نشانه شناسی مناسک گذر

امیرقاسمی، مینو و حاجیلو، فتانه (۱۳۹۰) نشانه شناسی مناسک گذر ، تبریز، انتشارات ستوده

“گذر” مرحله ای خاص از زندگی است که فرد از مرحله ای به مرحله ی دیگر یا از موقعیتی به موقعیت دیگر عبور می کند. گذر در فرهنگ های مختلف غالباً با مناسکی همراه است. “مناسک گذر” اصطلاحی است که توسط آرنولد وان جنپ در اوایل قرن بیستم مطرح شد. به نظر وان جنپ، گذر شامل سه مرحله ی گسستن، عبور و تجمع است. با اهمیت یافتن فرد در جهان مدرن، بر تعداد مراحل تأثیرگذار در زندگی وی نیز افزوده شده است. در حالیکه در جهان سنتی مهمترین مراحل گذر سه موقعیت تولد، بلوغ و مرگ است که ورود به هر یک مستلزم اجرای آیین های خاصی است.

نشانه شناسی مناسک گذر عنوان آخرین اثر منتشر شده از دکتر مینو امیرقاسمی با همکاری دکتر فتانه حاجیلو است. هدف این پژوهش گردآوری آیین های مربوط به مناسک گذر تولد و بلوغ، ازدواج و مرگ در آذربایجان و تحلیل آنها بوده است.

” با درآمدن اولین دندان های شیری نوزاد برای او غذایی با نام دیشلیق یا هدیک می پزند متشکل از گندم، نخود و گاهی عدس … این غذای نسبتاً آبکی را به مقدار زیادی پخته و برای همسایگان و آشنایان می فرستند و آنان نیز متقابلاً ظرف خالی را همراه با هدیه ای به عنوان چشم روشنی درآمدن دندان نوزاد برمی گردانند. در گذشته این هدایا شامل انواع مغزها مثل بادام، گردو ، فندق، پسته همراه با شکلات و نقل یا مشکل گشا بود که امروزه جای خود را به هر نوع هدیه ی مناسب برای نوزاد داده است.” ( ص ۴۵)

پس از مقدمه ای نسبتاً مفصل در تعریف مفاهیم مراحل گذر، بخش اول کتاب به شرح مناسک گذر تولد و بلوغ، ازدواج و مرگ اختصاص یافته است. در این بخش شرح آیین های گذر از اقصی نقاط آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل گردآوری شده است و منبعی غنی از اطلاعات مردم شناختی به دست می دهد. یکی از مهمترین ویژگی های اثر، توجه به مراحل گذر جدید و بیان مناسک مربوط به آنهاست. مثلاً زمانی که از بلوغ و رسوم رایج آن صحبت می شود به سربازی به عنوان بلوغ اجتماعی نیز پرداخته می شود. تلفیق رویکرد هم زمانی و درزمانی از دیگر ویژگی های کتاب است. نویسندگان تلاش کرده اند ضمن نگاهی تاریخی به آداب و رسوم آذربایجان، شکل تغییر یافته ی امروزی آن را نیز نشان دهند. این ویژگی باعث شده است کتاب حالت جمع آوری نقل قول هایی از گذشتگان را نداشته باشد بلکه به تأثیر شیوه ی زندگی جدید و تغییر رسوم در گذر زمان نیز اشاره کند. از اینرو این کتاب می تواند برای پژوهشگرانی که در پی یافتن رد پای سنت در زندگی مدرن هستند منبع ارزشمندی باشد.

” بچه ای که نخستین دندان خود را درمی آورد تولدی دیگر می یابد تا از موهبت های مادی دنیا بهره مند شود. پس شکرگزاری در همان وهله ی نخست الزامی است. برای این شکرگزاری شیوه ی خاص مردمان اغلب اقوام ایران، برپاداشتن آیینی تهیه ی دندانی و هدیه دادن آن به دیگران است که به گونه ای تکرار یا تقلید کار خدایان است که این دانه ها را اعطا کرده اند…”(ص ۲۵۸)

بخش دوم کتاب به تحلیل مناسک اختصاص یافته است. در این بخش میدان مطالعه ی نویسندگان صرفاً به آذربایجان محدود نمی شود بلکه مفهوم ” گذر” را در ایران و جهان با ذکر نظریاتی از متفکران این حوزه تشریح می کنند. این بخش رویکردی تحلیلی به موضوع گذر است. از خلال فرهنگ مردمی و با مطالعه ی سیستماتیک مراسم گذر در طول تاریخ و تطبیق آن ها با یکدیگر و با رسوم مردمان دیگر عناصر فرهنگی مشترکی کشف شده است. بخش دوم کتاب در تحلیل خود به این عناصر مشترک و نقش آنها در تداوم فرهنگ مردمی پرداخته است.
مطالعه ی کتاب نشان می دهد که هرچند امروز کمتر کسی از برگزارکنندگان مراسم گذر اطلاع دارند اما در واقع هریک از این مناسک خاستگاهی اسطوره ای دارند. با هر مراسم تولد و عروسی و مرگ اسطوره در زندگی مدرن به حیات خود ادامه می دهد.
در این کتاب می خوانیم:
بخش اول ( شرح مناسک)
تولد و بلوغ
ازدواج
مرگ
بخش دوم ( تحلیل مناسک)
واسطه های گذر
تعلل در گذر
تطهیر برای گذر
شاه – داماد
تزکیه با خون
بلاگردانان
توسل به تقدس
غذای آیینی
هدیه زبان خاموش رابطه
تولد ثانوی

کتابشناسی