
معمولا گفتار را خود فیلمساز و یا گفتار نویس می نویسد و کارگردان از من می خواهد که در هر صحنه ای مطابق نواخت ( ریتم ) فیلم، جملات را آرام و یا تند تر بگویم. پیش از ضبط گفتار، متن را می خوانم و در برخی موارد ، براساس ادبیات گوش، آن را طوری تنظیم می کنم که با یک بار شنیدن درک شود. جملات ساده و کوتاه باشد. مفاهیم بین پرانتز وجود نداشته باشد . فاصله بین مبتدا و خبر نزدیک باشد.
در سالیان اخیر فیلم شگفتی های تخت جمشید از هرمز امامی را گفتم. گفتار فیلم باغ های ایرانی و انسان وخشت خام از همین فیلمساز را به انگلیسی ترجمه کردم و خواندم. بسیاری از فیلم های مجموعه رودی تابهشت و شرق – دیوار ( در باره چین ) ساخته رامین حیدری فاروقی را هم گفته ام.
اخیرأ فیلمی برای آقای حضرتی به انگلیسی گفتم ولی حالا هر کی می آد سراغم می گم برن سراغ آقای وحید تهامی که صدا و لهجه بسیار خوبی دارد و قوم و خویش ما هم نیست. در هنگامی که تازه از استرالیا برگشته بودم، فارسی و انگلیسی برایم تفاوتی نداشت ولی حالا گوشم در ارتباط هست ولی زبانم، چندان در ارتباط نیست.”
طبقه بندی فیلمهای مستند بر حسب صدای روایت
جدا از بخش مربوط به روایت گری (نریشن) در فیلم مستتد( ص ۱۱۲) . فیلم های مستند بر حسب صدای مورد نیاز خود به هشت نوع طبقه بندی شده (ص ۲۰۷) که عبارتند از :
۱.فیلمهای خبری
۲. فیلمهای ورزشی
۳. فیلمهای صنعتی
۴. فیلمهای آموزشی وعلمی
۵.فیلمهای حیات وحش
۶.فیلمهای باستان شناختی و بررسی اسناد
۷. فیلمهای گردشگری و سفرنامه ای
۸ . فیلمهای مردم شناختی
در این طبقه بندی ی بینا رشته ای ، یک مدیر دوبلاژ، به نوع صدای روایت گر، روانشناسی مخاطب، پرهیز از یک نواختی و انتخاب لحن در هریک از انواع فیلم های مستند می پردازد .برای مثال درباره فیلم خبری می نویسد :
بیشترینه ی فیلم های مستند را می توان با صدایی پائین آغاز کرد و کلمات را شمرده شمرده بر زبان آورد تا معرفی فیلم و شروع موضوع در ذهن شنونده بهتر بنشیند. پس از این شروع کند، اگر فیلم بیانی تند را می طلبد می توانید رفته رفته نواخت خواندن را سرعت ببخشید تا به سرعت دلخواه برای فیلم برسید. این شیوه شروع آرام و کند را حتا برای فیلم های خبری هم می توان اعمال کرد، اما باید خیلی زود به نواخت تندی که بیشتر فیلمهای خبری می طلبند رسید. فیلم های خبری را معمولا با صدای بلند و نواختی تند و به دور از احساسات می خوانند. هدف از این خوانش آن است که چند و چون رویدادی را در گوشه یی به آگاهی مخاطبان عام رساند. سرعت و صدای بلند برای این گونه فیلم ها میراث از برنامه های خبری رادیو و تلویزیون دارد ( به ویژه رادیو وتلویزیون های غربی ) که خبرنگاران می کوشند خبر های خود را با بیانی تند بگویند تا وقت کمتری از زمان محدود برنامه خبری را بگیرند . البته نباید فراموش کرد که تند تند و با صدای بلند خواندن خود جلب توجه می کند و تماشاگران همه حواسشان را به خبر می دهند ( ص۲۱۴)
تهامی تفاوت گویندگی در فیلمهای مستندی که در سینما ها بنمایش در می آمد با گویندگی مستند های جدید برای تلویزیون را بر می شمارد و می نویسد ” در واقع انتخاب بیان و لحن گویندگی برای هر فیلم تابع ویژگی و هدف و مخاطب آن فیلم است و نسخه ای نمی توان نوشت که گویندگی هر فیلم بر پایه ی آن نسخه صورت گیرد” (ص۲۱۵)