گفت و گو با اَلی درکز، رئیس جشنواره‏ی مستند آمستردام، ایدفا (۱)

بخش اول

بیداری ذهن، با جهان مستند

جشنواره‏ی بین‏المللی فیلم مستند آمستردام هلند که به اختصار IDFA نامیده می‏شود، مهم‏ترین و معتبرترین جشنواره‏ی فیلم مستند دنیاست که هر ساله هزاران فیلم مستند کوتاه

بخش اول

بیداری ذهن، با جهان مستند

جشنواره‏ی بین‏المللی فیلم مستند آمستردام هلند که به اختصار IDFA نامیده می‏شود، مهم‏ترین و معتبرترین جشنواره‏ی فیلم مستند دنیاست که هر ساله هزاران فیلم مستند کوتاه

بخش اول

بیداری ذهن، با جهان مستند

جشنواره‏ی بین‏المللی فیلم مستند آمستردام هلند که به اختصار IDFA نامیده می‏شود، مهم‏ترین و معتبرترین جشنواره‏ی فیلم مستند دنیاست که هر ساله هزاران فیلم مستند کوتاهو میان مدت و بلند از جهان، تقاضای شرکت در این رویداد فرهنگی را دارند.
این اعتبار حاصل نشده است جز با کاردانی و درایت و سخت کوشی خانم اَلی درکز(Ally Derks) رئیس جشنواره، و همکاران حرفه‏یی‏اش در دفتر جشنواره در آمستردام.
امسال هم در ماه آذر چون سال‏های گذشته چند فیلم مستند خوب ایرانی در این رویداد بین‏المللی به نمایش درآمد؛ مستندهای کوتاه شهرمن پیتزا ساخته‏ی علاء محسنی، سیانوزه به کارگردانی رخساره قائم مقامی، بمب‏های پرتقالی نوشته و کار ماجد نیسی، و مستند نیمه بلند شمارش معکوس ساخته‏ی خاطره حناچی؛ مستندسازان جوان، خوش فکر و آتیه‏داری که در عرصه‏های ملی و بین‏المللی بیش‏تر از آنان خواهیم دید و شنید.
در طول این سال‏ها، مستندسازان از چند و چون این جشنواره، و نگاه و تلقی رئیس آن از فیلم مستند سوالات متعددی داشتند، که برخی از این سوالات در طی این گفت وگویی به نسبت طولانی با “الی درکز” پرسیده شده است.

به عنوان اولین سوال دوست دارم که راجع‏به Fund جشنواره‏ی آمستردام برایم بگویید. این‏که چگونه جشنواره‏ی مستند آمستردام صندوق حمایت و پشتیبانی مالی تشکیل داده برای کمک به فیلم‏سازان مستند در دنیا؟

در این مورد باید از فرد خاصی نام ببرم، که بانی و بوجود آورنده‏ی این صندوق بود، “یان فرایمن” کسی که برای روزنامه‏های غیر قانونی در هلند کار می‏کرد. او مستندسازی منتقد بود؛ زمانی که فیلم‏ساز تلویزیون هلند بود، فیلمی راجع به ملکه‏ی هلند ساخت که تلویزیون پس از دیدن آن فیلم بلافاصله اخراجش کرد! چون فیلم‏اش را به هیچ وجه دوست نداشت. فرایمن عمیقا اعتقاد داشت که باید از کارگردان‏های جوان و خلاق درکشورهای در حال توسعه که توان مالی برای انجام پروژه‏های مستند خود را ندارند حمایت کرد. او در این زمینه تلاش بسیاری کرد و نهایتا ایده‏ی این فاوند زمانی که او زنده بود به بارنشست. یان فرایمن در سال ۱۹۹۷ میلادی فوت کرد و مسئولین جشنواره، این صندوق حمایت مالی از پروژه‏های مستند را در سال ۱۹۹۸تأسیس کردند و آن را “یان فرایمن فاوند” (Jan Virijman Fund) نام گذاری کردند. به یاد و خاطره و تلاش‏های مردی که ذهن و قلب‏اش مشتاق یاری به مستندسازهای جوان و خلاق بود.

چه کشورهایی تا کنون از این کمک استفاده کرده‏اند؟
به عنوان مثال روسیه، چین، هند، ایران، آفریقا، ونزوئلا، آرژانتین، پاکستان، و برزیل و…

چگونه و بر اساس چه معیاری این کمک مالی صورت می‏گیرد؟
در این صندوق بخش‏های مختلفی طراحی شده است؛ کمک برای مرحله‏ی تحقیق و نوشتن فیلم‏نامه، حمایت برای مرحله‏ی تولید و پس از تولید، پشتیبانی از کارگاه‏های آموزشی و جشنواره‏های نو بنیاد، در کشورهای مختلف. به مستند سازان برای بخش تحقیق و نوشتن فیلم‏نامه حداکثر چهار هزار یورو داده می‏شود.و برای مرحله ی تولید و پس از تولید حداکثر پانزده هزار یورو. و برای پشتیبانی از کارگاه‏های آموزشی و جشنواره‏های نو بنیاد نیز حداکثر پانزده هزار یورو تعلق می گیرد.

یک مثال از چگونگی حمایت از یک کارگاه آموزشی فیلم مستند بزنید. چون اخیراً در ایران کارگاه‏های مختلفی در زمینه‏ی آموزش مستند سازی فعال شده‏اند.
می‏توانم به یک نمونه‏ی خوب اشاره کنم، “لیبریا”. در آنجا صنعت فیلم سازی وجود ندارد، وما هفت دختر و پسر جوان و با استعداد را آموزش دادیم. به آن‏ها نوشتن برای فیلم مستند، تصویر برداری و کارگردانی آموختیم،و برای اولین بار در تاریخ مستند سازی لیبریا، هر کدام از این هفت نفر فیلم‏ مستند خودش را درباره‏ی انتخابات ریاست جمهوری لیبریا ساخت. هر کدام تمامی مراحل ساخت مستندشان را خودشان انجام دادند. دیگر تنها فیلم‏های خبری CNN وشبکه الجزیره نبود که انتخابات کشور آنها را به تصویر بکشد؛ این مستند سازان جوان از نگاه خودشان انتخابات ریاست جمهوری کشورشان رامستند کردند. مستند‏هایی با زاویه دید و طعمی متفاوت به نسبت نگرش و تلقی هر کدام از فیلم‏ساز‏ها.

هدف‏تان از این کمک ها چیست؟
افزایش توان و تعداد مستند‏سازان بومی در کشور‏های مختلف. ما با جشنواره‏های زیادی در سطح جهان کار می‏کنیم و تلاشمان این است که مستندهای تهیه شده با کمک صندوق “یان فرایمن” را در سطح جهان نشان دهیم.
هدف اولیه‏ی ما این است که کارگردان‏های خلاق در کشورهای در حال توسعه، صدا و نگاه خودشان را به دیگران برسانند؛ ما تنها از مستندهای خلاق حمایت می‏کنیم، نه از مستندهای حیات وحش یا فیلم‏های ساخته شده به شیوه‏ی نشنال جئوگرافی.

چند نوبت در سال کمک‏ مالی داده می‏شود؟
دو نوبت. اولی در ابتدای ماه فوریه و دیگری در ابتدای ماه ژوئن. تمام پروژه‏های مستند باید قبل از این مهلت‏های تعیین شده به دست گروه داوری رسیده باشند، چون ما در بررسی پروژه‏ها گاهی با مشکلات مختلفی برخورد می‏کنیم. برای مثال، در هند مشکل زبان پیش می‏آید؛ در آنجا بین ۳۵ تا ۱۰۰ زبان و لهجه‏ی مختلف وجود دارد. خیلی‏ها فکر می‏کنند هندی‏ها به‏خوبی می‏توانند انگلیسی صحبت کنند اما در واقع این‏گونه نیست. پس ما برنامه‏ریزی کرده‏ایم که برای ترجمه و زیرنویس پروژه‏های هندی بودجه‏ی خاصی اختصاص دهیم، تا بتوانیم پروژه‏هایی را از نواحی مختلف هند با فرهنگ‏های متفاوت و زبان و لهجه‏های مختلف با ترجمه و زیر نویس انگلیسی، برای داوری داشته باشیم. و در نهایت پس از رسیدن پروژه‏ها، یک گروه داوری ۷ نفره مسئول خواندن و بررسی آثار می‏شوند. من رئیس هستم و تنها یک رأی دارم.
ما جهان را تقسیم کرده‏ایم: پروژه‏هایی از آفریقا، خاورمیانه، روسیه، آسیا و دیگر نقاط. یک گروه انتخاب اولیه پروژه‏ی مربوط به بخش خود را می‏خوانند ونظر می‏دهند، پس از آن هفت داور اصلی پروژه‏های انتخاب شده گروه اول را برای اظهار نظر نهایی بررسی و تحلیل می‏کنند. کمیته‏ی انتخاب ما تنها از افراد هلندی تشکیل نمی‏شود و پیوسته اعضای آن تغییر می‏کند. ما یک گروه ۲۵ نفره داریم که به‏طور مرتب پروژه‏های رسیده را می‏خوانند و نظر می‏دهند. من همیشه سعی می‏کنم از مدیران ارشد و ادیتورهای خوبی از شبکه‏ های مهمی چون Arte و BBC در گروه انتخاب بگنجانم.

در هر دوره چه تعداد پروژه به دستتان می‏رسد و از این آثار رسیده چند پروژه تحت حمایت مالی قرار می‏گیرند؟
در هر دوره تقریبا ۲۰۰ پروژه به دستمان می‏رسد؛ یعنی به‏طور تقریبی ۴۰۰ پروژه در سال. اما در هر دوره تنها ۱۵ تا حداکثر ۲۰ پروژه تحت حمایت مالی قرار می‏گیرند، برای این‏که ما بودجه‏ی بیشتری نداریم. حتی افرادی که در گروه انتخاب کار می‏کنند دستمزد بسیار ناچیزی می‏گیرند و تقریبا تمام بودجه‏ی موجود برای کارگردان‏هایی که پروژه‏شان مورد توجه گروه داوری قرار می‏گیرد، ارسال می‏شود.

برخی از فیلم‏سازان چینی یا هندی هستند ولی در هلند یا یکی از دیگر کشورهای اروپایی مقیم شده و آنجا زندگی می‏کنند آیا به تقاضا‏های آنها نیز رسیدگی می‏شود؟
خیر. آنهایی که در هلند یا دیگر کشورهای اروپایی یا آمریکا زندگی می‏کنند، مشمول این کمک نخواهند شد. تنها به پروژه‏ی فیلم‏سازانی که در کشور خودشان کار و زندگی کنند، رسیدگی می‏شود.

از روی نوشته، چگونه یک پروژه‏ی مستند داوری می‏شود؟
سوال خیلی خوبی است. خیلی خیلی سخت است که فرد مستندها را تنها از روی نوشته‏ی روی کاغذ قضاوت کند. به همین منظور بهتر است، متقاضیان برای اینکه کمیته‏ی داوری را مجاب کنند تا یک پروژه را تأمین مالی کند- به‏خصوص در بخش تهیه و تولید- یک تریلر یا یک راف‏کات یا سکانس‏هایی برگزیده ازفیلم را همراه طرح و نوشتار برای بررسی بفرستند. برای ما بسیار مهم است که مستندنگار چگونه درباره‏ی فیلم پیشنهادی‏اش می‏نویسد. سوالاتی کلیدی در درخواست‏های ما مطرح می‏شود؛ سه کلمه‏ی(why)،(what)،How)). چرا، چه، و چطور؟ اینکه شمای مستندساز چرا می‏خواهید این فیلم را بسازید؟ چه فیلمی می‏خواهید بسازید و ضرورت ساخت این فیلم چیست؟ و از همه مهمتر اینکه چطور و به چه شیوه‏یی می‏خواهید فیلم مستندتان را کارگردانی کنید؟ و طراحی ساختار اثرتان چگونه خواهد بود؟
برخی اوقات من با شناخت قبلی از یک یا چند فیلم‏ساز که فیلم‏هایشان را دیده‏ام سعی می‏کنم کمیته‏ی داوری را برای تأمین مالی پروژه‏ی جدید آنان ترغیب کنم؛ برای مثال بگویم فلان فیلم ساز بر اساس مستند نگاشته‏یی که برایمان فرستاده، حتما فیلم خوبی خواهد ساخت. ولی همیشه سخت‏ترین کار برای من این است که اعضای کمیته را برای انتخاب یک یا چند پروژه‏ی خاص متقاعد کنم.

شما ترجیح می‏دهید در مرحله‏ی تحقیق وفیلم‏نامه به یک پروژه کمک کنید یا در مرحله‏ی تولید و پس از تولید؟
برای ما خیلی آسان‏تر است که بخشی از هزینه‏ی فیلم در حال تهیه را بدهیم تا هزینه‏ی فیلم‏نامه‏ی فیلم مستند را. برای اینکه در پروژه‏ی در حال تهیه، ما از چند و چون کار و نیز نقشه و هدف و ساختمان اثر و چگونگی طراحی آن اطلاع می‏یابیم، حتی از نوع و بافت تصاویر. اما در مورد مستند نگاشته، ما صرفا پیشنهاد و مسیر تحقیق یک ایده را از مستندساز دریافت می‏کنیم؛ کاری که در ابتدای مسیر طولانی خودش قرار دارد. می‏توانم بگویم که ما خیلی تمایل نداریم که پول برای بخش فیلم‏نامه بدهیم؛ در عین حال ما اصرار داریم این کمک مالی را صرفا برای پروژه‏های عالی و خوب پرداخت کنیم نه کارهای معمولی و متوسط.

آیا فیلم‏های ساخته شده با حمایت مالی “فاوند” شما در جشنواره‏تان نمایش داده خواهند شد؟
بله. این نکته مهمی است که این مستندها پس از اتمام، در جشنواره‏ی “ایدفا” و در بخش برگزیده‏های “یان فرایمن فاوند” نشان داده خواهد شد. البته دراین بخش هم اگر فیلم تولید شده، اثر ضعیفی باشد در برنامه گنجانده نخواهد شد. ما فیلم‏سازان خلاق فیلم‏های تولید شده با حمایت مالی فاوند را به ایدفا دعوت می‏کنیم و کلیه‏ی هزینه‏های اقامت، سفر و حتی خرج روزانه‏ی آنان را پرداخت می‏‏کنیم و طی ده روز جشنواره شرایطی فراهم می‏کنیم که جشنواره برایشان تبدیل به یک کارگاه آموزشی جذاب و تأثیر گذار شود.

از این بحث که بگذریم، دلیل رشد بسیار خوب سینمای مستند را در دهه‏ی اخیر در چه می‏دانید؟
بیشتر به‏خاطر رسانه‏های امروزی‏ است، “مدیا” ومهم تر از همه تلویزیون، ونیز به‏خاطر اخبار تکه تکه شده.

منظورتان از اخبار تکه تکه شده چیست؟
از وقتی که شبکه‏های مختلفی چون الجزیره و CNN و نظایر آنها طراحی و ایجاد شده، هر کدام سعی می‏کنند مهم‏ترین وبحث برانگیزترین و بحرانی‏ترین اتفاقات جاری در جهان را در چهار دقیقه‏ی خبری خلاصه و ارائه کنند. تکه‏های خبری! بسیاری از این شبکه‏ها در اواخر دهه‏ی هشتاد و اوایل دهه‏ی نود میلادی بوجود آمدند وسعی کردند مردم را به اخبار سطحی و بدون نگاه عمیق، عادت بدهند.
من یادم می‏آید سال‏ها پیش “جرج بوش” نمی‏دانست ایران کجاست؟! وفرق بین ایران و عراق را هم نمی‏دانست! امروزه دیگر مردم از این تکه‏تکه‏های خبری خسته و دل‏زده شده‏اند. می‏خواهند بیشتر و عمیق‏تر بدانند؛ به این دلیل و به طبع درخواست مردم، شبکه‏های تلویزیونی نیاز پیدا کرده‏اند به فیلم‏های مستند خلاق. کارگردانان مستند نشان می‏دهند که جهان و اتفاقات جاری در آن از نگاه و دید آنان چگونه است. ما مردم می‏خواهیم بفهمیم؛ اما از طریق اخبار و شبکه‏های خبری با آن اخبار تکه‏تکه شده‏شان، نه تنها نمی‏فهمیم؛ بلکه بیشتر اوقات گمراه هم می‏شویم. من به ایران آمده‏ام. تصویر ایران برای من، خیلی با آنچه مدام شبکه‏های خبری دنیا به عنوان تصویرایران مخابره می‏کنند، فرق دارد. نوع فیلم‏هایی که ما در جشنواره‏ی آمستردام (ایدفا) نشان می‏دهیم محبوب شبکه‏های خبری نیست؛ این‏ها فیلم‏هایی عمیق، با ساختاری منسجم هستند. و به‏خاطر همین است که جشنواره‏های فیلم ‏مستند وجود دارند و این‏قدر محبوب و پر استقبال شده‏اند. ما انواع مختلف فیلم مستند را ازمستند سازان جهان با دیدگاه‏های متفاوت، در مقابل چشمان کنجکاو و نقاد تماشاگرانمان قرار می‏دهیم، و آنان درک و تفسیر و تحلیل اوضاع جهان را از دریچه‏ی چشم مستندسازان به تماشا و داوری می‏نشینند. تماشاگران ما همیشه منتظر ده روز جشنواره‏ی خودشان هستند. شما در آمستردام به سختی در طول جشنواره، می‏توانی بلیط فیلم‏های مستند را تهیه کنی! بیشتر بلیط‏ها از قبل خریداری و رزرو شده است.
من معتقدم موضوعی حساس و مهم، چون مسئله‏ی فلسطین و اسرائیل را نمی‏توان با گزارش‏های تصویری ۵ دقیقه‏یی به تماشاگران انتقال داد. برای فهمیدن عمق این مسئله نیاز به صدها فیلم مستند از نگاه صدها مستندساز است. من از طریق “جورج بوش” نمی‏توانم ایران را بشناسم. “بوش” دروغ گفت به جهان و سال‏ها سرجایش ماند! اما پیوسته مستندسازها راجع به او فیلم ساختند و اعمال او را تحلیل و تفسیر کردند. ما امروزه دیگر اخبار را باور نمی‏کنیم. دیگر عینیت شبکه‏های خبری تلویزیونی را باور نمی‏کنیم. آنها می‏خواهند نظرشان را تحمیل کنند. برای همین است که می‏گویم فیلم مستند به هر شیوه‏‏یی که ساخته شود؛ برای من نظر و دیدگاه مستندسازی است که من می‏توانم راجع به دیدگاه او فکر کنم؛ می‏توانم نظر او را قبول یا رد کنم و در این باره با او بحث کنم؛ به این دلایل است که ما همیشه پس از نمایش هرفیلم‏ در جشنواره، سی دقیقه با مستند سازش جلسه‏ی بحث و گفت وگو می‏گذاریم. این جلسات متعدد برای ما هزینه‏های بسیار زیادی دارد: سالن، مترجم، هماهنگی‏ها و نظایر آن. اما ما برای رشد نگاه منتقدانه تماشاگرانمان این هزینه‏ها را می‏پذیریم تا آنان عمیقا دریابند که نباید فکر کنند فیلم‏های مستند به خاطر روش‏هایی که برمی‏گزینند، همواره حقیقت را می‏گویند. مستند سازان پیوسته باید به چالش کشیده شوند. تماشاگران جشنواره‏ها بعد ازتمام شدن فیلم از سالن خارج نمی‏شوند، می‏نشینند به انتظار حضور کارگردان و بحث گفت وگو با او و نقد دیدگاهش. در جشنواره‏ی سال قبل در جلسه‏یی سه ساعته‏ با “ورنر هرتسوگ” بیش از هزار نفر، تا به آخر جلسه در سالن ماندند و با او به گفت و گو و بحث و جدل پرداختند.

به نظرشما فیلم‏ مستند چه کار کرد و تأثیر ویژه‏‏یی بر جهان پیچیده‏ی امروزی می‏تواند داشته باشد؟
فکر نمی‏کنم که فیلم‏ مستند بتواند دنیا را عوض کند ولی می‏تواند طریقه‏ی نگاه کردن و فکر کردن ما را به جهان پیرامونی تغییر دهد. می‏تواند بحث و آگاهی بوجود آورد. من اعتقاد دارم فیلم مستند باعث آغاز گفت وگو بین فرهنگ‏ها، مذاهب وزن و مرد شده است. ذهن انسان ها باید باز شود. انسان باید قادر باشد بدون پیش داوری راجع به پدیده‏ها نظر دهد. فیلم مستند نه برای تغییر جهان، بلکه برای تغییر ذهن و فکر و عقیده کارآیی دارد. من همیشه ترجیح می‏دهم که یک فیلم مستند بد را ببینم تا یک فیلم متوسط داستانی را. حتی در فیلم‏های بد مستند هم چیزی برای یاد گرفتن وجود دارد، برای همین است که هنگام دیدن فیلم‏های مستند به ندرت خوابم می‏برد، ولی خیلی از وقت‏ها موقع دیدن فیلم داستانی به خواب عمیق فرو می‏روم.

www.matfik.com