گشایش صفحه فرهنگ ژاپن در انسان شناسی و فرهنگ

سعیده بوغیری (گروه ترجمه و بین المللی)

فرهنگ ژاپن به دلیل پیشینه تاریخی بسیار عظیم این کشور و حضور کنونی آن به مثابه یکی از بزرگترین قدرت های اقتصادی جهان، اهمیی ویژه در دنیای امروز دارد. هم از این رو، انسان شناسی و فرهنگ، در تداوم گشایش صفحا مربوط به فرهنگ های غیر ایرانی، از امروز صفحه فرهنگ ژاپن را می گشاید. شروع این صفحه همچون موارد دیگر با مقدمه ای درباره زبان این کشور خواهد بود.

زبان ژاپنی

ژاپنی زبان کشور ژاپن است، البته هیچ قانونی جایگاه یک زبان رسمی را به آن نمی دهد. در عوض این زبان، زبان اسناد رسمی و آموزش این کشور است. ژاپنی زبان مورد استفاده دایاسپورای ژاپنی نیز هست (به خصوص در برزیل و پرو) و نیز در جزیره آنگوار (Anguar) واقع در پالائو(Palao).
زبان ژاپنی به بیان خود مردم ژاپن، “نیهونگو” خوانده می شود. این زبان به خانواده مفرد زبان های ژاپنی تعلق دارد. با اینکه ساختار ریخت شناختی و دستور این زبان به شدت به زبان کره ای شبیه است، تا امروز هیچ ارتباط خاصی میان این دو زبان به اثبات نرسیده است. از سوی دیگر واژگان ژاپنی در طور تاریخ با وام گیری های گوناگون به شدت غنی شده که بیشتر این واژه ها از زبان چینی نوشتاری صورت گرفته است، آنچه زبان ژاپنی را به یک زبان “چینی زده” تبدیل کرده است. وانگهی زبان معاصر ژاپن از زبان های اروپایی به خصوص انگلیسی نیز وام گیری کرده است.
واژگان ژاپنی خالص یاماتو کوتوبا نیز خوانده می شود که در برابر واژگان وارداتی چینی-ژاپنی – کانگو- و نیز عاریت های خارجی – گرگو- قرار می گیرد. حتی واژه “نیهون” برای نامیدن ژاپن نیز واژه ای چینی – ژاپنی است که از قرن هفتم وارد این زبان شده و پیش از آن قلمرو امپراطوری ژاپن قدیم “یاماتو” خوانده می شد.
ساختار واج شناختی بومی ژاپنی بدون تغییر چندانی به زمان حاضر رسیده است، البته به استثنای طنین برخی سیلاب ها.
ساختار ژاپنی نوشتاری دارای دو گروه الفبایی است: کانجی که نشانگر حروف نوشتاری نموداری با ریشه چینی؛ کانا که سیستم نوشتاری مشتق از کانجی است. کاناها خود به دو گروه تقسیم می شوند: هیراگانا و کاتاکانا.
o حروف کاتاکانا برای نوشتن واژگان ژاپنی وارداتی، نام آواها، کلماتی که می خواهند مورد تاکید قرار بدهند- معادل ایتالیک لاتین- و گاه گاه نام حیوانات و گیاهان –به خصوص در محیط های آکادمیک و رستوران ها- استفاده می شوند.
o حروف هیراگانا با ساده کردن کانجی ها به دست آمده است. هیراگانا برای نوشتن اغلب کلمات وپیشوند و پسوند های دستوری، کلمات ژاپنی – که اغلب آن ها را با کانجی نیز می توان نوشت- و گاه نیز شیوه تلفظ کانجی ها به کار می رود.
برای نوشتن واژگان ژاپنی با حروف لاتین شیوه های گوناگونی وجود دارد که پرکاربردترین آن ها شیوه هپ برن (Hepburn) موسوم به شیوه تغییریافته یا بازنگری شده است و در ژاپن به نام هبون شیکی (Hebon-shiki) خوانده می شود. با اینهمه برخی از مردم ژاپن از شیوه های کونری (Kunrei) یا کونری شیکی (kunrei-shiki) استفاده می کنند که از شیوه هپ برن اندکی متفاوت است. اما به خصوص ژاپنی هایی که دارای تحصیلات عالیه هستند، از شیوه هپ برن استفاده می کنند. در این روش واژه های ژاپنی به لاتین نوشته می شود.
امروزه ۱۲۷ میلیون نفر ساکن ژاپن به این زبان صحبت می کنند. در برخی مستعمرات ژاپن تا آخر جنگ جهانی دوم مانند تایوان و کره جنوبی، چندهزار نفر ژاپنی زبان باقی مانده اند. در برزیل نیز با اینکه این زبان توسط مهاجرینی صحبت می شود که اکنون بیش شصت سال سن دارند، اما انتقال آن به نسل های بعدی متوقف شده است. از سوی دیگر زبان ژاپنی در اغلب کشورهای آسیای شرقی و اقیانوسیه به عنوان زبان خارجی تدریس می شود. در واقع ژاپن دومین قدرت اقتصادی دنیاست که البته اگر اتحادیه اروپا را به عنوان یک کشور حساب کنیم، ژاپن به سومین قدرت تبدیل می شود. بنابراین زبان ژاپنی جزو دوازده زبان دارای بیشترین گویشور- دست کم به عنوان زبان مادری- در دنیا به شمار می رود.
زبان ژاپنی مدتها به همراه زبان های مغولی، ترکی و کره ای در خانواده زبان های آلتایی جای داده می شد. اما متخصصان پرشماری وجود چنین خانواده زبانی ای را نفی کردند. برخی نظریات ژاپنی را به عنوان زبانی ترکیبی و متشکل از عناصر زبان های آلتایی و زبان های استرونزیایی (austronésiennes) – زبان های ماداگاسکار، آسیای جنوب شرقی، اقیانوس آرام و تایوان- معرفی می کنند. بنابراین امروز این زبان هنوز به طور کلی به عنوان یک واحد زبان شناختی منزوی به شمار می رود. زبان های ریوکیو که پیشتر به عنوان “گویش های ژاپنی” دسته بندی می شدند، اکنون تنها زبان هایی هستند که خویشاوندی آنها با ژاپنی روشن شده است.
در زبان ژاپنی، نهاد آخر جمله، مفعول پیش از فعل، صفت پیش از موصوف قرار می گیرد و این زبان اصولا پسوندی است. ژاپنی، آرتیکل، جنس و شمار ندارد. فعل ها بر اساس شخص صرف نمی شوند و ضمایمی تغییر ناپذیر، نقش کلمات در جمله را مشخص می کنند. بنابراین در صورت نیاز باید عناصر جمله را تدقیق کرد.
در زبان ژاپنی، زبانی محترمانه نیز وجود دارد که به عنوان “ژاپنی محترمانه” خوانده می شود و البته بازتاب ساختار و تعاملات اجتماعی این کشور است. استفاده از این زبان در اکثریت قریب به اتفاق وضعیت های اجتماعی نوعی پیش نیاز به شمار می رود. این اصل در ژاپن حتی از فرانسه و یا کشورهای غربی مهم تر است. البته به کار بردن این سیستم ممکن است در ابتدا مشکل به نظر برسد، اما آموختن مفاهیم پایه ای آن نسبتا آسان است. با اینهمه تسلط بر این نوع زبان، به خصوص در سطح نوشتاری به عقیده خود ژاپنی ها نیز دشوار است. برخلاف اغلب زبان های غربی که در آنها این سیستم محترمانه با به کار بردن “تو” و “شما” در خطاب مستقیم مشخص می شود، در زبان ژاپنی این احترام در مورد سوم شخص نیز رعایت می شود. این زبان محترمانه بر تمایز میان اعضای داخلی گروه اجتماعی خودی و اعضای خارجی آن تکیه دارد. زبان فوق دارای سه بعد نسبتا مستقل از هم است : زبان احترام آمیز، زبان مودبانه و زبان متواضعانه. هر یک از این زیرگروه ها دارای تفاوت هایی ریز به خصوص از نظر شدت و حدت واژه هاست و در موقعیتی خاص استفاده می شود. برای نمونه زبان احترام آمیز نشانگر احترام سخنگو به فرد/گروه اجتماعی است که از آن صحبت می کند. زبان مودبانه نشانگر احترام مستقیم به مخاطب حاضر است و زبان متواضعانه، بیانگر نسبت برتری میان دو نفر/گروه است که نهادهای گفتگو را تشکیل می دهند.
همچنین در زبان ژاپنی می توان با کسی در مورد شخص سومی صمیمانه و احترام آمیز صحبت کرد یا در مورد کسی مودبانه اما بدون احترام سخن گفت و یا با کسی مودبانه صحبت کرد بی آنکه به او احترام گذاشت.
زبان ژاپنی نیز مانند اغلب زبان های دیگر دارای گویش های پرشماری است که در سطوح واج شناختی، واژگان و دستوری مشخص می شود. شمار این گویش ها به بیش از بیست عدد می رسد.
در دنیا دانشگاه ها و دبیرستان هایی پرشمار و نیز مدارس و کالج هایی به تعداد کمتر، زبان ژاپنی را ارائه می دهند. علاقه افراد غیرژاپنی به یادگیری این زبان به ابتدای قرن نوزدهم بازمی گردد، اما این امر با رشد اقتصادی ژاپن در سال های دهه هشتاد قرن بیستم و نیز علاقه عمومی به فرهنگ ژاپنی (داستان های مصور، کارتون و به خصوص بازی های ویدیویی) از سال های دهه نود افزایش یافت. در سال ۲۰۰۳، در کشورهای کره جنوبی، چین، استرالیا و آمریکا ۳/۲ میلیون نفر به فراگیری این زبان در دبیرستان یا دانشگاه مشغول بوده اند.
دولت ژاپن امتحانات استانداردی به منظور تعیین سطح درک ژاپنی نوشتاری و گفتاری برای افراد آموزنده این زبان به عنوان زبان دوم سازمان دهی کرده است. مهم ترین این امتحانات “تست مهارت ژاپنی” یا به اختصار (JLPT) است. امتحان دیگری نیز در شهرهای بزرگ دنیا انجام می شود که به نام کانجی کنتی (Kanji Kentei) یا کانکن (Kanken) خوانده شده و امکان تعیین سطح ژاپنی نوشتاری را فراهم می آورد.