مردم‌گیاه
پیمان متین
نوشته‌های مرتبط
فهرست مطالب
مقدمه
فصل اول: گیاهان مقدس و پرستشی
فصل دوم: گیاهان اسطوره‌ای
فصل سوم: نمادپردازی با گیاهان
فصل چهارم: گیاهان آیینی
آیین‌های سور
آیین‌های سوگ
خوراک‌های آیینی
فصل پنجم: گیاهان جادویی
رمانندگی و دفع شر
طلب‌مهر و عشق‌ورزی
جادوگیاهان
نتیجه‌گیری
منابع
نمایه
مقدمه
گیاهان از بارزترین نمودهای فرهنگ ایرانی هستند که در بیشتر مراحل و ابعاد زندگی مادی و معنوی ایرانیان حضور و نفوذ دارند. با نگاهی اجمالی و اندکی تأمل در زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان متوجه نقش دائمی گیاهان به طرق مختلف خواهیم شد. همچون بسیاری دیگر از عناصر دخیل در فرهنگ و فولکلور، گاه نقش و کارکرد گیاهان در زندگی روزمره و جاری، چنان عادی و بدیهی می‌نماید که به کل فراموش می‌شوند و این درحالی است که فلسفه وجودی این عناصر زنده و پویای طبیعی در چهارچوب نظام فکری و اعتقادی هر ایرانی غیرقابل انکار است.
در یک دسته‌بندی اولیه از ساختار زیستی، اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی ایرانیان، شاخصه‌های عینی مرتبط با گیاهان تقریباً همه‌جا حضور دارند؛ هرچند، در پاره‌ای موارد کنکاشی عمیق‌تر لازم است تا بتوان متوجه اهمیت و جایگاه گیاهان در این ساختار شد. ضروری‌ترین اقدام برای تبیین این جایگاه، شناسایی نقش گیاهان و تفکیک کارکرد آنهاست، آن‌هم در عرصه سرزمین ایران با تنوع اقلیمی و تعدد گونه‌های گیاهی که یکی از کم‌نظیرترین مجموعه‌های زیست‌محیطی در جهان را فراهم ساخته است. چه‌بسا، این تنوع و گوناگونی موجد آیین‌ها و مناسک فراوانی بوده که ایرانیان در بستر تاریخ طولانی تمدن خویش آنها را ساخته و پرداخته‌اند. و اگر چنین است، چرا گیاهان موضوع یا عنصر اصلی در بسیاری از این مناسک هستند؟
سـرزمیـن ایران جزو سلسـله اراضی مرتفـعی محسوب می‌شود که در دوران سوم زمیـن‌شـناسی و به هنگـام تشـکیـل چیـن‌خوردگی‌های آلپ‌ـ‌هیمالیا شکل گرفت. محدوده این فلات از غرب به شرق از دره‌های دجله و فرات تا دره رود سند و پامیر و از شمال به جنوب از دریای مازندران و بیابان توران و رود جیحون تا خلیج‌فارس و اقیانوس هند امتداد دارد. حریم کوهستانی آن در غرب با کوه‌های زاگرس، در شمال با جبال البرز، و در شرق با کوه‌های سلیمان مشخص می‌شود. سرحدات این رشته‌کوه‌های عظیم در شمال‌غرب به کوه‌های ارمنستان و قفقاز و در شمال‌شرق به کوه‌های هندوکش محدود می‌گردد. درواقع، این فلات علاوه‌بر ایران کنونی، مشتمل بر افغانستان، بلوچستان و پاکستان هم می‌شود و از نگاه تاریخی ترکستان نیز جزئی از آن است. این گستردگی طبیعی و جغرافیایی تنوع عجیبی را از منظر اقلیمی ــ و بالطبع پوشش گیاهی و جانوری ــ به ارمغان آورده است. وجود دریاها، کوه‌های مرتفع، جنگل و کویر باعث شده تا در این سرزمین آب‌وهوایی گوناگون از سردسیر و خشک گرفته تا گرمسیر و مرطوب به چشم خورد. حتی گاه اختلاف سطح مناطق مختلف از سطح دریا به چندهزار کیلومتر می‌رسد. همین گوناگونی‌ها موجب شده تا فلات ایران را به عنوان یکی از متنوع‌ترین کانون‌های رشد گیاهی در جهان بشناسند.
از دیگر ویژگی‌های این سرزمین، قدمت دیرینه آن به عنوان منطقه‌ای تمدن‌ساز و فرهنگ‌پذیر است که به خاطر ذخیره و غنای عناصر مادی موجود در آن همواره در بستر تاریخی تکامل بشر، سرچشمه تولید و توسعه فرهنگ و فناوری بوده است، بویژه در دو حیطه اساسی زندگی فردی و اجتماعی بشر یعنی: کشت و پرورش گیاهان و رام و اهلی کردن حیوانات. دو موضوع مهم یکی، ظرفیت مادی فلات ایران برای پرورش گیاهان و دوم، ظرفیت معنوی آن یعنی بکارگیری فناوری در این منطقه، باعث شده تا این سرزمین نه فقط خاستگاه بسیاری از گیاهان اساسی و پایه در نظام خوراکی و معیشتی نوع بشر باشد، بلکه امر خطیر رام کردن گیاهان یعنی پرورش، کشت، تولید و استحصال آنها نیز از آغاز در آنجا شکل بگیرد. همچنان‌که، به استناد منابع گیاه‌شناسی، باستان‌شناسی و مردم‌شناسی، خاستگاه رویش بسیاری از گیاهان و درختان نظیر گندم، جو، ارزن، پیاز، اسفناج، باقلا، عدس، سیب، گلابی، هلو، زردآلو، آلو، انار، انجیر، زیتون، مو، بادام، نارنج، و بسیاری اقلام دیگر ایران‌زمین بوده است. متعاقباً طی توسعه تمدن و فناوری برای داشت و برداشت گیاهان و حین استحصال و مصرف و نگهداری از آنها، بسیاری از عناصر فرهنگی و فولکلوریک شکل گرفت و در قالب‌های گوناگون پنداری، رفتاری و گفتاری به منصه‌ظهور رسید. اسطوره‌های ایرانی، افسانه‌های ملی و منطقـه‌ای، مناسک و شعایر، باورهای مذهبی و جادویی در ارتباط با گیاهان، بخشی از این عناصر فولکلوریک محسوب می‌شوند که نمایانگر نقش عمیق و حیاتی گیاهان در طول تاریخ تکامل مادی و فرهنگی سرزمین ایران هستند.
ادامه مطلب را در فایل زیر مطالعه فرمایید: