طلیعه
جواب نامه‌اش باز هم «نه» است طبق معمول. اما از پای نمی‌نشیند و این «نه‌ها» تنها محمد را مصرتر می‌کند. باز هم نامه می‌نویسد و باز هم پیگیری می‌کند نه برای امتیازی، نه برای یک مقام والا و نه برای مالی و نه ثروتی، تنها برای یک حق طبیعی، تنها برای آنکه اجازه امتحان سوم متوسطه را به او بدهند.
نوشته‌های مرتبط
این سرآغازیست بر تلاش‌های بی پایان فردی که در واقع، معنای «یا راهی خواهم یافت و یا راهی خواهم ساخت» را به منصهی ظهور می‌گذارد و از «محمد خزائلی اعماء» که در آغاز خطابش می‌کردند، به «دکتر محمد خزائلی» دانشمند و محققی برجسته در زمان خود تبدیل می‌شود.
خدمات علمی و فرهنگی فراوانی برای کشور انجام می‌دهد و آنی در راه ایفای نقش خود در احیای حقوق نابینایان –که از کم‌ترین حقوق طبیعی خود نیز در آن زمان برخوردار نبودند چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی- و ارتقاء سطح آموزشی و فرهنگی آنان از پای نمی‌نشیند.
سترگی کار محمد خزائلی از آنجا مبرهن می‌شود که تقریباً بیش از ۷۰% اطلاعات و دادهها از رهگذر چشم به انسان میرسد که اگر در کنار این محدودیت (نابینایی خزائلی)، شرایط فرهنگی و اجتماعی آن زمان کشور –که کوچکترین وقعی به افراد با آسیببینایی نهاده نمیشد و نیز امکانات موجود برای نابینایان در کشور (که تقریباً نزدیک به هیچ بود)- را بهحساب آوریم، تبعاً باید سر تعظیم در مقابل اراده مثال زدنی او فرود آورد.
این روزها مصادف با درگذشت دکتر محمد خزائلی در چهل و دو سال پیش (۱۳۵۳) می‌باشد که ضمن گرامیداشت یاد و خاطره وی به مناسبت این ایام در این نوشتار به بررسی گذرای احوال و آثار او پرداخته می شود که امید است بازنمای شمهای هر چند کوچک از اراده و پشتکار او، و الگویی برای همگان و به ویژه افراد با آسیببینایی (نابینایان و کم بینایان) باشد:
سرگذشت
دکتر محمد خزائلی در سال ۱۲۹۲، در روستای کرهرود اراک چشم به جهان گشود. هنوز ۱۸ ماه از زندگیاش نگذشته بود که اپیدمی آبله دامنگیر او نیز شد و بیناییاش را از دست داد تا این اتفاق زندگی او را به گونهایی دیگر رقم زند و از دیار امیرکبیرها، فراهانیها و حسابیها، یک فرد نابینا با امکاناتی نزدیک بههیچ، و تنها با اراده و تلاش، پلههای ترقی را طی نموده و نام نیکی را در تاریخ ایران از خود به یادگار گذارد. پس از این واقعه، خانواده خزائلی نابینا، به اراک مهاجرت کردند.
در آن زمان برای آموزش و پرورش نابینایان وسایل و مدارس خاص وجود نداشت. از همینرو، در هفت سالگی راهی مکتب شیخ حسن مدنی گشت. در اثنای فراگیری قرآن در مکتب شیخ، روزی به پدرش گفت: «آقای معلم، قرآن را غلط می‌خواند». پدرش متوجه شد که این مکتب جوابگوی خواسته‌های پسرش نیست و به محض افتتاح سیامیه (اولین مدرسه) در اراک، او را روانه‌ی آن مدرسه ساخت.
درس را برایش می‌خواندند و او به لطف داشتن حافظهای قوی درس را یاد می‌گرفت. در دوازده سالگی قرآن را کاملاً حفظ بود و چنانچه آیهای از آیات قرآن برایش خوانده می‌شد، بلافاصله دنباله‌ی آیه را قرائت می‌کرد.
با وجود نابینایی دوران ابتدایی را بدون هیچ مشکلی به پایان رسانید و موفق شد، و مدرک ششم ابتدایی را با معدل ۲۰ اخذ نمود. تحصیلات متوسطه را در دبیرستان صمصامی‌اراک ادامه داد و برای گذراندن امتحان سوم متوسطه با مشکلات زیادی مواجه شد و در این زمان بود که برای اولین بار ظلمی را که طبیعت در حق او نموده بود، بیشتر احساس کرد. خزائلی امتحان شفاهی دروس را با موفقیت پشت سر گذاشت. اما بهعلت نابینایی نمی‌توانست در امتحان کتبی شرکت کند و از همین جهت در آن سال گرفتن مدرک سوم متوسطه برایش مقدور نشد. مدت ۲ سال به مکاتبه با مرکز مشغول بود تا این که آقای شکیبا رییس فرهنگ وقت به تهران آمد و ترتیبی داد که محمد خزائلی بتواند با کمک منشی امتحان کتبی را بگذراند. به این ترتیب معمایی بزرگ حل شد و از آن به بعد این شیوه‌ی امتحان برای همه‌ی نابینایان معمول گردید.
برای همه در آن زمان عجیب بود که یک نابینا بتواند تحصیل کند ولی او اهل مبارزه بود و آنی از کار و کوشش غفلت نمی‌کرد تا این که بالاخره دیپلم ششم ادبی را بهطور متفرقه در تهران امتحان داد و در تمام کشور رتبه‌ی اول شد و به دریافت مدال علمی نایل گردید.
محمد خزائلی اولین کار اجتماعی خود را هنگام تحصیل در دبیرستان با تشکیل کلاس درس در منزل آغاز نمود، در یکی از کلاس‌های درس، او به یکی از شاگردان خود به نام صدیقه عظیمی‌عراقی علاقمند شد و این آشنایی پس از گذشت چند سال در سال ۱۳۱۸ منجر به ازدواج گردید. از این پس همسرش با فداکاری و پشتکار فراوان در فعالیتهای مختلف محمد خزائلی را یاری و همراهی نمود و نقش مهمی را در پیشرفت زندگی وی ایفا کرد. حاصل این ازدواج چهار پسر و چهار دختر می‌باشد.
در همین دوران به یادگیری زبان فرانسه خارج از محیط دبیرستان نزد شخصی به نام ژوزف از ارامنه‌ی جلفا که پدرش در اراک تاجر فرش بود، پرداخت. این معلم ابتدا الفبای زبان فرانسه را با کمک حروفی که از گچ و چوب درست کرده بود، به وی‌یاد داد و سپس، کتابهای مقدماتی فرانسه را به خزائلی تعلیم داد.
در این میان، گرفتن کار دولتی برای نابینایان در آن زمان کار بسیار سختی بود که محمد خزائلی با آن مواجه گردید و مثل همیشه با تلاش و کوشش و نشان دادن لیاقت شخصی خود به سال ۱۳۲۱ به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و به این ترتیب راه دیگری به روی نابینایان گشوده شد.
ابتدا در دبستان‌های گلپایگان و خمین و سپس در دبستان و دبیرستان‌های اراک به تدریس پرداخت. در زمان تدریس کلاس ششم ابتدایی در مدرسه عظیمیه، علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت، به اراک آمد. در بازدید وی از مدرسه، هر یک از معلمان به تدریس دروس مربوطه خود پرداختند. خزائلی نیز هندسه را با ارایه اشکال هندسی به شاگردان به نحوی تدریس نمود که وزیر فرهنگ وقت خزائلی را شایسته دریافت نشان علمی دانست و مدال درجه یک علمی را به او اعطاء نمود.
محمد خزائلی که به او «محمد نابغه» لقب داده بودند. همزمان با تدریس در مدارس، به آموختن ادبیات عرب، فلسفه‌ی قدیم، فقه و اصول، علم کلام و تاریخ اسلام پرداخت و آن گاه به تهران آمد و با وجود مشکلات فراوان که در سر راهش بود. در کنکور دانشگاه پذیرفته شد و سرانجام در سال ۱۳۲۴ لیسانس خود را از دانشکده الهیات با رتبه‌ی شاگرد اولی اخذ نمود و شایسته دریافت مدال علمی‌گردید.
پس از آن، در سال ۱۳۲۵ از دانشکده حقوق و در سال ۱۳۲۹ از دانشکده ادبیات دو لیسانس دیگر خود را اخذ نمود و باز هم با پشتکار عجیب و ذوق تحصیل علم و دانش که در نهاد او منحصر به فرد بود تحصیلات عالیه‌ی خود را ادامه داد تا جایی که در سال ۱۳۳۲ در رشته‌ی ادبیات فارسی دکترا گرفت که رساله خود را به روشنگری درباره «اعلام قرآن» اختصاص داد که اکنون این کتاب ارزنده، از جمله کتابهای منبع و مأخذ تحقیقات قرآنی و اسلامی بهشمار می رود.
همچنین، در سال ۱۳۳۶ از دانشکده حقوق (رشته قضایی) دانشگاه تهران، دومین دکترای خود را اخذ نمود. موضوع رساله وی «مسئولیت مدنی کارفرما، ناشی از عمل کارگر» می باشد.
محمد خزائلی علاوه بر فارسی، به سه زبان عربی و فرانسه و انگلیسی تسلط کامل داشت و به زبان آلمانی نیز آشنا بود؛ به تصدیق اغلب دانشمندان و اهل فن، در علوم مذهبی و ادبیات عرب، معقول و منقول، تصوف، علم تفسیر، حقوق اسلام و مذهب شناسی در زمان خود جزء سرآمدان بهشمار میرفت.
محمد خزائلی در سال ۱۳۴۱ آموزشگاه خزائلی را در اراک تأسیس کرد و بعدها آموزشگاه‌های متعدد خزائلی را در تهران بنیاد نهاد و تمام آموزشگاه‌ها را شخصاً مدیریت می‌کرد. او همچنین، بنیانگذار اولین مدارس شبانه در ایران است.
تأسیس انجمن هدایت و حمایت نابینایان ایران و سپس آموزشگاه نابینایان بزرگسال، از دیگر اقدامات مهم خزائلی است که در زندگی نابینایان بهویژه در زمینه آموزشی و فرهنگی بسیار تأثیرگذار بود.
خزائلی در سال ۱۳۴۶ از سوی مردم اراک به عنوان نماینده این خطه، در بیست و دومین دوره مجلس شورای ملی انتخاب گردید که در دوره نمایندگی، علاوه بر پیگیری مسائل حوزه انتخابیه، تلاش‌های فراوانی را در راستای احیای حقوق نابینایان و ایجاد فرصتهای جدید برای این قشر از جامعه بهکار بست که مقدمات تأسیس «سازمان رفاه نابینایان» در این برهه زمانی فراهم شد.
وی، در ادامه فعالیتهای خود در سال ۱۳۴۸ مجله‌ی «روشندل» را برای اشاعه‌ی اخبار مجموعه مربوط به نابینایان ایران و جهان انتشار داد و بهمنظور گسترش فعالیت نابینایان ایران از مؤسسات نابینایان کشورهای سیلان، هندوستان، فرانسه، آلمان، عربستان سعودی، جمهوری دموکرات آلمان، روسیه و اسپانیا بازدید نمود.
خزائلی در راستای فعالیتهای بینالمللی خود در زمینه نابینایان عضویت کمیته اجرایی خاورمیانه در شورای ملی رفاه نابینایان و اتحادیه‌ی بینالمللی نابینایان و کمیته‌ی اجرایی کنفرانس بینالمللی تربیت مبتلایان بهنقص بینایی را داشته است.
محمد خزائلی علاوه بر تدریس در آموزشگاه‌های خود در مدارس عالی کشور نیز بهتدریس ادبیات فارسی اشتغال داشت و موفق گردید. در دوران خدمتش ۲ مدال درجه‌ی اول علمی و یک نشان درجه‌ی دوم علمی را دریافت نماید.
سرانجام محمد خزائلی، پس از شش دهه تلاش خستگی ناپذیر در سن ۶۱ سالگی در ۲۲ خرداد ۱۳۵۳ شمسی دار فانی را وداع گفت.
کارنامه علمی دکتر خزائلی
خزائلی در موازات اخذ سه دانشنامه لیسانس و دو دکترا و نیز تدریس و انجام فعالیتهای اجرایی، در طول ۶۱ سال زندگی خود، بیش از ۳۵ عنوان کتاب را به نگارش درآورده است. تألیفات خزائلی را در یک طبقه بندی به چهار گروه «رسالات»، «کتابهای درسی»، «سایر تألیفات» و «آثار چاپ نشده» تقسیم کردهاند که بههیچ وجه نمیتوان آن را یک تقسیمبندی جامع، مدون و علمی بهشمار آورد. از اینرو، از پرداختن به تألیفات خزائلی مبتنی بر این طبقهبندی صرف نظر می‌شود.
اصولاً اغلب کتابهای خزائلی در مدارس و دانشگاهها تدریس می‌شدند و هنوز هم برخی از این کتب وی بعد از گذشت چند دهه بهعنوان منابعی مهم در حیطه خود بهشمار میرود و همچنان چاپهای جدیدی از آنها روانه بازار نشر میگردد که در ذیل، در حد وسع و حوصله این نوشتار به برخی آثار و تألیفات خزائلی اختصار تشریح می‌شود.
در این میان، برای تحقیقات قرآن پژوهی خزائلی باید جایگاه ویژهایی را قائل بود که بهسبب تبحر همزمان او در ادبیات عرب، ادبیات فارسی و فقه و حقوق و دانشهای مرتبط با آنها، پژوهشهای گرانسنگی از وی در این زمینه به جای مانده است.
کتاب تحقیقی «اعلام قرآن» که برگرفته از رساله دکترای او در ادبیات فارسی است با گذشت چند دهه از اولین چاپ آن هنوز هم بهعنوان کتابی مرجع بهشمار آمده و در سنوات اخیر چاپ نهم آن نیز از سوی انتشارات امیرکبیر روانه بازار شده است. این کتاب در ۱۰۴ گفتار به ریشهیابی ۱۱۵ اسم عَلَم موجود در قرآن از قبیل ملل، قبائل، بتها و… پرداخته و گفتار پایانی آن نیز به اعلام مبهمه قرآن اختصاص یافته است.
تحقیق دیگر خزائلی در حیطه قرآن پژوهی، کتاب ارزشمند «احکام قرآن» است که ضمن بحث، شرح و بسط احکام اسلام مبتنی بر آیات قرآن، با رویکردی تطبیقی بعضاً به قیاس آن با رویکردهای بهروز زمان خود پرداخته است. خزائلی در این کتاب، آیات مربوطه به احکام در قرآن را با تفریق مکررات، بالغ بر ۷۵۰ آیه برآورد نموده که در این کتاب جهت اختصار به تفریعات پرداخته نشده است. احکام قرآن، مشتمل بر یک مقدمه و چهار بخش می‌باشد که هر بخش به فراخور بحث، به چند بهره، و هر بهره، به چند گفتار، و هر گفتار به چند موضوع منقسم شده است. بهگونهایی که بخش اول (احوالات شخصی) از ۱۰ بهره، بخش دوم (دادوستدها) از ۱۰ بهره، بخش سوم (عبادات) از ۸ بهره و بخش چهارم (احکام اجتماعی در قرآن مجید) از ۵ بهره شکل یافته است. این کتاب پس از چندین چاپ در دهههای گذشته، در سال ۱۳۸۴ با بازبینی محمود علمی، از سوی انتشارات دنیای دانش مجدداً چاپ شده است.
همچنین در کنار فعالیتهای قرآن پژوهی خزائلی، بهسبب معلم بودن و شرکت فعال در امور آموزشی، بخش مهمی از تألیفات وی، کتابهای درسی و کمک آموزشی اختصاص یافته که در صد قابل توجهی از کتابهای نگارش یافته توسط وی را تشکیل میدهند. این کتابها اغلب بهعنوان مرجع رسمی آموزشی در مدارس و بعضاً دانشگاهها به بهشمار میآمده است. این کتابها به فراخور موضوع و رشته در زمان خود هر یک چندین بار به چاپ رسیدهاند. از جمله این تألیفات میتوان به:
«النخب من ادب العرب: مخصوص رشته ادبی و مسابقات ورودی دانشکدههای حقوق و…»، «گلهای ادب در چهار جلد»، »(الاسلوب = اسلوب ) الحدیث لتعلیم اللغه العربیه = روش نو برای آموزش زبان عربی در دو جلد» با همکاری عبدالباقی تنکابنی، «بدیع و قافیه کتاب درسی رشته ادبی» با همکاری حسن سادات ناصری، «منطق عملی»، «تاریخ فلسفه و خلاصه زیبایی شناسی (کتاب درسی دبیرستانها)»، «فقه: تعلیمات دینی و اصول اخلاقی اسلام (پایههای مختلف)»، «منطق نظری»، «مختارات من الادب الحدیث» با همکاری محمد خوانساری، «منطق نظری و فلسفه شرق» و…اشاره نمود که بهسبب درسی بودن و بهتبع، تابع زمان بودن، چاپ جدیدی از این کتابها در دسترس نیست.
از دیگر قلمروهای پژوهشی خزائلی، تألیفات وی در حوزه ادبیات و بهویژه سعدی پژوهی است که بهزعم قریب به اتفاق اساتید ادبیات و پژوهشگران این حیطه دو اثر «شرح گلستان» و «شرح بوستان» او از زمره مهمترین تألیفاتی است که تقریباً در بیش از ۵۰ سال پیش با فقر پژوهش در آن زمان و امکانات محدود و منابع اندک بهبهترین شکل عرضه شده است و اطلاعات ذیقیمتی را به خوانندگان ارائه می‌دهد.
شرح گلستان با مقدمهایی مفصل در شش گفتار: مفهوم ادب و ادبیات، تصوف و عرفان، مختصری از تحولات ادب فارسی تا زمان سعدی، مقام ادبی و عرفانی سعدی درباره گفتار و ترجمهها و شرحهای آن، درباره انواع شعر، آرایشهای سخن سعدی و… آغاز شده و سپس، واژگان اصطلاحات، اعلام، اماکن، اسامی خاص، نکات دستوری، مشکلات، معنی واضح و روشن برخی عبارتها و هرگونه توضیح دیگری ذیل هر حکایت و هر باب آمده است. از ویژگیهای این شرح پرداختن به ریشه شناسی برخی از واژگان است. در پایان نیز فهرستهای راهنما چون فهرست آیات و احادیث، امثال و حکم، اشعار فارسی و عربی، اعلام و اسامی، واژگان، الفاظ و عبارات و… کار دست یابی به این شرح را آسان می سازد.
دکتر خزائلی پس از شرح گلستان، به شرح بوستان نیز با همان شیوه و سبک و سیاق همت گماشت. در مقدمه این شرح به نکاتی چون شیوه گفتار سعدی در بوستان، تنوع حکایات در بوستان، تاریخچه حکایت پردازی، انواع حکایت، اقتفا از سعدی در بوستان، ترجمه ها و شرح بوستان اشاره شده است.
در واقع، توضیحات مؤلف در مورد اعلام بوستان و بیان استشهادات و تلمیحات سعدی از آیات قرآن مجید درخور توجه است. همچنین در این کتاب، ریشه بسیاری از واژه ها اعم از یونانی، ارمنی، پهلوی، اوستایی و… بیان شده و ابیات دشوار بوستان شرح گردیده است.
دو کتاب شرح بوستان و شرح گلستان، با گذشت زمان نیز بهعنوان منابعی قابل اعتناء در این زمینه بهشمار رفته، بهصورتی که از سوی ناشرین مختلف و در سالهای مختلف این دو کتاب به دفعات بهطبع رسیده است. آخرین چاپ این دو کتاب در ۱۳۹۳ از سوی انتشارات بدرقه جاویدان روانه بازار نشر شده است. همچنین، از دیگر تألیفات خزائلی میتوان به «خودآموز حکمت مشاء ترجمه مقاصد الفلاسفه محمدغزالی»، «ترجمه معالم القریه فی احکام الحسبه»، «دایانا و ونوس تحقیقی درباره افسانه‌های ایران و روم و یونان و چگونگی پیوند آنها»، «دستور زبان فارسی» با همکاری ضیاء الدین میرمیرانی و… اشاره نمود.
شایان ذکر است که خزائلی برخی آثار چاپ نشده چون «ترجمه تهافت الفلاسفه غزالی»، «ترجمه مفتاح العلوم خوارزمی»، «فرهنگ اصلاحات روانشناسی و فلسفی» و… نیز دارد که یا عمر پربرکت او به اتمامشان قد نداده و نیمه کاره مانده و یا بعد از درگذشتش به طبع نرسیده است.
سخن آخر
جسم خزائلی در ۴۲ سال پیش در قطعه ۸ بهشت زهرا (س) آرمید اما روح خستگی ناپذیر، تلاش مداوم، اراده مثالزدنی، پشت سرگذاردن موانع بیشمار، پژوهشهای گرانسنگ و غیره و غیره آن چیزی است که خزائلیها را در عین محدودیت و محرومیت از یک عضو حیاتی جاودانه میسازد.
نکته قابل تأمل آن است که اصولاً دکتر محمد خزائلی را چه در زمان خود و چه بعضاً پس از آن با طه حسین و یا هلن کلر مقایسه نموده و او را همطراز با طه حسین دانسته و به او لقب «طه حسین ایرانی» دادهاند. اما در قریب به اتفاق موارد، رجوع به ادبیات موجود در کشور بیانگر آن است که اساساً آنگونه که شایسته است به محمد خزائلی توجه نشده و فراتر آنکه، توجه به طه حسین و هلن کلر در عین بیتوجهی به خزائلی کاملاً ملموس است. تا آنجا که بنابر بررسیهای نگارنده حتی برای افراد با آسیببینایی نیز بخش بسیار محدودی از تألیفاتش به صورت گویا یا بریل تبدیل شده است. چنانکه تنها سه کتاب «اعلام قرآن»، «متن گلستان و ترجمه جملات عربی و معانی لغات به عنوان بخشی از شرح گلستان» و «شرح بوستان» به صورت گویا برای نابینایان موجود بوده و هیچ کتابی از وی به صورت بریل وجود ندارد.
مروری بر مطبوعات،ُ کتب و ادبیات موجود در کشور از سال ۱۳۵۳ (سال وفات دکتر خزائلی) تاکنون نیز حاکی از اختصاصیابی مطالب، مقالات و صفحات بسیار ناچیزی از نشریات و کتابهای موجود، به احوال و آثار این دانشمند و محقق نابینای معاصر می‌باشد تا آنجا که جستجوی نگارنده تنها به یافتن چند مطلب روزنامهایی و مقاله که آن نیز در اغلب موارد مطروحه کاملاً شبیه به یکدیگر بوده و تنها به بازنویسی صرف وقایع زندگی وی پرداختهاند، خلاصه گردید.
از اینرو، بر جامعه علمی و فرهنگی کشور و بالاخص افراد با آسیب بینایی فرض است که در کنار ادای حق مطلب نسبت به این محقق برجسته نابینا، در زمینه شناخت بیشتر وی، و تلاش در فرهنگسازی جهت تبدیل شدن خزائلی به یک الگو برای تمامی افراد و به ویژه افراد با آسیببینایی که یک درصد از جمعیت کشور را تشکیل میدهند، اقدامات لازم صورت پذیرد.
چه، نبود امکانات آموزشی و پژوهشی لازم و فقر در وجود فرصت های برابر در زمینههای مختلف میان افراد با آسیببینایی و سایر اقشار جامعه علی رغم پیشرفتهای فراوان در چند دهه اخیر هنوز هم در جامعه کاملاً ملحوظ بوده، چه برسد به ۵، ۶ دهه قبل که تبعاً نزدیک بههیچ بوده است توجه به این موضوع خود سترگی کار خزائلی و آثار به جای مانده از وی را دو چندان مبرهن میسازد که تبعاً شایسته تقدیر، بازگویی و بازنمایی است.
پی نوشت:
۱.بخش سرگذشت بیشتر منطبق بر زندگینامه مکتوب مختصری است که در ملاقات با خانم شایسته خزائلی (فرزند ارشد دکتر خزائلی) از ایشان گرفتم و نیز صحبتهای شفاهی که در چند جلسه حضوری و چند تماس تلفنی قبل و بعد از آن با ایشان داشتم، نگارش یافته است. البته در این میان، از برخی مطالب پراکنده مندرج در کتابهای مرتبط منابع اینترنتی و مطبوعات نکاتی اخذ شده است. از جمله:
-باقری بیدهندی، ناصر (۱۳۸۸)، دانشوران روشندل، بوستان کتاب
-ذوالفقاری، حسن (۱۳۷۷) دکتر محمد خزائلی؛ معلم نابینایان، نشریه رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ۴۸
-شمس ملایری، حسین، محمدزاده، منصور، بیگدلی، محمدرضا (۱۳۷۹)، معلولین نامدار ایران و جهان؛ وزارت آموزش و پرورش، سازمان آموزش و پرورش استثنایی، پژوهشکده کودکان استثنایی
-صادقی نژاد، مهدی (۱۳۸۲)، یادی از محمد خزائلی، چشم و دل نابینایان، روزنامه همشهری
-عفتی، قدرت الله (۱۳۹۱)، دکتر خزائلی، قانونگذار روشندل، تهیه شده در دفتر فرهنگ معلولین
و…
۲. در بخش کارنامه علمی ضمن صحبت کردن چندباره با خانم شایسته خزائلی و جستجو در پایگاههای: سازمان اسناد و کتابخانه ملی به آدرس: www.nlai.ir ، پایگاه اطلاع رسانی کتابخانههای ایران به آدرس: www.lib.ir و…، جهت یافتن کتاب های دکتر خزائلی بهطور مستقیم به کتابهای ایشان نیز رجوع شده است. همچنین، در زمینه تاریخ آخرین چاپ، با ناشرین کتابهای دکتر خزائلی تماس گرفته شده است.
خزائلی در ویکیپدیا
