در جامعه ای مانند ایران و تنوع خرده فرهنگ‌های محلی و تعدد حوزه های فرهنگی در مناطق مختلف سبب شده که گستره عظیمی از انواع آیین های عزاداری (شبیه خوانی) در طی تاریخ اجتماعات شیعی ایرانی شکل بگیرند.
برای فهم سنت های عزاداری نمی توان آن را صرفا به زمینه مذهبی یا فرهنگ معاصر اجتماعات شیعی نسبت داد. آنچه که در این گوناگونی آیین های عزاداری باید مد نظر قرار گیرد، تنوع و گوناگونی سنت های فرهنگی آن جوامع است.
نوشته‌های مرتبط
اگر فرهنگ را در تعریفی نشانه شناختی، نظام معنایی بدانیم که از دل تاریخ برآمده و امتداد یافته، فهم هر بخش از این فرهنگ، نیز منوط به درک تاریخ فرهنگی است. در آیین‌های عزاداری نیز تاریخ پیشا اسلامی اجتماعات شیعی و زمینه فرهنگی معاصر آنها، مهمترین مقدمه برای فهم ریشه های این آیین‌هاست.
بر مبنای این مطالب، می توان گفت آیین های عزادرای در رابطه با زمینه فرهنگی خاص خودشان شکل گرفته و تداوم یافته اند. برای نمونه می توان به اقوام موجود در خوزستان اشاره کرد که هر کدام مراسم و مناسک آئینی را منطبق با فرهنگ خودشان به اجرا می گذارند. در این بین مردم نواحی شهرستان شوش دانیال از جمله روستای سید محمد تفاخ دارای پیشینه اجرای شبیه خوانی در روز تاسوعا و عاشورا هستند. مراسمی سنتی – آئینی که رگه های فرهنگ آن دیار به وضوح در فرایند اجرای مراسم دیده و احساس می شود.
از همین جا به نقش مهم دیگر مراسم عاشورا و آیین‌های مشابه می‌رسیم، اینکه این مناسک، مناسکی هویت‌ساز هستند؛ هم اکنون وجود شبیه خوانی که مردم خوزستان به آن «دایره» نیز می گویند جزء هویت های بسیاری از مکان و فضاهای شهری – روستایی از جمله روستای سید محمد تفاخ (الهدامه) شده است. در این گزارش تصویری روستای سید محمد مورد نظر نگارنده برای ثبت زمان و مکان کنشگران آن است.
روستای سید محمد تفاخ از توابع شهرستان شوش دانیال (ع) در شمال شرق خوزستان واقع شده که بیش از ۳۰ سال پیشینه مراسم شبیه خوانی یا نمایش خیابانی را دارد. این مراسم در محوطه ای وسیع توسط افراد روستا برگزار می شود.
این آئین به عنوان آداب و رسوم باعث شده که اعضای جامعه روستایی را همگن کند. (کوئن، ۱۳۸۵، ۳۰۴)
تعاون و حس مسئولیت در این ده روز به صورت چشمگیری دیده می شود. به طوری که بسیاری از خانه های اهالی روستا میزبان میهمانان و محلی برای نگه داشتن ادوات شبیه خوانی می شوند. در هر خانه فردی یا نقشی در این مراسم ایفا می کند یا نظاره گر مراسم شبیه خوانی و هماهنگ کننده مراسم در خارج از شبیه خوانی است. افرادی بدون آموزش های تئاتر و نمایش اما در مقابل چشم هزاران نفر با روحیه ای قوی به ایفای نمایش می پردازند.
شبیه خوانی را می توان تا حدودی شبیه به نمایش خیابانی دانست. از نظر برخی صاحب نظران، تئاتر شکل تقلیل یافته آیین مذهبی است و تئاتر را برگرفته از دل آیین های مذهبی می دانند.
گفته می شود نگاه به تئاتر خیابانی بدون تامل در تئاتر از منظر جامعه شناختی، {انسان شناسی} ره به جایی نخواهد برد. (اکبرلو، ۱۳۸۹، ۱۱) بی شک نگاه به شبیه خوانی نیز مستلزم نگاهی انسان شناسانه است.
در سال های اخیر برخی کتاب ها از جمله «نمایش در ایران» نوشته بهرام بیضایی و «تئاتر خیابانی در ایران و جهان» نوشته منوچهر اکبرلو و تعداد اندکی دیگر به موضوع نمایش های خیابانی و شبیه خوانی در نقاط مختلف ایران پرداخته اند. این در حالی است که کمتر توجهی به چنین مراسمی در خوزستان می شود. اهواز و سایر شهرستان های این استان به دلیل تفاوت فرهنگی با سایر نقاط کشور همواره در حوزه های پژوهشی از جمله در بخش جامعه شناختی و انسان شناسی مقفول مانده است.
از جمله مراسم موجود در خوزستان مناسک آئینی شبیه خوانی به زبان عربی فصیح و عربی شعبی است. عزاداری شب های محرم و روز عاشورا رویدادی جمعی با سابقه ای دیرین در شهرها و روستاهای خوزستان است. رویدادی که در آن شیعیان، به یاد دهم محرم سال ۶۱ هجری قمری و ماجرای کربلا به سوگواری می نشینند. مراسم سوگواری محرم معمولا به صورت خودجوش توسط مردم در سطح روستاهای خوزستان برگزار شده و از این رو جنبه ای اجتماعی می یابد. برپایی هیئت های عزاداری، جلسات روضه خوانی و تعزیه از مراسم سنتی ای هستند که از دیرباز نزد فرهنگ ها و قومیت های گوناگون تنوع و تداوم خود را حفظ کرده اند. گفته می شود مشارکت در آیین‌ها توسط افراد یک جامعه همبستگی و انسجام اجتماعی را در بین پیروان یک دین حفظ می‌کند و به آن دامن میزند. (کُتاک، ۱۳۸۶:۶۵۱)
همچنین به گفته دکتر ناصر فکوهی این فضا یکی از بهترین موقعیت‌ها را برای مطالعات مردم‌نگارانه؛ یعنی، نزدیک‌شدن کامل و مشارکت بسیار نزدیک در محیط شهری {روستایی} با کنشگران اجتماعی و فرایندهای کنش شهری را به وجود می‌آورد که به ندرت می‌توان در نظام‌های اجتماعی به دست آورد.
فرایند تولید و بازتولید حافظه تاریخی از نکات مهم اجرای شبیه خوانی است. مناسک از مهمترین عواملی هستند که می‌توانند حافظه تاریخی را در سطح فردی ولی از آن مهم‌تر در سطح جمعی تولید و بازتولید کنند. این حافظه می‌تواند استناد به وقایعی مستند یا با استناد به وقایعی اسطوره‌ای باشد ولی آنچه اهمیت دارد در واقعی‌بودن (در معنی دقت در روند و جزئیات رویدادها) و یا اسطوره‌ای‌بودن (در معنای پر و بال‌گرفتن‌های ذهنی و اخلاقی و نمادین و نشانه‌شناختی و غیره) نیست، آنچه اهمیت دارد، مفهوم بازگشتی است که مناسک ایجاد می‌کند که لزوما بازگشتی تقویمی است چنانکه این مراسم هر سال تکرار می‌شود و زمینه‌ای را ایجاد می‌کند که استناد‌های تاریخی که به ویژه در بعد ارزشی، اخلاقی و الگو وارشان اهمیت داشته باشند، تکرار شوند. (فکوهی، ۱۳۹۰) البته برخی دیگر از صاحب نظران ازجمله جبار رحمانی معتقدند شبیه خوانی ها از نظر محتوایی، آیین هایی هستند که بازگشت جاوادنه، یعنی ارجاع نظام های فکری و ارزشی و مذهبی به منشای مقدس را دربر دارند.
این نگرانی در میان متخصصان علوم اجتماعی وجود دارد که گسترش رسانه های ملی و همراه با آن بسط و گاه تحمیل فرهنگ شهری و مرکزی به سایر مناطق باعث از میان رفتن بخشی از سنت های فرهنگ ها شده است. امروزه در آیین های عزادرای، می توان سبک های عزاداری و نوحه خوانی های تهران را در تمام نقاط کشور دید، و رسانه ملی بیش از همه به پخش مراسم های مذهبی مرکز کشور اختصاص دارد.
نتیجه این فرآیندها، حذف برخی زمینه های فرهنگی آیین های عزادرای محلی، و همچنین تضعیف این آیین ها بواسطه حضور آیین های عزاداری رسانه ای مرکز کشور بوده است. با این وجود آئین و مناسک موجود در بسیاری از شهرها و روستاهای خوزستان همچنان با کمترین تغییر و به شیوه ای منطبق با فرهنگ محلی به اجرا گذاشته می شوند.
گزارش تصویری از این مراسم در دو شماره آوره می شود. گزارش پیش رو توسط سید مدیار شجاعی فر و گزارش بعدی توسط علی هویسی و مصطفی غلام نژاد از از عکاسان برجسته خوزستانی و پس از دو روز مستقر شدن در روستای سید محمد تفاخ تهیه شده است. در این گزارش ها به حاشیه های آئین شبیه خوانی تمرکز بیشتری شده است. به عبارت دیگر، لنز دوربین از نمایش به سمت مناسک، سبک زندگی اهالی این روستا و اعتقادات آنان در قبل، هنگام و بعد از شبیه خوانی توجه کرده است. در این تصاویر با فرهنگ تعاون، مشارکت اهالی روستا،اعتقادات و سبک زندگی اهالی آن روستا در ایام دهه محرم آشنا می شویم. این گزارش تصویری در دو روز پیاپی در روزهای تاسوعا و عاشورای ۱۳۹۲ تهیه شده است.
پی نوشت: تعداد ۱۸ عکس در فایل ضمیه انتهای همین مطلب برای دانلود وجود دارد.
منابع:
اکبرلو، منوچهر، ۱۳۸۹، تئاتر خیابانی در ایران و جهان انتشارات، تهران، نشر افراز
کتاک، کنراد فیلیپ، انسان‌شناسی کشف تفاوت های انسانی، ترجمه محسن ثلاثی، نشر علمی، ۱۳۸۶
کوئن، بروس، ۱۳۸۵ ، مبانی جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس دکتر غلامعباس توسلی – دکتر رضا فاضل، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)
فکوهی، ناصر، ۱۳۸۹، همسازی و تعارض در هویت و قومیت، تهران، نشرگل آذین
منابع اینترنتی:
رحمانی، جبار، سایت انسان شناسی و فرهنگ، مدرنیته و زیبایی شناختی شدن آیین‌های مذهبی و امکان تداوم آنها، بازبینی‌شده در ۴ آذر ۱۳۹۲
فکوهی، ناصر، گفتگو: شهر و آئین‌های عاشورایی، انسان‌شناسی و فرهنگ، ۱۳۹۰، بازبینی‌شده در ۴ آذر ۱۳۹۲
