میمون ماکاک بونت: رفتارشناسی و اسطوره شناسی

امیر عسکری

میمون های ماکاک به عنوان میمون های دنیای قدیم در اکثر نقاط جهان خصوصاً آفریقا و جنوب شرق آسیا پراکنده می باشند. در حال حاضر بیست و دو گونۀ مختلف ماکاک شناسایی شده اند. مشهورترین این گونه ها شامل ماکاک رزوس، ماکاک ژاپنی و ماکاک بارباری می باشند. بسیاری از این گونه ها خصوصاً میمون های رزوس در آزمایشهای زیست شناسی و روان شناسی مورد استفاده قرار می گیرند. ماکاک رزوس که اغلب میمون رزوس نامیده می شود، قهوه ای یا خاکستری است. میمون های ماکاک به عنوان میمون های دنیای قدیم در اکثر نقاط جهان خصوصاً آفریقا و جنوب شرق آسیا پراکنده می باشند. در حال حاضر بیست و دو گونۀ مختلف ماکاک شناسایی شده اند. مشهورترین این گونه ها شامل ماکاک رزوس(Rhesus Macaque) ، ماکاک ژاپنی(Japanese Macaque) و ماکاک بارباری(Barbary Macaque) می باشند. بسیاری از این گونه ها خصوصاً میمون های رزوس در آزمایشهای زیست شناسی و روان شناسی مورد استفاده قرار می گیرند. ماکاک رزوس که اغلب میمون رزوس نامیده می شود، قهوه ای یا خاکستری است.

میمون ها از هر گونه ای که باشند جزو آن دسته از جانورانی هستند که از بچه هایشان از بدو تولد تا زمان بلوغ به شدت مراقبت و محافظت کرده و علاقه بین مادر و فرزند حتی پس از بلوغ نیز ادامه می‌یابد

این شرایط نیز برای ماکاک بونت(Bonnet Macaque) (میمون معمولی هندی) کاملا مشابه است.

ماکاکهای بونت تنها در بسیاری از مناطق جنوب هندوستان در گله های بزرگ ۳۰ تا ۵۰ نفری زندگی می کنند. ماکاک بونت با وزن ۵.۵ تا ۹ کیلوگرم در جنس نر و ۳.۵ تا ۴.۵ کیلوگرم در جنس ماده، در حدود ۳۰ سال زندگی می کند. اگرچه زیستگاه های طبیعی برای هر جانداری از نظر دسترسی به مواد غذایی و امنیت بهتر است، اما ماکاکهای بونت در جنوب هند، همانند ماکاکهای رزوس در شمال هند گرایش به ترک مناطق طبیعی و حرکت به سوی مناطق شهری دارند. بسیاری از آنها در معابد مذهب هندو، پارک های داخل شهر و باغ های کشاورزان زندگی می کنند. بسیاری از آنها توسط افراد فقیر جامعه هندوستان به منظور تکدی گری تربیت می شوند. وجود آنها در خیابان ها و اماکن مقدس بسیار عادی است بطوریکه به غیر از توریستها، مردم بومی توجهی به آنها ندارند.

در ادیان و مکاتب فلسفی مردم هندوستان میمون جایگاه ویژه ای دارد. هانومان و یا «هانومات» یکی از شخصیتهای اسطوره‌ای هند است. هانومان سردار «سوگریوا»، پادشاه بوزینگان بود که در نبرد (رامایانا) با (راما) پیمان می‌بندد. هانومان در پی این پیمان به جستجوی «سیتا»، همسر ربوده شدهٔ راما می‌پردازد و او را در کاخ پادشاه اهریمنان می‌یابد. هانومان نماد ایثار و فداکاری ست، که وقتی از او پرسیدند «آیا راما را می‌شناسی؟» سینه اش رادرید و قلبش را نشان داد که بر آن نام راما نوشته بود. در اکثر شهرهای بزرگ هندوستان معابدی برای عبادت هانومان ساخته شده است. بسیاری از رهبران بزرگ مذهب هندویسم مانند ساتیا سای بابا، سوامی رامداس، راقاوندرا سوامی و غیره ادعا کرده اند که هانومان را دیده اند. هانومان در میان مردم ایالت کارناتاکا از احترام زیادی برخوردار است، بطوریکه بر اساس باورها و آدب و رسوم اجدادی و قدیمی این مردم، هانومان دارای قدرت بسیار زیادی است و می تواند خواسته ها و آرزوهای مردم را برآورده سازد. در این ایالت مراسم (یاکشا گانا) برگزار می گردد که در طی این مراسم یک مرد صورتش را شبیه میمون نقاشی می کند و با پوشیدن لباس هانومان به رقص میمون می پردازد. افرادی که به هانومان اعتقاد دارند، احترام زیادی به ماکاکها می گذارند، زیرا معتقدند که ماکاک ها فرزندان هانومان هستند. آنها جشن هایی را برای ماکاک ها برگزار می کنند و با احترام به میمون های ماکاک غذا و میوه می دهند.

به غیر از مسائل اسطوره ای و مذهبی، برخی افراد تمایل دارند که از یک میمون به عنوان حیوان خانگی مراقبت نمایند. میمون ها نیز همانند دیگر حیوانات بسیار زود اهلی می شوند و هر چه سن آنها برای زندگی خانگی کمتر باشد، زودتر فرایند اهلی شدن را می پذیرند. میمون ها علاقه زیادی به چسبیدن به صاحب خود را دارند، زیرا برای بچه میمون بی دفاع و ناتوان هیچ مکانی امن تر از آغوش مادرش نیست، اگرچه آنها هر اندازه بزرگتر می شوند وابستگی شان کمتر می گردد.

میمون های کوچک اگر تنها باشند، معمولا تمام رفتارهای غریزی – اجتماعی خود را از قبیل رفتار جوریدن، نوازش شدن، بازی کردن، چسبیدن و آویزان شدن ، گازگاز کردن و غیره را با صاحب خود انجام می دهند. معمولا انجام این رفتارها روزانه یک تا دو ساعت برای ارضاء روانی میمون کافی می باشد، در غیر این صورت، میمون شروع به ایجاد آواگری خاصی که مانند سوت زدن با حالت غمگین است می نماید که به آسانی می توان متوجه خلق پایین و بی قراری میمون شد. در این حالت باید میمون را از جایی که هست به یک جای بلند (مانند پشت بام) منتقل کرد و در حالیکه میوه ای را برای سرگرم شدن به او می دهید، او را نوازش نمایید. میمون را نمی توان مانند پرندگان در قفس نگهداری نمود. حبس میمون در یک قفس کوچک و بدون ایجاد محرکهای جانبی منجر به افسردگی آن می شود. تربیت میمون دشواری های فراوانی دارد، خصوصا اگر میمون نوزاد باشد. بچه میمونهای تازه متولد شده در قفس باغ وحش ها ، به ندرت به افسردگی مبتلا می شوند و کمتر به خاطر فقدان مادرشان می میرند. نوزادان بدون والد در باغ وحش ها، معمولاً توسط انسانی که جانشین مادرش شده است، پرورش می یابند. این نوزادان باید فقدان مادر خود را احساس نکنند؛ بنابراین فرد نگهدارنده باید به فنون مادری در میمونها مسلط باشد. جانشین مادر باید به میمون کوچک اجازه دهد که به او بچسبد و یا روی کمرش بنشیند، از خودش گهگاهی صدای میمون دربیاورد و بچه میمون را تشویق به آواگری نماید، حرکات بیانگر و حالت های چهره ای را به نوزاد نشان دهد. جانشین مادر باید بچه میمون را به راه رفتن، بالا رفتن از درخت یا هر مانعی تشویق نماید. او باید همانند یک میمون مادر واقعی به نوزادش توجه کند و از او مراقبت نماید. پس از شش ماه بچه میمون کم کم مستقل می شود، اما همچنان باید مطمئن باشد که صاحب او در همان نزدیکی است. اصولا بچه میمون های خانگی علاوه بر صاحب خود، با دیگران نیزخیلی زود صمیمی می شوند، اطمینان می کنند و به بازی می پردازند.

عادت غذایی میمون های ماکاک به این صورت است که آنها اکثرا درطول روز در حال پیدا کردن غذا، خوردن و ذخیره نمودن آن در کیسه زیر گلو، و کم کم خوردن غذا ذخیره شده می پردازند. برای کشاورزان جنوب هندوستان، میمون ها نوعی آفت شناخته می شوند. آنها تقریبا همه چیز می خورند و هر چیزی را که نتوانند بخورند، تخریب می کنند. در داستانهای اسطوره ای هند نیز آمده است که سپاه قدرتمند بوزینگان هانومان، هر چیزی را که می توانستند غارت می کردند و آنچه نمی توانستند را تخریب می نمودند که این نوع رفتار شباهت زیادی به نوع جنگهای اقوام انسانی وحشی و نیمه وحشی دارد.

ماکاکها موجوداتی روزخیز هستند و معمولا عادت دارند که شبها در یک جای بلند بخوابند. اگر یک میمون ماکاک را در جایی قرار دهید که جای بلندی در آن برای خوابیدن نداشته باشد، ماکاک تمایل دارد که در کنج و گوشه مکان مربوطه به خواب برود. این رفتار در ارتفاع بلند یا کنج مکانی خوابیدن ناشی از روحیه احتیاط گری و ترس از مورد حمله قرار گرفتن می باشد. به غیر از پرندگان، میمون ها محتاط ترین و هوشیارترین موجودات در میان پستانداران هستند و از این نظر گربه در جایگاه بعدی قرار دارد.

اگرچه رفتارهای میمون و گربه در بسیاری از جهات شباهت زیادی به یکدیگر دارند، عمده ترین تفاوت آنها در عادات غذایی و رفتار شکارگری آنها است. گربه ها گوشتخوار و میمونها میوه و گیاهخوار هستند. اگرچه بسیاری از گربه های خانگی رفتار شکارگری خود را فراموش نموده اند و بسیاری از میمون های خانگی نیز اگر در طبیعت رها شوند، شانس بسیار کمی برای بقا دارند اما گربه ها ذاتا شکارگرند و میمون ها ذاتا جستجوگر هستند.

در سایر موارد از قبیل ترس، موی هر دو گونه سیخ شده و به مکان بلندی فرار می کنند. در هنگام پرخاشگری هر دو گونه، دهان خود را باز کرده و دندانهایشان را نشان می دهند. در هنگام مبارزه و دفاع از ناخنهای خود استفاده می کنند و گاز می گیرند. هر دو گونه توانایی بازتاب چرخیدن بر روی پنجه ها را در هنگام سقوط از ارتفاع دارند و تقریبا از نظر جثه هم اندازه هستند.

واکنش میمون و گربه در مواجهه با آینه شبیه به هم می باشد. اگر یک آینه بزرگ را در روبه روی ماکاک بونت قرار دهید، متوجه می شوید که در ابتدا ماکاک از دیدن خود در آینه می ترسد و فرار می کند. پس از مدتی کم کم به آینه نزدیک شده و با عقب جلو کردن، نشستن و ایستادن، دست دراز کردن و حتی آواگری کردن، درصدد ایجاد رابطه با عکس خود در آینه می شود، و به جرات می توان اظهار نمود که ماکاک چهره خود را نمی شناسد.

بحث درباره خودآگاهی در جانوران توسط بسیاری از کردارشناسان مورد آزمایش قرار گرفته است. خودآگاهی توانایی کلیدی در موجودات هوشیار است؛ یعنی آگاه بودن از اینکه من موجودی مجزا از دیگران و دنیای اطراف خودم هستم. مگان نام شمپانزه ای است که مدتها تحت آموزش با مربی بوده است. یک روز مگان توسط دارو بیهوش شد. در هنگام بیهوشی لکۀ جوهر قرمز درخشانی بر روی پیشانی وی گذاشته شد. بعد از ظهر مگان کاملاً بهوش آمده بود؛ هنگامیکه به آینه نگریست، لکۀ پیشانی خود را که در آینه می دید لمس کرد و خاراند. برای برخی پژوهشگران، این عمل ثابت می کند که مگان خود را به عنوان موجودی مجزا به رسمیت می شناسد و هوشیارانه از خود آگاه است. میمون های بزرگ بی دُم (مانند گوریل، شمپانزه و اوران گوتان ) تنها پستاندارانی هستند که توان بازشناسی خود در آینه را دارا هستند و سایر میمون ها مانند ماکاک بونت این توانایی را ندارند. برخی از مردم شناسان گزارش نموده اند که اشخاصی که در جوامع بدوی زیسته اند و تاکنون دسترسی به آینه نداشته اند، هنگامیکه برای نخستین بار به آینه می نگرند قادر به تشخیص اینکه تصویر در آینه انعکاس جسم خود آنهاست، نیستند. اما این مردمان خود را به عنوان فردی مجزا و منحصر می شناسند. این موضوع، بحث آینه و آگاه بودن از اینکه من موجودی مجزا از دیگران و دنیای اطراف خودم هستم را به چالش می کشاند. بعید به نظر می رسد که با دانش امروز بتوانیم پاسخ قانع کننده ای به سوالات مرتبط با رفتارهای هوشیارانه ماکاک ها بدهیم. به نظر نویسنده، علم کردارشناسی در حال گذر از یک رنسانس بوده و تحقیقات باید تا آنجا پیش رود که هوشیاری غیر انسانی را بیش از پیش تحت پوشش خود قرار گیرد.

منابع:

Singh, M., Kumar, A. & Molur, S. (2008). Macaca radiata. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 2008-11-24.

Glick, B.B. 1980. Ontogenetic and Psychobiological Aspects of the Mating Activities of male Macaca radiata. in The Macaques: Studies in Ecology, Behavior, and Evolution, ed. D.G. Lindburg. Van Nostrand Reinhold.