گزارشی از بازنمایی کافه‌ها و قهوه‌خانه‌های تهران در روزنامه اطلاعات ۴ دهه ابتدایی سده چهاردهم هجری شمسی ۱۳۰۰-۱۳۳۹
فاطمه آقائی رضوانی
در این مطلب، تلاش می‌شود تا با بررسی اخباری که مرتبط با کافه و قهوه‌خانه‌های تهران در روزنامه اطلاعات بازنمایی شده است، به توصیفی از نوع و اشکال بازنمایی این فضاها در شهر تهران پرداخته شود. لازم به ذکر است که برای ۵ سال ابتدایی سده چهاردهم هجری شمسی، از سه روزنامه شفق سرخ، ایران آزاد و ستاره ایران استفاده شده است تا فقدان روزنامه اطلاعات در ۵ سال ابتدایی و کمبود اخبار را در این سال‌ها پوشش دهد. هم‌چنین، در ۱۰ سال ابتدایی سده چهاردهم هجری شمسی (دهه اول) بدلیل کمبود بسیار اخبار، به بررسی بخش تبلیغات که دارای کد اعلان هستند نیز پرداخته شده است اما از ابتدای ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۹ که در این گزارش مورد نظر است، تبلیغات مورد بررسی قرار نگرفته و تنها خبرهای روزنامه اطلاعات بررسی شده اند. دلیل این گزینش نیز، محدود کردن میدان مطالعه برای دستیابی دقیق‌تر و سریع‌تر به نتایج مورد نظر است.
در سال‌های ابتدایی سده چهاردهم هجری شمسی، قهوه‌خانه همچنان قلب تپنده هر محله به حساب می‌اید و اهمیت استراتژیک خود را از دست نداده است. با این‌‌حال، کافه‌های مدرن در آغاز سده چهاردهم هجری شمسی، به تازگی سر برآورده‌اند و زیست قهوه‌خانه‌هارا در سایه تهدید قرار داده‌اند. در زیر به تفکیک دهه شرایط قهوه‌خانه‌ها و کافه‌های تهران و تصویری که از آن در روزنامه‌ها بازنمایی شده است، مورد بحث قرار می‌گیرد:
دهه اول ( ۱۳۰۰-۱۳۰۹):
سال‌های ابتدایی سده چهاردهم هجری شمسی که هنوز حکومت پهلوی آغاز نشده است، سال‌های حکومت نظامی و آشفتگی سیاسی است. قهوه‌خانه‌ها نیز به عنوان یکی از اصلی‌ترین فضاهای عمومی، از حکومت نظامی بی بهره نمی‌ماند. خبری در سال ۱۳۰۱، مبنی بر حکومت نظامی است که نیروهای نظامی، حتی از نشستن در قهوه‌خانه‌ها نیز ممانعت بعمل می‌اورند.
۱۳۰۱:
پس از آن در سال ۱۳۰۲، نخستین کافه بازنمایی شده در روزنامه مشاهده می‌شود که نوع مدرنی از کافه است. کافه گروبسکو، که البته با آنچه امروز از کافه فهم می‌شود متفاوت است. این کافه‌ها عمدتا باغ‌های دارای میزی هستند که غذا و نوشیدنی در آن صرف می‌شود. پس از آن در سال ۱۳۰۹، دو کافه با نام کافه جهان نما و کافه موزیکال قنادی، افتتاح می‌شود.
۱۳۰۹:
دهه دوم (۱۳۱۰- ۱۳۱۹):
در دهه اول، آمار کافه‌ها بسیار پایین بود و فقط در سال پایانی آن، اندکی روند صعودی در آن دیده می‌شد. در دهه دوم، روند بازنمایی کافه‌ها و کافه رستوران‌ها که شکل مدرنی از حوزه عمومی و رقیب اصلی قهوه‌خانه‌ها (به مثابه شکل سنتی حوزه‌عمومی) به حساب می‌آیند، بسیار صعودی است. اگرچه در برخی سال‌ها کمتر اما تعداد آن و روند کلی نسبت به دهه قبل افزایشی است. در زیر نمودار فراوانی اخبار بازنمایی شده از کافه‌ها و قهوه‌خانه‌ها در طول دهه ۱۳۱۰-۱۳۱۹ مشاهده می‌شود:
محتواهایی که در کافه‌ها بازنمایی شده‌است عموما در ۴ دسته قرار می‌گیرد. الف)دسته اول مربوط به افتتاح کافه‌ها می‌باشد مانند خبر افتتاح رستوران بلدیه در سال ۱۳۱۰، ب)دسته دوم مربوط به برگزاری جشن‌های عمومی و خصوصی است مانند برگزاری جشن‌هایی به مناسبت نهضت بانوان، میلاد شاه، عید ژانویه یا عروسی، ج)دسته سوم، اخبار بازنمایی کننده قوانین این اماکن است که به صورت نظام‌نامه فعالیت این اماکن در دو خبر بازنمایی شده، د)دسته چهارم نیز به برگزاری گاردن پارتی و جلسات قرعه‌کشی بلیط بخت‌آزمایی در کافه شهرداری مربوط می‌شود.
بیشترین کافه‌ای که بازنمایی شده است در وهله اول کافه شهرداری، سپس کافه فارس واقع در پاساژ معتمدی و کافه شکوفه می‌باشد.
سال ۱۳۱۳:
سال ۱۳۱۴:
دهه سوم (۱۳۲۰-۱۳۲۹):
در دهه سوم، از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۹، بازنمایی اخبار مرتبط با قهوه‌خانه در روزنامه اطلاعات، مانند دهه‌های پیشین، همچنان در سطح پایینی نسبت به کافه‌ها قرار گرفته است، اما نمودار فراوانی اخبار که در زیر آمده است، حاکی از روند نزولی شدید بازنمایی اخبار مرتبط با کافه‌ها و رستوران‌ها در دهه بیستم می‌باشد. بیشترین کافه‌ای که در روزنامه‌های مورد مطالعه بازنمایی آن مشاهده می‌شود، مانند دهه قبل، کافه شهرداری است که عمدتا به عنوان مکان برگزاری گاردن‌پارتی‌ها بازنمایی شده است. در سال ۱۳۲۱، گاردن پارتی به نفع ارتش سرخ شوروی نیز در کافه رستوران شمشاد مطرح شده است و در سال ۱۳۲۲، خبر مراسم عروسی یک زوج در کافه فردوسی بازنمایی شده است.
۱۳۲۱ و ۱۳۲۵:
در نیمه دوم دهه بیست، از سال ۱۳۲۵ تا پایان این دهه، محتوای بازنمایی شده از این اماکن دچار اندکی تغییر شده است. به طور مثال اخبار مرتبط با مراسمات جشن و گاردن پارتی‌ها جای خود را به خبر شکایات صنف کافه‌‌دارها بدلیل منع فروش مشروبات یا تاکید بر حفظ شئونات اخلاقی در سال ۱۳۲۵ داده است. از دیگر انواع این اخبار، خبر نزاع و درگیری در قهوه‌خانه، تعطیلی کافه رستوران‌ها در ماه رمضان، اجتماع و شکایت اصناف قهوه‌چی و کافه به دلیل کمیابی گوشت و امثال آن، است که در نیمه دوم این دهه، در اخبار روزنامه اطلاعات بازنمایی داشته‌اند.
۱۳۲۶:
دهه چهارم(۱۳۳۰-۱۳۳۹):
در این دهه، بازنمایی کافه و رستوران بیشتر از قهوه‌خانه است. اخبار بازنمایی شده از قهوه‌خانه ذیل شاخص قوانین و بسته‌شدن مطرح شده است و دلیل این امر نیز قرار گیری مفهوم قهوه‌خانه در این دهه، در کنار شیره‌کش‌خانه است که با آغاز روند بستن شیره‌کش‌خانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها نیز به عنوان اماکنی که در آن مواد افیونی استعمال می‌شود مورد محدودسازی قانونی قرار می‌گیرند. بنظر می‌رسد از این دهه قهوه‌خانه به عنوان یک حوزه عمومی سنتی، مانند بسیاری دیگر از ارکان سنتی زندگی شهری در دوران پهلوی دوم، مورد حمله قرار گرفته و تلاش می‌شود از طریق شکل بازنمایی خاصی که برای آن به کار برده می‌شود، نگاه منفی نسبت به این فضای سنتی در دیدگاه عموم مردم ایجاد شود.
۱۳۳۴:
اخبار کافه‌ها نیز گاه مرتبط با اعمال قوانین بازنمایی شده اند که باید‌ها و نبایدهای آنان را در روزنامه منتشر کرده است. بطور مثال، اخبار برگزار نکردن مراسمات رقص و موسیقی در ایام عزاداری، رعایت اصول بهداشتی و امثال آن در این دسته قرار می‌گیرد. و گاهی نیز اخبار مرتبط با کافه‌ها، بازنمایی کننده برگزاری مراسمات و حوادث بوده‌اند. دوخبر پر اهمیت دهه ۱۳۳۰ در این ارتباط، در سال ۱۳۳۶ بازنمایی شده‌اند. اولین خبر، خبر افتتاح کافه رستوران ویمپی در سعادت‌اباد و خبر تخلیه کافه شهرداری است که تا قبل از این دهه بازنمایی زیادی در اخبار داشت.
کافه‌هایی که نام آن ها در این دهه، ذکر شده است: کافه قنادی بامداد، کافه راه آهن، کافه شکوفه نو، کافه شهلا.
۱۳۳۸:
درارتباط با نمودار فراوانی اخبار بازنمایی شده از کافه و قهوه‌خانه در دهه ۱۳۳۰، لازم به ذکر است که با توجه به همراه شدن مفهوم قهوه‌خانه با شیره‌کش‌خانه، پیاله فروشی، قمارخانه و امثال آن که عموما در یک خبر بازنمایی شده‌اند، در نمودار فوق نیز برای این دهه از این اماکن در شمارش فراوانی استفاده شده است.
جمع بندی:
بازنمایی قهوه‌خانه و کافه رستوران‌های تهران در اخبار روزنامه اطلاعات، برای چهار دهه ابتدایی سده چهاردهم هجری شمسی مورد بررسی قرار گرفت. براساس آنچه دیده شد، قهوه‌خانه‌ها به عنوان حوزه‌های عمومی سنتی، اقبال چندانی برای حضور در صفحات روزنامه نداشتند. در سومین دهه، دهه بیستم سده چهاردهم هجری شمسی، قهوه‌خانه با چرخش گفتمانی قابل توجهی در مفهوم روبروست. در این چرخش گفتمانی، قهوه‌خانه از فضایی عمومی و مهم در ابتدای سده چهاردهم، به فضای سنتی و آسیب‌زا در سطح شیره‌کش‌خانه، پیاله‌فروشی و امثال آن در دهه سوم و چهارم سده چهاردهم ه.ش، نزول می‌کند. در مقابل، کافه‌ها و کافه رستوران‌های مدرن جایگزین قهوه‌خانه‌های سنتی می‌شوند تا به اهداف حکومت پهلوی مبنی بر مدرن‌سازی جامعه ایرانی و حذف تمام عناصر زیست سنتی در شهر تهران جامه عمل بپوشاند.
