چکیده
پاسخگویی به نیازهای روانی و اجتماعی سالمندان و تامین فرصت های لازم جهت برقراری تعاملات با دیگر گروه های سنی و اجتماعی، مستلزم وجود مکانی کالبدی است. و فضای عمومی شهری با توجه به پتانسیل هایش مکان مناسبی برای پاسخ به این جنبه از نیازهای سالمندان در جوامع شهری محسوب می شود. با توجه به این پتانیسل ها از یکسو و افزایش روز افزون جمعیت سالمندان و لزوم توجه بیشتر به نیازهای این گروه از سوی دیگر، مقاله حاضر به بررسی نقش فضاهای عمومی شهری در حفظ و تداوم حیات جمعی سالمندان می پردازد. روش بررسی در مقاله حاضر مبتنی بر مطالعه کتابخانه ای و اسنادی می باشد و نتایج تحقیق نشان می دهد که بعد کالبدی فضای عمومی شهری یکی از مهمترین عواملی است که باعث معنا دار شدن فضای شهری برای سالمندان می گردد.
نوشته‌های مرتبط
مقدمه و طرح مساله
فضای شهری را فرآیندی اجتماعی ـ مکانی می‌دانند که تمام ساختمانها، اشیا، فضاهای محیطی و شهری و نیز افراد، رویدادها و روابط میان آنها را در بر می‌گیرد. [تقی‌زاده، ۱۳۸۶:۱۷۶] فضای شهری به مفهوم صحنه‌ای‌ست که فعالیتهای عمومی زندگی شهری در آنها به وقوع می‌پیوندند. خیابان‌ها، میدان‌ها و پارک‌های یک شهر فعالیتهای انسانی را شکل می‌دهند. سالمندی به سال‌های نزدیک یا پیشی‌گرفته از میانگین طول عمر بشر اشاره دارد. حضور سالمندان در شهر به میزان زیادی وابسته به فضای عمومی شهری است که مناسب این گروه سنی باشد چرا که افراد سالمند قابلیتهای احیاشونده ی محدودی دارند ، اگر فضای عمومی شهری مناسب حضور این گروه سنی نباشد ، آسیب های فیزیکی و روانی زیادی به این گروه وارد می شود.
یافته های تحقیق
شهر ترکیبی از فضاهای خصوصی و فضاهای عمومی‌ست که به گونه‌ای پیچیده در یکدیگر تداخل یافته‌اند. فضاهای خصوصی (برخلاف شیوه‌ی زیست روستایی) در فاصله‌ای اندک از فضاهای عمومی قرار گرفته‌اند و به این ترتیب افراد می‌توانند به سرعت در این فضاها، جابه‌جا شوند. این امر می‌تواند هم نوعی امتیاز، هم نوعی مشکل در شهر به حساب آید. امتیاز از آن رو که فرد می‌تواند خصوصی بودن را برای خود انتخاب کند و تنها در موارد علاقه‌مندی خود وارد فضاهای عمومی شود. اما مشکل از آن جا ناشی می‌شود که به هر دلیل خصوصی بودن فضاها نتواند در برابر نفوذ فضاهای بیرونی تاب آورد و افراد ناچار باشند به رغم علاقه‌ی خود دائماً فضاهای عمومی یا اثرات بیرونی فضاهای خصوصی (مزاحمت‌های همسایگی) را تحمل کنند. [فکوهی، ۱۳۸۳:۲۴۴] سالمندان از جمله گروه های اجتماعی هستند که به دلیل شرایط سنی و کاهش نسبی فعالیت های کاری، اوقات فراغت بسیار دارند و امکان استفاده آن ها از فضاهای شهری برای انجام فعالیت های اختیاری و اجتماعی بیش از دیگر اقشار جامعه است. فضاهای باز شهری ، فضاهایی هستند که سالمندان برای گذران اوقات فراغت، پیاده روی و غیره به آن مراجعه می کنند. شهر از عوامل و اجزای مختلفی تشکیل می گردد که این عوامل در قالب دو گروه کلی قابل تقسیم بندی است:
الف) عناصر کالبدی شهر نظیر ساختمانها و زیرساختهای شهری
ب) عوامل فرهنگی و اجتماعی یک شهر، نظیر مناسبات فرهنگی، سیاسی و … ویژه آن شهر
فضای شهری بعنوان یکی از عناصر هویتی یک شهر که بر تمامی عوامل و عناصر یک شهر تاثیر گذار است عنصری تک بعدی نبوده و دارای دو فاکتور حیاتی خود بعنوان فرم و کارکرد است. با چنین نگرشی به شهر و فضاهای شهری می توان تاثیرات متقابل شهر و فضاهای شهری بر یکدیگر و بر شهروندان (در این مقاله سالمندان) را مورد بررسی قرار داد. از یک طرف فضاهای شهری بدلیل جوانب فیزیکی و کالبدی خود، نوعی فضای نمادین، اداراکی، مادی و حقیقی است که که با شهر و کالبد شهر پیوندی عمیق دارد و بنابراین یک فضای شهری فضایی است که عنصری هویت بخش از یک شهر تلقی می شود؛ بطوریکه اغلب شهرهای بزرگ را می توان بواسطه فضاهای شهری آن بازشناخت. از طرف دیگر نقش کارکردی فضاهای شهری بعنوان مکان فعالیت های عمومی و عرصه تعاملات شهری، از دیرباز تا کنون همواره وجود داشته است؛ بطوریکه فعالیتهای مردم هر عصر را می توان توسط فضاهای شهری آنها بازشناخت و یا بالعکس فضاهای شهری را بواسطه فعالیتها و علایق شهروندان معرفی نمود. فعالیتهای انسانی در عرصه اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، ضامن بقای زندگی جمعی و حس شهروندی است که بواسطه فضاهای شهری گسترش و تجلی می یابد؛ بعبارتی فضای شهری مکانی است که مناسبات چهره به چهره، تظاهرات سیاسی و حتی جشن های عمومی در آنجا برگزار می شود و بواسطه حضور همین فعالیت ها می تواند مفاهیمی چون مشارکت شهروندی، جامعه مدنی و … را در بر گیرد. حیات مدنی یا مدنیت نیز چیزی جدای از مردم، مشارکت آنان و روابط انسانی، اجتماعی آنها نیست که نماد سازنده آن فضای شهری است. سالمندان بخشی از شهروندان آسیب پذیر هر شهر هستند که باید در ساختن شهر و ایجاد فضاهای مختلف شهری به وضعیت رفاهی آنان توجه ویژه شود. از آنجا که سالمندان به دلیل فراغت بیشتر و انجام فعالیت های فیزیکی همچون پیاده روی، زمان بیشتری از اوقات خود را خارج از محل سکونت و در فضاهای شهری سپری می کنند، مناسب سازی فضاهای شهری عمومی با توجه به ویژگی های جسمی، روانی و اجتماعی سالمندان ، حرکت مستقل و آسان افراد را در محیط میسر می کند. مناسب سازی فضای شهری ، به فراهم شدن زمینه برقراری روابط اجتماعی، مشارکت شهروندی و فعالیت های سازنده نیز کمک می کند. سالمندان به دلایل جسمی و روحی به فضاهای شهری و تحرک و تعاملات اجتماعی بسیار نیازمندند. متاسفانه اغلب فضاهای عمومی شهری برای تردد سالمندان مناسب سازی نشده است و این مشکلی است که هر روز این قشر از جامعه با آن روبرو هستند. مهم ترین هدف از مناسب سازی محیط برای سالمندان، فراهم ساختن امکانات و تسهیلات برای جبران محدودیتهای جسمی و روانی سالمندان و به حداکثر رساندن بازده قابلیتهای محدوده شده آنان است.
سالمندان نمی توانند به راحتی وارد اجتماع شوند. مشکل مناسب سازی عبور و مرور به عنوان یکی از عمده ترین مشکلات سالمندان مطرح است و در حال حاضر بسیاری از اماکن عمومی،معابر ، خیابان ها ،پارک ها ، مکانهای تفریحی برای سالمندان مناسب نشده و سالمندان نمی توانند به راحتی از امکانات اجتماع استفاده کنند. وضعیت سالمندان همچنین برای استفاده از خدمات عمومی نظیر شهرداری ، بانک ، اماکن فرهنگی ،هنری و … که در فضای عمومی شهری است نیز ، نامناسب به نظر می رسد. عدم توجه به کالبد فضای عمومی شهری برای حضور سالمندان و مناسب سازی آن باعث کاهش حضور سالمندان در این فضاها شده است.
نتیجه گیری
بهره‌برداری از ارزش‌های نهفته در فضای عمومی شهری، برقراری ارتباطی آگاهانه، تعامل اجتماعی در فضای شهری استفاده از امکانات شهری که مبتنی بر نیازهای سالمندان می باشد ، از جمله عواملی است که باعث می شود این گروه سنی هر چه بیشتر در فضای عمومی شهری احساس مثبتی داشته باشند. اعتلای فضای عمومی شهری، می تواند فضای مشارکت جویانه را بین سالمندان فراهم آورد. فضای شهری بر مخاطبین خود که اساس شکل دهی به یک شهر می باشند، تاثیر گذار است. فضای شهری باز عموما القا کننده آزادی و حقوق شهروندی است. باید توجه داشت که اگر معماری شهر ها دیگر هیچ نوع مشخصه‌ای را تداعی نکند در واقع سازمان فضایی و محیط کالبدی شهر، تشکیل می شود که در پایان نه تنها از فضای شهری هویت را نمی توان انتظار داشت بلکه حتی نمی توان انتظار داشت که سالمندان که در این فضای شهری رفت و آمد کنند. لذا توجه به مناسب سازی فضای عمومی شهری به منظور تسهیل تعامل اجتماعی سالمندان در این فضاها ضروری به نظر می رسد.
منابع:
۱- توسلی، محمود، ” طراحی فضاهای شهری” ، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران، ۱۳۷۶
۲- حبیبی، سید محسن، “جامعه مدنی و حیات شهری”، هنرهای زیبا، شماره ۷
۳- پارسی، حمیدرضا، “چارچوب نظری محتوای فضای شهری”، هنرهای زیبا، شماره ۴۲
۴- فکوهی، ناصر، « انسانشناسی شهری»؛ نشر نی، تهران ۱۳۸۳
۵- مدنی پور، علی، “طراحی فضای شهری (نگرشی بر فرآیندی اجتماعی و مکانی)” ، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، تابستان ۱۳۸۴