آماده سازی شهر برای کودکان

شیعه، اسماعیل (۱۳۸۶)، آماده سازی شهر برای کودکان؛ نمونه مورد بررسی : تهران، تهران، سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، نشر شهر

شهر برای چه کسی ساخته می شود؟ هرگونه پاسخ به این پرسش می تواند تفاوت های شگرفی در طراحی فضاهای شهری و پایه ریزی نهادهای شهری ایجاد کند. گروه های مختلفی در شهر زندگی می کنند، ثروتمندان، فقرا، کارگران، مردان، زنان، جوانان، سالمندان، بیماران و معلولان، کودکان و … که همگی به “شهروندان” فروکاسته می شوند. اما واقعیت امر آن است که شهر تنها برای اقشار خاصی ساخته می شود و برخی از گروه ها عملاً نادیده انگاشته می شوند. از فضاهای کاری و حمل و نقلی گرفته تا فضاهای فراغتی و حتی فضاهای مسکونی همه در خدمت رفع نیازهای اقشار خاصی از شهروندان است که عمدتاً ترکیبی از گروه های مردان، جوانان، شاغلان، افراد سالم، و افرادی با میزان قابل قبولی از ثروت و دارایی مادی را شامل می شود. به عبارتی شهرها برای مردان جوان شاغل ساخته می شوند و تلاش مسئولان شهر فراهم نمودن امکانات مورد نیاز این قشر برای کار و بهره وری حداکثری است. علاوه بر فضاهای شهری باید به زمان شهری نیز اشاره نمود که تقریباً به طور کامل با توجه به نیازهای این دسته از شهروندان تنظیم می شود. زمان شهری برآیندی از زمان کار و زمان فراغت گروه های شاغل در شهر است و دیگر شهروندان به ناچار باید شیوه ی زندگی خود را با این زمان تطبیق دهند.

یکی از گروه های خاموش که در برنامه ریزی شهری کمتر توجهی به آن ها شده است کودکان هستند. شهر محیطی پیچیده و متراکم است. انسان ها، فضاها و روابط میان آنها از قوانین نوشته و نانوشته ای تبعیت می کند که توسط بزرگسالان و برای بزرگسالان تدوین شده است لذا شهر می تواند محیطی بسیار نا امن و خشن برای کودکان باشد. در سال های اخیر با افزایش توجه به گروه های مغفول شهر، حرکت هایی در جهت احقاق حقوق شهروندی آنان و در نتیجه تبدیل شهر به مکانی برای زندگی همه ی شهروندان آغاز شده است. از جمله گفتمان “شهر دوستدار کودک” که با استقبال جامعه ی جهانی مواجه شده است. حتی اگر در بسیاری از شهرهای بزرگ اجرای دستورالعمل های مورد توافق به بهانه های مختلف به تعویق افتد.

مطالعه ی کودک در شهر لزوماً یک مطالعه ی بین رشته است و مستلزم تجمیع اطلاعات دست کم در حوزه هایی چون روانشناسی، علوم اجتماعی، حقوق، شهرسازی، طراحی و برنامه ریزی شهری و … است. نگاه تک بعدی به مسئله ی کودکان در شهر حاصلی جز اقدامات ناقص و گاه بی ثمر و حتی مضر نداشته است. هر کدام از ما مثال های بی شماری از این دست در شهرهای بزرگ دیده ایم. مثلاً پارکی که برای رفع نیاز کودکان به فضای بازی ساخته شده اما دسترسی به آن جز با استفاده از وسیله ی نقلیه مقدور نیست یا به سبب مکان گزینی نامناسب و عدم نظارت دقیق به محلی برای خرید و فروش مواد مخدر تبدیل شده است.

کتاب آماده سازی شهر برای کودکان حاصل پژوهشی است که به سفارش سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران توسط دکتر اسماعیل شیعه دانشیار گروه شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران نگاشته شده است. این کتاب تلاشی است برای طرح مسئله ی جایگاه کودک در شهر و لزوم رفع نیازهای او. کلانشهر تهران به عنوان میدان تحقیق انتخاب شده است.

محقق ابتدا به طرح مسئله و بررسی مبانی نظری موضوع در حوزه های روانشناسی، جامعه شناسی و فرهنگ، شهرسازی و حقوق پرداخته است. پس از آن گزارشی از وضعیت کودک در شهرهای توسعه یافته و درحال توسعه ارائه کرده است. دو فصل پایانی مشخصاً به مسائل و مشکلات کودکان در تهران و ارائه ی راهکار اختصاص یافته است.

نیازهای کودکان از دو جنبه ی جسمی و روحی مورد مطالعه قرار گرفته است و نویسنده هدف متعالی یک شهر سالم را برآوردن حداکثر ی نیازهای کودکان می داند. از این رو به نکاتی مانند “ایمن بودن فضای شهری از نظر بهداشتی و آلودگی های صدا و هوا و محیط، دید و منظر، خشونت زا بودن، راه رفتن، تماس گرفتن با افراد مختلف و … ” (ص: ۴۹) اشاره می کند و تأمین سلامت اجتماعی را برای تمام ساکنان شهر و به ویژه کودکان مهم می داند و بر عوامل آسیب زای کالبدی و اجتماعی که به هر نحو امنیت کودک را تهدید کند جلب توجه می کند. نویسنده از قول لوکوربوزیه بر اهمیت حضور کودک در شهر و پیش بینی فضاهای مناسب برای بازی و سکونت کودکان تأکید می نماید. به نظر نویسنده لازم است در عرصه ی کالبدی، شهرها متناسب با نیازهای شهروندان خردسال طراحی و برنامه ریزی شوند. راهکارهایی که وی برای نیل به این هدف ارائه می دهد به طور خلاصه عبارتند از؛ ” توجه به زیباسازی و مدیریت درست فضاهای شهری و تخریب محیط های نامناسب اطراف آنها … توجه به برنامه ریزی صحیح کاربری زمین و ایجاد محیط های شاد و زنده و به کارگیری معیارها و اصول درست در طراحی فضاهای مسکونی و تجاری، پرهیز از گسترش بیش از حد کاربری های مجرد و تک بعدی که باعث سکونت جمعیت به صورت پراکنده می شود و به ویژه در اوقات شب ترس آور می گردد، حمایت قاطعانه از تهیه و تدارک امکانات فراغتی و اجتماعی برای کودکان و نوجوانان، احیا سرزندگی در مراکز شهرهای بزرگ، تقویت حس تعلق به فضاها، ترغیب محوطه سازی و جلوگیری از ایجاد فضاهای مخفی و پنهانی در شهر، توجه به اوقات فراغت ورزشی، لزوم جدایی کامل و ایمن مسیرهای پیاده و سواره، مبلمان شهری مناسب، حذف محیط های خشونت زا و تحریک آمیز و زمینه سازی رنگ های روشن به جای تیره” (ص: ۵۵) علاوه بر آن نویسنده نقش حوزه ی شهرسازی را در تأمین نیازهای کودکان بسیار مهم ارزیابی می کند. به نظر وی شهرها باید مجموعه ای از محله ها باشند که بتواند امنیت کودک را تأمین کند. برنامه ریزی مسکن در شهر باید به گونه ای باشد که امکان زندگی در فضای مسکونی آرامش بخش و سالم را فراهم کند و تا جایی که ممکن است شهروندان مجبور به سکونت در خانه های بی کیفیت نباشند. به اذعان نویسنده کودکان در برنامه ریزی شهری مورد توجه قرار نگرفته اند” محیط های شهری در بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ، بیانگر نوعی محرومیت و ضعف در جلب کنجکاوی ، تخیل و ایجاد انگیزه و علاقه برای کودک می باشد. شهرها به نحوی پا گرفته اند که برای کودکان حالتی خشن به وجود آورده اند… یکنواختی، همسانی و ضعف محیط کالبدی، آثاری ماندگار بر رشد ذهنی و اجتماعی و عاطفی کودک باقی می گذارد.” (ص: ۵۸)

نویسنده بر لزوم قرائت پذیری شهر توسط کودک تأکید دارد. کودک باید بتواند در طی مسیر خود شهر را مجسم کند در حالیکه تجربه ی فعلی ما در شهرها حاکی از تصویری منقطع و نامنسجم در ذهن کودکان است چرا که شهرها نتوانسته اند انسجام و ارتباط منطقی میان اجزای خود از یک سو و تعامل با شهروندان از سوی دیگر برقرار کنند.

در بررسی وضعیت کودک در شهر تهران نویسنده به مسائل اصلی نظیر کمبود فضاهای آموزشی و فرهنگی و کیفیت نامناسب آنها، جدایی شهر از طبیعت، تمرکز بر گذرهای سواره و ناکارآمدی مسیرهای پیاده، رواج کودک آزاری و بزهکاری کودکان و مشاغل تکدی گری و شاگردی و سوءاستفاده از کار کودکان در نتیجه ی فقدان تأسیسات اجتماعی و کاستی مسائل اجرایی حقوق کودک، ترافیک، عدم برنامه ریزی برای گذران فراغت مناسب، نازیبایی منظر و آلودگی هوا و … اشاره کرده است.

فصل آخر کتاب به ارائه ی راهکارهای پیشنهادی اختصاص یافته است. به نظر نویسنده باید نگاه کلان به مسئله ی کودک در ایران داشت و بخش عمده ای از مشکلات کودکان تهران در واقع برخاسته از ضعف مدیریت و برنامه ریزی در حوزه ی کلان است. آسیب زدایی در زمینه ی ارتباط کودک و محیط نیازمند برنامه ریزی های بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت در سطح کلان است. گذشته از آن در سطح شهری، شهرداری ها اصلی ترین نهاد در بهبود شرایط کودکان قلمداد شده اند. به نظر نویسنده در میان اقدامات شهرداری ها نیز فرهنگسراها نقش اصلی در پاسخگویی به نیاز کودکان در سطح شهر دارند و باید خدمات آنها در سطح شهری، منطقه ای ، محله ای و زیرمحله ای گسترش یابد. نویسنده همچنین تجهیزاتی برای مراکز فرهنگسرایی بر حسب سلسله مراتب آنها پیشنهاد کرده است. نکته ی دیگر پیشنهاد پیوند مراکز فرهنگسرایی با دیگر نهادهای همسو یعنی خانواده، مراکز آموزشی، مراکز علمی و انتشاراتی و ارتباط جمعی، نهادهای تأمین اجتماعی، نهادهای فرهنگی، نهادهای حقوقی و مدنی، نهادهای تفریحی و سرگرمی و پرورش جسمی، نهادهای عمرانی، شورای شهر و شوراهای اجتماعی ناحیه ، محله و زیر محله و نیز ارتباط با نهادهای عمومی برای استفاده از تخفیف های ویژه است.

در یک ارزیابی کلی باید گفت این کتاب مقدمه ای است بر لزوم توجه به کودکان در شهر. نکته ی مثبت کتاب آن است که دیدی کلی و نسبتاً جامع به مسئله ی حضور کودکان در سطح دارد. نویسنده تلاش کرده است حوزه های مختلف را پوشش دهد و از یک جانبه نگری به موضوع پرهیز نماید. اما مهم ترین نقطه ضعف کتاب در سفارشی بودن آن است. از آنجا که متولی امر تحقیق سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران بوده است، کلیه ی راهکارها و پیشنهادهای نویسنده در راستای برنامه ها و اهداف این سازمان می باشد. اگرچه نویسنده در معرفی موضوع دید کلی گرایانه ای داشته است اما در مرحله ی ارائه ی راهکار نتوانسته این دید همه جانبه نگر را حفظ کند و تنها به مبحث فرهنگسراها و اهمیت آن ها در رفع نیازهای کودکان در شهر پرداخته است. در حالیکه مشخصاً فرهنگسراها در رفع بسیاری از معضلات شهری که با رفاه و توسعه و رشد کودکان ارتباط مستقیم دارند مانند ترافیک، عدم امنیت، ساختار کالبدی شهر، آلودگی های صوتی و بصری و آلودگی هوا و … عملاً هیچ نقشی ندارند. البته باید در نظر داشت بررسی موضوع کودک در شهر نمی تواند در قالب تنها یک اثر تحقیقی و در مدت زمان اندک به طور کامل مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. این مهم مستلزم همکاری و هم فکری نهادهای آموزشی و اجرایی در سطح کلان و انجام تحقیقات گسترده تر است.

رویا آسیایی

Roya_asiaei@yahoo.com