مجید رهبانی
آقا محمدخان قاجار در ۱۱ جمادی‌الاول ۱۲۰۰ ﻫ..ق در تهران بر تخت شاهی نشست و این شهر را پایتخت خود ساخت. در آن زمان، تهران شهری کوچک با ۱۵ هزار نفر جمعیت بود. با پایتختی تهران، به‌تدریج بر جمعیت شهر افزوده شد و با اسکان داده شدن خانواده‌های ایل‌های متحد شاهان قاجار، در پایان پادشاهی فتحعلی شاه به ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر و در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به ۸۰ هزار نفر رسید. جریان قطعه‌قطعه ساختن باغ‌ها و خانه‌سازی در آن‌ها از همین زمان آغاز شد و رفته‌رفته گسترش شهر از محدوده حصار تهران فراتر رفت.
دانشنامه تهران بزرگ. ج ۱ و ۲: شمیرانات. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ویراستار علمی: علی کرم‌همدانی. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳. ۵۶۴ + ۵۵۲ ص (رحلی). مصور (رنگی). بهای هر مجلّد: ۵۵۰۰۰۰ ریال.
آقا محمدخان قاجار در ۱۱ جمادی‌الاول ۱۲۰۰ ﻫ..ق در تهران بر تخت شاهی نشست و این شهر را پایتخت خود ساخت. در آن زمان، تهران شهری کوچک با ۱۵ هزار نفر جمعیت بود. با پایتختی تهران، به‌تدریج بر جمعیت شهر افزوده شد و با اسکان داده شدن خانواده‌های ایل‌های متحد شاهان قاجار، در پایان پادشاهی فتحعلی شاه به ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر و در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به ۸۰ هزار نفر رسید. جریان قطعه‌قطعه ساختن باغ‌ها و خانه‌سازی در آن‌ها از همین زمان آغاز شد و رفته‌رفته گسترش شهر از محدوده حصار تهران فراتر رفت.
«تهران بر پایه حصار ناصری و برحسب نام خیابان‌های کنونی، از شمال به خیابان انقلاب، از شرق به خیابان ۱۷ شهریور، از غرب به خیابان کارگر و از جنوب به خیابان شوش محدود بود. حصار ناصری تا سال ۱۳۱۱ ش به روزگار رضاشاه برپا بود. بر پایه سرشماری ۱۳۱۱ ش، جمعیت تهران به ۳۰۶۵۳۷ تن افزایش یافته بود، که از این میان، ۲۴۵۹۰۲ تن در درون حصار تهران و ۶۰۶۳۵ تن در زمین‌های بیرون از حصار تهران ساکن بودند … با تخریب حصار ناصری، تهران وارد دوره نوینی از حیات تاریخی خود شد و شهر از هر سو، به‌ویژه از جانب شمال و غرب، رو به گسترش نهاد… تحولات شتابناک تهران از دهه ۱۳۴۰ ش به این سو، به‌ویژه تحولات این شهر پس از پیروزی انقلاب اسلامی و مهاجرت گسترده به تهران و ساخت و سازهای بی‌رویه و بی‌برنامه، بافت جمعیتی و چهره این شهر را به قدری دگرگون ساخت که با هویت پیشین خود فاصله بسیار گرفت. این دگرگونی‌ها چنان است که حال و هوای تهران چند دهه پیش از این، برای نسل امروزی تهرانیان بیگانه می‌نماید و وضعیت تهران چند دهه پیش را باید در گفته‌های کهنسالان جست‌و‌جو کرد.» (صص بیست و چهار ــ بیست و شش)
همین امر، ضرورت ثبت «هویت در حال فراموشیِ» تهران (و تهرانیان) و وضعیت کنونی آن را آشکار می‌سازد. طرح تدوین دانشنامه تهران بزرگ در مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی سعی در پاسخگویی به این نیاز دارد. پیش‌بینی شده است که این دانشنامه حدود ۱۰۰ هزار مقاله را با موضوعات گوناگون از جنبه‌های حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تهران بزرگ شامل شود.
چنان‌که در مقدمه مجلّد نخست آمده، این دانشنامه قرار است در سه بخش اصلی تدوین شود. بخش نخست به شمیران، بخش دوم به تهران و بخش سوم به ری اختصاص دارد. برای کن نیز بخشی جدا در نظر گرفته شده است که به تناسب شمار مدخل‌های آن، به صورت پیوست یکی از مجلّدات و یا مجلّدی مجزا منتشر خواهد شد.
در بخش شمیران که اینک انتشار یافته، به این ناحیه از دو منظر نگاه شده است. نخست، شمیرانِ تاریخی (پیش از تخریب حصار و خندق تهران) که از شمال تا کوهپایه‌های جنوبی البرز امتداد داشت. دوم، شمیران به عنوان شهرستانی در استان تهران (شامل سراسر منطقه ۱ و بخش‌هایی از مناطق ۲، ۳ و ۴ شهرداری تهران و بخش‌های لواسانات و رودبار قصران). مقاله‌ها در زمینه حیات مادی و معنوی شمیران، شامل این موضوعات است: جغرافیایی (عوارض طبیعی: کوه‌ها، درّه‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها و…)؛ آثار و بناهای تاریخی؛ تاریخچه محله‌ها و خیابان‌های قدیمی و فضاهای شهری؛ باغ‌ها؛ قنات‌ها؛ آب‌انبارها؛ سقاخانه‌ها؛ رویدادهای تاریخی؛ شخصیّت‌های علمی، فرهنگی، دینی، سیاسی، و ورزشی؛ نهادها و سازمان‌ها؛ مدرسه‌ها؛ دانشگاه‌ها؛ سینماها؛ موزه‌ها؛ نگارخانه‌ها؛ انجمن‌ها؛ کتابخانه‌ها؛ ورزشگاه‌ها؛ نشریات و چاپخانه‌های قدیمی؛ مسجدها؛ تکیه‌ها؛ امامزاده‌ها؛ کلیساها؛ کنیسه‌ها؛ آتشکده‌ها؛ آداب و رسوم و فرهنگ عامه.
از نظر حجم، بیشتر مقاله‌های این دو مجلّد را مقاله‌های کوتاه (یک چهارم تا یک دوم ستون از صفحه دو ستونی استاندارد دانشنامه) و نیمه بلند (یک دوم تا دو ستون) تشکیل می‌دهد. برای تألیف مقاله‌ها از پژوهش‌های کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شده است. پیداست که بسیاری از اطلاعات مربوط به کلان‌شهر تهران و منطقه شمیران در منابع مکتوب ثبت نشده است. در این قبیل موارد، مؤلفان با حضور در محل و مشاهده یک بنای تاریخی یا فضای شهری و یا با مراجعه به سازمان‌ها و نهادهای مسئول، اطلاعات مورد نیاز خود را گرد آورده‌اند و در مواردی نیز پای صحبت‌های کهنسالان محل نشسته‌اند. در مقدمه جلد نخست از همکاری نکردن شماری از سازمان‌ها و نهادهایی سخن رفته است که در ساختمان‌های تاریخی استقرار دارند و اجازه بازدید از محل را به مؤلفان دایره‌المعارف نداده‌اند.
برخی عنوان‌های حرف (آ) از مجلّد اول برای نمونه ذکر می‌شود: آ. اس. پ [مجتمع مسکونی، اداری و تجاری]، آب دُزَک، آبشار [واقع در روستای برگ جهانِ لواسان]، آب زندگانی [چشمه و دره‌ای در دارآباد]، آبکار، موزه [در کاخ سعدآباد]، آتش‌کوه [کوهی واقع در روستای افجه]، آرارات، باشگاه [باشگاه فرهنگی ــ ورزشی ارمنیان]، آستارا، سینما [قدیمی‌ترین سینمای شمیران]، آش‌پزان، مراسم [مراسم روزگار ناصرالدین شاهی]، آهار [روستایی در رودبار قصران]، آهیلو [غذایی محلی، از گیاهی به نام آهیل].
برخی از مشاهیر شمیران (درگذشته یا زنده) نیز در دانشنامه جای دارند یا از آن‌ها به واسطه نام برده شده است. برای مثال در حرف (الف) مقاله‌هایی به نصرالله افجه‌ای (خوش‌نویس معاصر) و خانه پرویز تناولی (مجسمه‌ساز معاصر) که ارزش معماری و هنری دارد، اختصاص یافته است.
همان‌گونه که انتظار می‌رود، وزن مقاله‌های مربوط به جغرافیای شمیران نسبت به موضوعات دیگر بیشتر است. برخی از مقاله‌ها مصورند که این تصویرها به درک بهتر مطلب کمک می‌کنند. کاغذ و چاپ و صحافی مرغوب و چشم‌نواز کتاب و بهای مناسب آن (با توجه به قیمت امروز چنین کتاب‌هایی) از دیگر محسنات این دانشنامه است.
این مطلب در چارچوب همکاری میان انسان شناسی و فرهنگ و مجله «جهان کتاب» منتشر می شود
