علی وردی پیشگام جامعه شناسی معاصر در جهان عرب

علی وردی پیشگام جامعه شناسی معاصر در جهان عرب

ترجمه: هدی بصیری

زندگی نامه:

دکتر علی وردی در سال۱۹۱۳م. در شهر کاظمین بغداد دیده به جهان گشود.در همانجا تحصیلات ابتدایی خود را آغاز کرد اما در سال۱۹۲۴م. با پایان مقطع ابتدایی ترک تحصیل کرد و در یک عطاری مشغول به کارشد.اما پس از مدت کوتاهی از آنجا اخراج شد زیرا به قدری مشغول مطالعه ی کتابها و مجلات مختلف می شد که بسیاری از مشتریان را فراموش می کرد.از آن پس بود که مغازه ای کوچک برای خود باز کرد و در آن مشغول به کار شد .سرانجام نیز در سال ۱۹۳۱م. بصورت شبانه در سال اول راهنمایی مشغول به تحصیل شد.تصمیمی که شروعی جدید در زندگیش رقم زد. وی در دوره ی دبیرستان مقام سوم را در کل عراق کسب کرد و این باعث شد او را برای تحصیل در یک دانشگاه آمریکایی در بیروت بورسیه کنند.پس از اتمام دوره ی لیسانس خود دوباره او را برای ادامه ی تحصیل در دانشگاه تکساس آمریکا بورسیه نمودند.وی سرانجام در سال ۱۹۴۸ مدرک فوق لیسانس و در سال۱۹۵۰ مدرک دکتری خود را از دانشگاه تکساس دریافت کرد.
وی در سال ۱۹۹۵ دارفانی را وداع گفت.

تحصیلات:

• دریافت مدرک فوق لیسانس از دانشگاه تگزاس آمریکا در سال ۱۹۴۸.

• دریافت مدرک دکتری از دانشگاه تگزاس آمریکا در سال ۱۹۵۰.

هنگام دریافت مدرک تحصیلی خود رئیس دانشگاه تگزاس به وی گفت:”در آینده نفر اول جامعه شناسی خواهی بود”.

زندگی شغلی:

در سال ۱۹۴۳از طرف وزارت علوم عراق به عنوان دبیر در یکی از دبیرستانهای بغداد استخدام شد. در سال۱۹۵۰در دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی بغداد به عنوان استادیار مشغول به کار گشت.و سرانجام در سال ۱۹۷۰عضو هیئت علمی شد و به لقب استادی نائل آمد.وی از جامعه شناسان و انسان شناسان پرکاری بود که دارای تألیفات،کتب ، پژوهش ها و مقالات متعددی بود .در هیچ یک از نگاشته های وی اثری از آینده نگری که زندگی آتی وی را به نحوی تأمین کند وجود نداشت و همین باعث اختلاف نظراو با بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان و حتی سران حکومتی و دینی در کشورهای عربی گشت.
در رابطه با این جامعه شناس برجسته صدها کتاب و مقاله در روزنامه های مختلف، پایان نامه های دانشجویی در مقطع فوق لیسانس و دکتری در کشورهای عربی نوشته شده است. او در اواخر دهه ی ۷۰م . مشغول نگاشتن زندگینامه اش شد تا آن را به صورت یک کتاب به چاپ برساند.

تاثیر پذیری از ابن خلدون:
در نوشته هایش رد پای پررنگی از نگره ابن خلدونی وجود دارد و همین تاثیر پذیری برانگیزاننده ی انواع مخالفتها و دشمنی ها با وی بود.این مخالفتها را می توان در دو جبهه تقسیم بندی کرد:

*دانشجوی کارشناسی ارشد رشته ی علوم اجتماعی ،گرایش انسان شناسی،دانشگاه تهران.
مارکسیستها : به علت عدم توجه او به الگوی ماتریالیسم تاریخی در مطالعاتش.
پان عربیسم ها : به علت نگارش کتاب او بنام”شخصیت فردی عراقی ها”.اینها بر خلاف ایده ی اصلی کتاب معتقدند شخصیت همه ی عربها در کشورهای عربی به هم شبیه است و
نگارش این کتاب با سوگیری همراه است چرا که خواهان جدا سازی عراقی ها از سایر عربها در جهان می باشد.
مطالعه ی شخصیت عراقی ها توسط علی وردی در نوع خود در کشورهای عربی بی نظیر است و الگویی مناسب برای پژوهش هایی در این راستا در دیگر کشورهای خاورمیانه در اختیار می نهد. او در رابطه با شخصیت مردم عراق این چنین تحلیل می کند ؛ آنها مردمانی هستند با شخصیت دوگانه که ارزشهای متضادی را با خود به همراه دارند. یک جنبه ی این تضاد، ارزشهای زندگی بادیه نشینی و جنبه ی دیگر آن تاریخ و تمدن عظیم آنان است که به نحوی در شخصیت شان نفوذ پیدا کرده.این مسأله تا حد زیادی مربوط به جغرافیای طبیعی عراق است. زیرا مجاورت در کنار دو نهر دجله و فرات امکان پایه ریزی بنای تمدنی عظیمی را فراهم آورده و از طرف دیگر نزدیکی به صحرای عربستان باعث جذب گروه های مهاجر بزرگ از سرزمین عربستان به کشور عراق در طول تاریخ گشته که آخرین آن مربوط به ۲۵۰ سال پیش می باشد.
در ادامه می افزاید ؛عراق همچون دیگ ذوبی برای این بادیه نشینان مهاجر بود که باعث آمیختگی و جذب این گروه در فرهنگ و تمدن غنی عراق گشت.این مسأله در نهایت منجر به ظهور متضاد گونه ی ارزشها بادیه نشینی و ارزش های تمدنی در مردم عراق شد.کرم ،بخشش، عصبیت وغلبه(در نبردهای قومی و قبیله ای)ارزشهای بنیادی شخصیت عراقی است.اما زندگی در این سرزمین با شیوه های گوناگونی او را واداربه سر فرود آوردن در برابر ارزشهای تمدنی و فرهنگی این خاک و بوم کرده است.
دکتر علی وردی بیشتر شهرهای عراق را به جز کردستان به خاطر زبان کردی از جنبه های گوناگون فرهنگی و شخصیتی تحلیل کرده است ؛آنچنان که خودش در کتاب”طبیعت جامعه ی عراق “نوشته است.علاوه بر تاثیر پذیری اش از ابن خلدون در زمینه های نظریه پردازی ،الگوی فکری و تحلیل اجتماعی و روان شناسانه ی رفتار بشری از جاحظ نیز تاثیر فراوانی گرفته.

وجه ممیز تالیفات و پژوهشهای علی وردی:
ویژگی خاص مطالعات و تحلیل های او توجه به فرآیندهای طبیعی در شکل گیری ویژگی های شخصیتی و ترکیب جامعه ی عراق معاصر است.پس از عهد ممالیک و سیل های خانمان برانداز دجله و فرات و فراگیر شدن بیماری طاعون در این کشور در دوره ی امپراطوری عثمانی ترکیب جمعیتی عراق به شدت تغییر کرد. بسیاری به سمت سرزمینها نجد حجاز ،شام در سوریه و شهرهای دیگر در کشورهای لبنان ،اردن، فلسطین و مصر مهاجرت کردند.و تا کنون نیز بسیاری از این خانواده ها با حفظ لقب و نام خانوادگی شان اصالت عراقی خود را حفظ کرده اند.

صبغه ی انسان شناسی در آثارعلی وردی:
علی وردی از پیش گامان جامعه شناسی در کشور عراق است. او از معدود کسانی است که تمام زندگی علمی خود را صرف مطالعه و تحقیق در مورد عراق کرده است.علی وردی در گفتگویی پیش از مرگش خاطر نشان می کند که تعدادی کتاب آمده ی چاپ دارد که مسئولیت نشر آن را بر عهده ی وراث خود نهاده است.اما پس از گذشت یک دهه از مرگ او هنوز اثری از چاپ این آثار وجود ندارد.
علت اینکه آثار او را دارای صبغه ی انسان شناسی می دانند پژوهش ها و تحقیقات بسیار او در مورد جامعه ی عراق به طور عام و جامعه ی بغداد به طور خاص و تمرکز بر آداب و رسوم این مردمان از زمان خلافت عباسی است.و همچنین تحقیقات وی درباره ی مناسبتهای دینی چون مولود پیامبر و روز عاشورا و تأثیر آن بر پردازش شخصیتی عراقی ها به نوشته هایش رنگ و بوی انسان شناسی داده است.
او در قالب دو کتاب تحت عنوان” وعاظ السلاطین” و” آشفتگی عقل بشری “انتقادهای گسترده ای را متوجه وعاظ و عالمان دین کرده است.وی آنها را متهم به حمایت از حکام ظالم و نادیده انگاشتن مصالح و منافع ملت کرده تا خودشان بتوانند به مصالح تنگ نظرانه ی مادی و شهوانی خود جامه ی عمل بپوشانند. او در ادامه می افزاید که در طول تاریخ همواره حاکمان برای توجیه ظلم های خود از این گروه استفاده کرده اند به این ترتیب نه این گروه ونه سخنان یاوه شان ربطی به دین اسلام و امت اسلامی ندارد. چرا که خود به آنچه می گویند عمل نمی کنند.
او همچنین امت اسلامی را به حل اختلافات قدیمی میان شیعه و سنی دعوت کرد و خواستار تجدید نظر در موضوع اختلاف میان امام علی (ع) و اصحاب شد چرا که آن را موضوعی تاریخی می داند که تا از مانع آن نگذریم نمی توانیم اقدام به حل مشکلات معاصر بکنیم.و این حل نمی شود مگر از طریق اتحاد تشیع و تسنن.
از طرف دیگر سر نیزه ی تیز انتقاد خود را متوجه امویان و به خصوص معاویه پسر ابوسفیان می کند و آنها را پایه گذار پان عربیسم می داند که باعث پدیداری تعصبهای قومی و انواع ظلم ها در جامعه ی معاصر گشته است.

آثار و تألیفات :
او ۱۸ کتاب و صدها مقاله ی علمی پژوهشی را به رشته ی تحریر در آورده است. ۵ عدد از این کتابها پیش از انقلاب ۱۴تموز ۱۹۵۸عراق نوشته شده که دارای سبک و سیاقی ادبی و انتقادی با مضامینی نو و جالب توجه می باشد.مضامینی که پیش از این هیچ نویسنده ی عراقی بدان نپرداخته است. به همین دلیل افکار و آراء او با انتقادات و برخوردهای بعضا تند همراه بوده است. به خصوص کتاب” وعاظ السلاطین” که در سطوری از آن خاطر نشان می سازد که سخنرانی و وعظ و نصیحت به تنهایی هیچ فایده ای ندارد و چنانکه شاهدیم وعاظ خود به آنچه می گویند عمل نمی کنند و بسیاری از آنان به شیوه ی مرفهی زندگی می کنند. معتقد بود دینی که وعاظ بر سر منبرها فریاد آن را بر می آورند با دین اصیل متفاوت است.
اما کتابهایی که بعد از انقلاب۱۴ تموز نوشته است دارای چارچوبی علمی می باشند که نظریه های خاص خود را درباره ی جامعه ی عراق در همین کتابها به رشته ی تحریر در آورده است.
او همچنانکه به وضعیت در حال انفجار کنونی آگاهی داشت .متوجه ریشه های تعصب آمیزی که بر شخصیت هر فرد عراقی سلطه دارد نیز بود . ریشه هایی که امتداد آن در آداب رسوم ، عرف ، ارزشهای اجتماعی ، تعصبات قومی – قبیله ای و حزبی بود که تاکنون نیز آثار آن وجود دارد.این آثار عبارتند از:
• آشفتگی عقل بشری
• وعاظ السلاطین
• رموز شخصیت پیروز
• این چنین بود که نور چشمی مان را کشتند.(داستانی برگرفته از جزء دوم کتاب لمحات)
• رؤیاهایی میان علم و عقیده
• منطق ابن خلدون
• قصه ی اشراف و بن سعود
• اسطوره ی ادبیات نخبگان
• شخصیت فردی عراقی ها
• بیش از ۱۵۰ کار پژوهشی که همکنون در بخش علوم اجتماعی دانشگاه بغداد نگه داری مشود.
هیچ نویسنده و اندیشمند معاصری به اندازه ی علی وردی افکار جنجالی و نو مطرح نکرده .پس بدیهی است که از جناح های مختلف فکری و ایدئولوژیکی مورد جرح و نقد و مبارزه طلبی اندیشه ورانه قرار گیرد. بطوریکه تاکنون ۱۵ کتاب و صدها مقاله در نقد اندیشه های او نوشته شده است.امروزه بر وی ضرب المثل عراقی”ماهی که خوردند و او را لعن و نفرین کردند”مطابقت دارد.
در حقیقت علی وردی اولین جامعه شناس عراقی است که شخصیت فردی عراقی ها و طبیعت جامعه ی عراق رابا جرأت مورد مطالعه و تدقیق قرار داده است. او پدیده های اجتماعی نهان و کنشهای فردی و اجتماعی را مورد تحقیق و تحلیل قرار داده و اهمیت بسزایی برای چنین مطالعات و پژوهش هایی به ارمغان آورده است.و این چنین بود که هر مخاطبی را به تجدید نظر در رویه ی فکری ، اجتماعی و سیاسی فراخوانده و او را به فرود آمدن از برجها ی بلند مراقبت رفتارهای جمعی و فردی دعوت کرد تا بتوان به گونه ای واقع گرایانه تمام وجوه مثبت و منفی را از نظر گذراند.
علی وردی بیش از نیم قرن پیش به عراقی ها تذکر داد تا زمانی که خود را تغییر ندهند و گامی در جهت اصلاح تفکر عقلانی خود بر ندارند نمی توانند جامعه ی خود را اصلاح کنند.چرا که تجارب بی رحمانه ای را که ملت عراق پشت سر گذاشته به مثابه ی درسی بزرگ به این ملت بود که اگراز این تجارب عبرت نگیرند به طور حتم با بی رحمانه تر از آن روبرو خواهند شد. وهمچنین بر عراقی ها لازم است که دموکراسی را در جامعه ی خویش بر پا کنند تا بتوانند آزادی بیان داشته باشند و با گفتگوی همه جانبه به تفاهم برسند قبل از آنکه گروهی با زور رأی خود را بر آنان مسلط سازند.چنانکه در ادامه می افزاید :ملت عراق دچار دو دستگی است. درگیری های قومی و قبیله ای بیش از هر کشور دیگری در عراق جریان دارد و هیچ راهی جز بر پایی دموکراسی در این کشور وجود ندارد و بر عراقی ها بایسته است که از تجارب گذشته ی خویش درس عبرت بگیرند.همانا که علی وردی در این زمینه حقیقت را گفته است و عراق امروز در مقابل کوره راهی ایستاده است که هیچ راه حلی جز دموکراسی در برابرش وجود ندارد تا بتواند از این درگیری های قومی و قبیله ای رها بشود.

منبع:
دایره المعارف ویکی پدیا

کاربران گرامی
این مطلب در سایت قبلی انسان شناسی و فرهنگ به آدرس anthropology.ir نیز قبلا منتشر شده و بازنشر آن با هدف دسترسی بهتر کاربران و مجتمع شدن تدریجی مطالب انسان شناسی و فرهنگ در یک سایت صورت گرفته است.