اسفند، حوت، ماهی

دوازدهمین صورت فلکی ماهی یا حوت برابر با ماه اسفند است. در آیکون های به دست آمده از این صورت فلکی، در برخی نمونه ها یک ماهی و در اکثر نمونه ها دو ماهی نمایش داده شده است. بیشتر این ماهی ها از نوع دلفین یا ماهی آزاد اند و یکی در زیر و دیگری در بالای آن نشان داده شده و یا با رشته ای به هم پیوند خورده اند.

گرچه هند و اروپایی ها در رمزگان نمادین خود کمتر از اشکال جانوری استفاده کرده اند، اما ماهی یکی از این اشکال جانوری است که در هند باستان برای نمادپردازی پرستش خورشید در منطقه البروج در هشت بخش کیهان شناختی به صورت : قوچ = edu، چنگ= yal، خرچنگ = nand، مادر = amma، ترازو = tuk، تیر = kani، تنگ = kuda، ماهی = min، نمود یافته است. برابری این هشت صورت با صورت های Aries، Cancer، Vigro، Libra، Sagittarius ، Aquarius و Pisces کاملا روشن است (Snodgrass, P. 15).

در بابل zibbātu/zibbāt به معنی «دم چلچله و ماهی (با دم دو بخشی)» است. در فهرست مول آپین این دو به صورت Mul.Sim.Mah و Mul. Zibbati.Mesh می آیند و کم کم Mul.Sim. Mah به معنی «چلچله» تبدیل به همان ماهی شد (Thompson, 2014, p. 9). در اسطوره های ایزدستان بابلی تصور بر این بود که ایزد آب «اآ» (Ea) هر صبح از دریا برای آموزش کشاورزی، فرمانروایی، صنایع دستی و دیگر هنرها بیرون می آید. در تندیس ها و نقش های آغازین تصویر شده از او، اآ به سیمای نیم انسان و نیم ماهی نمایش داده شده که احتمالا صورت پیشینی از «دلو» در منطقه البروج بود. در نمونه های متاخر «اآ» به شکل «ایوانس» (Ioannes) و ایزد ماهی موسوم به دیگون (Dagon) ظاهر می شود که توسط فلسطینی ها (کلدانی ها) پرستیده می شد. برخی از تفاسیر اسطوره های اآ و ایوانس حاکی از آن هستند که این دو در آغاز ایزد خورشیدی در نظر گرفته می شدند که سود بسیار بر زمین می پراکنند و در پایان روز به دریا فرومی رفتند تا شب را به سیمای ماهی در زیر امواج به روز رسانند (Busenbark, 1997: p. 58). همین الگو را در مورد ویشنو، خدای خورشیدی هندو نیز می بینیم که در نخستین شکل تناسخی خود بسان نیم ماهی- نیم انسان بیرون می آید (۱). گستره ی اسطوره های خورشیدی و پیوند آن با نماد ماهی را راقم در مقاله ای آیکونوگرافی داستان حضرت یونس توضیح داده است (۲). شایان ذکر است که نماد ماهی در طرف آب در آیین های بسیار کهن نیز رواج داشته است. برای نمونه نشانه ی نینوا، پایتخت آشور، ماهی در ظرف آب بود و سالیمنو (Sallimannu) ایزد صلح، در شهر تمن-سلیم (Temen-Sallim) به معنی «بنیاد صلح»، به سیمای ماهی نقش می شد که سایس (Sayce) دبیر سلطنتی سادیکان (Sadikan)، آن را Sallimannu-nunu-ilani « ایزدماهی سالیمونو شاه ایزدان است» می خواند. نام شاه سلیمان (Solomon)، «شاه صلحجو» چنان در آوا و معنا با ایزد ماهی سالیمنو شبیه است که برخی از نویسندگان پنداشته اند داستان سلیمان از منبعی بسیار کهن تری از آنچه تصور می شود، برگرفته شده است. (Busenbark,1997: p.58). وجود ظرفی با ماهی در نینوا در معابد یونان هم دیده می شود. در ورودی هر معبد ظرفی از آب مقدس با ماهیان، موسوم به پیسکینا (Piscina) قرار داشت که برابر با آن حوضچه ی آبی است که در ورودی کلیساهای کاتولیک دیده می شود (Ibid:58). بازمانده ی همین ظرف آب با ماهی را در فرهنگ ایرانی می توان در سفره هفت سین دید که بازنمود بازگشت خدای خورشیدی به سمت اوج شش ماه ی حرکت سالیانه ی خویش است (۱).

وضعیت دوماهی با دوقلو ها یکی است. نحوه قرار گرفتن دو ماهی یکی در زیر و دیگری در بالای آن نشان اززایش خورشید (طلوع) و مرگ (غروب) آن دارد. از لحاظ نمادین عدد دو در فرهنگ‏های کهن تقابل ها را نشان می دهد. اگر یک ماهی نشان داده شده باشد یا ماهی زندگی یا مرگ مد نظر بوده است، اما دو ماهی همزمان به معنای ماهی مرگ و ماهی زندگی است (Schwabe, 1951: S.58). این آیکون در فرهنگ ایرانی نیز رواج بسیار داشته که امروزه در یکی از نقش های فرش، نقشی مرسوم به «ماهی درهم» در بسیاری از فرشها دیده می شود. متاسفانه در ایران بررسی این آیکون ها هنوز با بستر بسیار کهن آنها و نقش نجوم و باورهای اسطوره ای مرتبط با آن مرسوم نیست.

در بندهشن این صورت فلکی Māhīg خوانده می شود (Pakzad, 2005:77). ارتباط این صورت فلکی با اناهید، آن گونه که در بندهشن آمده، بحث مفصلی است که در جای دیگر به آن خواهیم پرداخت.

بیرونی این صورت فلکی را این گونه توصیف می کند: «همچون دو ماهی، دنبال یکی از دنبال دیگری آویخته برشته ی دراز، او را خیط الکتان خوانند، یعنی رشته ی کتان» (التفهیم، ترجمه همایی، ص ۹۱). در کفالایا عضوی از بدن انسان که با این صورت فلکی مربوط شده، گیجگاه چپ و کف پاهاست (Pettipiece, 2009: 65). خواجه نصیرالدین طوسی هم در کتاب شرح ثمره ی بطلمیوس قدم ها را به حوت منسوب کرده است (ترجمه اخوان زنجانی، ۱۳۷۸: ص ۳۴). بیرونی عزیرترین مردمان و عابدان و زاهدان را به این برج منسوب می کند (همان، ص ۳۳۱). همچنین او جایگاه فریشتگان و عابدان و هیربدان و جای گریستن و شورستان و خزینه ها را به این برج مربوط می کند (ص ۳۳۳). از میان گوهرها و کالاها، آنچه از جنس آب است چون مروارید، صدف، مرجان و نعلین به صورت فلکی حوت مرتبط است ( ص۳۳۷).

یادداشت:

این مطلب را راقم در مقاله ی «ماهی سفره هفت سین» اشاره کرده است:

۲- بهار مختاریان، ۱۳۹۱، اهمیت ایکونوگرافی و آیکونولوژی در پژوهش های دین شناختی: آیکونوگرافی یونس و ماهی، نقدنامه ی هنر، شماره ۱، تهران.