کرونا و وضعیت اقتصادی بازارهای اطراف حرم امام رضا
نویسنده: فاطه وطن پرست
(اختصاصا بازاررضا)
مقدمه
بی شک پاندمی کرونا تاثیرات چشمگیری بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی افراد داشته است. یکی از اساسی ترین و پایه ای ترین بخش های متاثر، که خود میتواند منشا تاثیر پذیری دیگر ابعاد زندگی نیز باشد، بعد اقتصادی است.
در شهرهای توریستی، مراکز تجاری به عنوان شریان هایی حیاتی نقش توسعه ی اقتصادی شهر را برعهده دارند. با ورود و خروج میلیون ها مسافر در سال، گردش مالی بسیاری نیز در جریان است که پایه های اقتصاد توریسمی را شکل میدهد.
زمانیکه به هر دلیلی، محدودیت هایی در زمینه ی پذیرش و رفت و آمد مسافران اعمال گردد، عواقب این مسئله بیش از هر چیز تاثیری مستقیم بر وضعیت اقتصادی کاسبان و صاحبان مشاغل آزاد، بخصوص در مناطق نزدیک به مرکز زیارتی- تفریحی شهر، که بسیار وابسته به این گروه خاص هستند، دارد.
از طرفی زمانیکه محدودیت هایی از طرف دولت اعمال میشود، در درون خود شهر سیستم اقتصادی دچار فلج شده و کساد بازار تاثیرات کم و زیادی، بسته به نوع کسب و کار و میزان سرمایه ی اشخاص، در سطوح مختلف بوجود میآورد و در این مورد خاص محدودیت ها به علت گسترش ویروس کرونا بوده است و چالشی که در ادامه نشانگر میشود، وضعیت سلامتی و بهداشت شاغلانی است که در ارتباط مستقیم و بی واسطه با مردم قرار دارند و در تا حد زیادی در معرض ابتلا به بیماری کرونا هستند.
طرح مسئله
در این پژوهش مسئله ی اصلی درک تجربه ی زیسته ی افرادیست که به واسطه ی شغل و موقعیت مکانی شان در ارتباط مستقیم و مستمر با این پدیده (ویروس کرونا) بوده اند و با وجود وضعیت مقبول اقتصادی پیشا کرونا، امروز یکی از آسیب پذیرترین گروه های اقتصادی را تشکیل میدهند که یکباره با چالش های بسیاری رو به رو شده اند.
با وجود شرایط نزدیک به هم و تجربه ی مشترک، باز هم نمیتوان مدلی یکسان در ارتباط با این مسئله بیان داشت. فاکتورهای درگیر در این رابطه آنقدر زیاد هستند که برای هر کدام از افرادی که در جامعه ی هدف ما (فروشندگان بازار رضا یکی از قدیمی ترین و سنتی ترین بازارهای مشهد) تجربه ای همزمان مشابه و منحصر به فرد در بستری یکسان بوجود آورده بود.
نحوه ی تقابل با این چالش ها، رابطه ای مستقیم با وضعیت کلی اقتصادی، ارزش های فردی، گروه های اجتماعی نزدیک و… دارد و بدست آوردن پاسخ چرایی و چگونگی این تقابل ها تا حدودی میتواند روشنگر شرایط موجود باشد.
انسان برای بقا نیازمند است تا در برخی بزنگاه های زندگی فردی و اجتماعی، تصمیماتی اتخاذ کند تا کمترین هزینه را تقبل کند و تا حد امکان از آن در مسیر رفاه خود استفاده کند. در این پژوهش نیز، تلاش بر این است تا از دید بی واسطه ی خود افراد درگیر، مسیر و چالش هایی که باید برای گذر از این جریان جهانی را طی کنند بررسی شود و به پاسخی در چگونگی رفتار انسانی در شرایطی اینچنین دست یابیم.
روش تحقیق
برای انجام این پژوهش ، با مراجعه به بازار رضا و سعی در برقراری ارتباط با افراد مختلف شاغل در آنجا، با هدف ثبت دیدگاه فردی و تجربه ی زیسته ی افراد مختلف و درک تفاوت های این تجربیات از خلال بحث های بنیادی تر و بررسی شرایط پیش زمینه ای، مانند مالک یا مستاجر بودن، مدت زمان اشتغال به کار و …، بود که مسیری روشن تر از شناخت برای به انجام رساندن این پژوهش مصاحبه محور بوجود آورد.
میدان مطالعه
بازار رضا یکی از قدیمی ترین بازار های محلی مشهد است که به علت موقعیت مکانی مجاور حرم رضوی، از مراکز اصلی خرید سوغاتی و به علت بافت قدیمی و سنتی کی از پربازدیدترین مراکز تجاری مشهد توسط زوار و توریست هاست.
برای فهم بهتر و جامع تر، مراجعات مکرردر ساعات مختلف روز و همچنین مشاهده دقیق و استفاده از تجربیات شخصی از بازاررضا ی پیش از کرونا کمک کننده بود.
بازاررضا سالهای سال به جز در دوره های موقتی و کوتاه تعطیل نبوده و تازمانیکه حرم زائر میپذیرفته، مملو از زوار مسافر و مشتریان مقیم بوده است. به همین علت موجهه با بازار خلوت و با تعداد انگشت شمار مشتریان در وهله ی اول عجیب به نظر میرسد. تاثیرات محدودیت های رفت وآمد و تعطیلی های پی در پی در روح کلی بازار مشهود است و مغازه دارانی که در موقعیت عادی بسیار سرگرم کار بودند، حالا مشتاق به شنیده شدن هستند و این خلوت شدن بازار روابط میان افراد را بسیار افزایش داده است.
مصاحبه ها
مورد شماره یک- مغازه سوغاتی فروشی (ادویه، هل، زعفران، نبات و دیگر اقلامی که سوغات مشهد هستند.)
موقعیت مکانی: بخش مرکزی بازار رضا و با فاصله ی متوسط از در ورودی اصلی
توضیحات: مغازه اجاره ای نبود و مغازه دار صاحب ملک بود. ابعاد آن نسبت به دیگر دکان ها بزرگتر بود و طبق گفته ی محلیان، جزو مغازه های با فروش بالا محسوب می شده است. با اینکه ساعت تیک بازار بود، مشتری ای در زمان حضور ما وارد مغازه نشد. در باقی زمانها هم ،در مراجعات پیشین تعداد مشتری ها به طرز چشمگیری کم بود.
+ برداشت کلی شما از وضعیت و تغییرات امروز بازار چیست؟
_ بازار خیلی وضعیت بدی دارد. مدتی پیش داشت شرایط بهتر میشد اما پس موج اخیر تعطیلی سه هفته ای باز به حال اولیه برگشت.
+ به نظر شما با وجود ضرر اقتصادی، آیا از نظر بهداشتی و سلامت خود شما این تعطیلی ها لازم و ضروری نیست؟
_ به نظر من راه حل درست ایجاد محدودیت نیست. آنچه باید اتفاق بیفتد این است که مردم رعایت کنند و پروتکل های بهداشتی انجام شود. بستن بازار راه درستی نیست. این که با ایجاد محدودیت بازار ها را مدتی بسته نگه میدارند و بعد از آن دوباره باز می شود، باعث هجوم یکباره ی مردم به بازار بعد از تعطیلی ها میشود که این بدتر است. اگر تعطیلی نباشد حضور مردم هم متعادل تر است و اکثرا هم ماسک میزنند. ما هم بیشتر اوقات ماسک میزنیم و سعی میکنیم مراعات کنیم.
+ تغییرات و کاهش و افزایش گروه های زائرین را چگونه ارزیابی میکنید؟
_ کاهش زوار خیلی چشمگیر است. همچنین ما در گذشته از شمال خیلی مسافر داشتیم، همدان اهواز و شهرستان های دیگر. اما الان غالب مسافران از تهران هستند. بازار قبلا از هشت صبح تا دوازده شب باز بود. الان به خاطر محدودیت ها از ساعت ده تا شش بعد از ظهر مغازه باز است. این کسب نمی شود! کاسبی خیلی صدمه دیده است.
+ فشار اقتصادی بیشتر روی کدام گروه از همکارانتان بوده است؟
_ مغازه هایی که اجاره می دهند خیلی تحت فشار بیشتری هستند. خیلی میشنویم که صاحب مغازه ها اجاره ها را نبخشیده اند. بیشتر مغازه ها اینجا اجاره ای هستند. اگر بازار باز باشد اجاره را میگیرند فقط در صورتی راه میآیند که بازار تعطیل شود. به همین خاطر مستاجر ها ترجیح میدهند بازار تعطیل باشد. در غیر اینصورت باید حداقل هفت، هشت میلیون تومان فروش داشته باشد تا خرج های کلی دربیاید. برای سود اما باید بالای ده، دوازده میلیون فروخت که این روزها خیلی بعید است. هیچ مسافری هم نیست. فقط خرج برق مغازه ها یک میلیون و خورده ای هست و باز بودن اصلا به نفع نیست.
+ به نظر شما، اگر تمام محدودیت ها نیز کناز گذاشته بشود، شرایط به حالت قبلی باز میگردد؟
_فکر نمیکنم بازار بتواند به حالت قبلی خود برگردد. قیمت اجناس خیلی فرق کرده است. فضایی شده. نباتی که ما کیلویی ۷ هزار تومان میخریدیم الان باید ۱۸ هزار تومان بخریم. گذشته از اینها توان خرید مشتری ها هم خیلی پایین آمده است. الان قیمت فروش زردچوبه قیمت خرید ما شده است. مردم هم خیلی کمتر خرید میکنند. مشتری های قدیمی و ثابت ما خیلی کمتر می آیند. حتی اگر بازار برگردد بازار قدیم نمیشود.
مورد شماره ی دو_ مغازه ی عطر و ادکلن فروشی
موقعیت مکانی: نزدیک به در اصلی بازار رضا
توضیحات: ملک اجاره ای بود. محیط مغازه نصف اندازه ی معمول دیگر مغازه های بازار بود و زمانیکه مصاحبه انجام گرفت مشتری هایی حضور داشتند. در دیگر مراجعات نیز اکثرا در ساعات شلوغی، مغازه خالی نبود.
+ صاحب مغازه با در نظر گرفتن شرایط خاص جامعه، چگونه با شما کنار آمده است؟
_ هیچ جور! ما چهار بار صحبت کردیم. یکبار گفته میبخشد، یکبار گفته باید اجاره بدهیم، تکلیف مارا مشخص نمیکند و صحبت هم فایده ندارد. عرف بخشیدن اجاره اینجا سه تا چهار ماه است که هیچ تاثیری ندارد. چون اجاره ی سالانه ی ما که سال قبل ۲۶۰ میلیون تومان بوده است، امسال ۴۰۰ میلیون شده و در نهایت این ماییم که ضرر میکنیم. تهش میشود ۳۰۰ میلیون که عملا هیچ کمکی به ما نیست.
+ اوضاع کلی بازار برای شما چگونه بود است؟ اخیرا فراز و نشیبی داشته است؟
_ برج شش امسال که شرایط در بهترین حالت سال اخیر بود، شد مثل ماه رمضان پارسال. ماه رمضان دخل ما خیلی پایین می آید. ارزش مغازه ها آمده پایین. مغازه ای که تا سال قبل برجی ۳۵ میلیون تومان اجاره داشته، الان پنج میلیون شده.
+ افرادی که از قبل قرارداد داشتند چطور؟ قیمت ها هیچ کاهشی پیدا نکرد؟
_ نه، نهایت لطف این بود که بعضی ها قیمت سال گذشته را گرفتند و بالا نبردند.
+ شما در جریان هستید در اطرافتان به علت کرونا کسب و کاری تعطیل شده باشد؟
_ خیلی. تقریبا پنجاه درصد افرادی که تازه می آیند مجبور می شوند تعطیل کنند. چون خرج در نمی آید با اینکه اجاره های جدید کمتر شده اند. من خودم یک مغازه دیگر در پایین بازار دارم که مجبور شدم تخلیه کنم.
+ از نظر شما برخی از محدودیت هایی که به هدف سلامتی و بهداشت خود شما و جامعه انجام میشود، الزامی نیست؟
_ سلامت جامعه وقتی که نه نفر برای من کار میکنند و زن و بچه دارند که شکمشان از این تعطیلی ها خالیست، چه معنایی دارد؟ وقتی این مسئله مطرح است که شکم ما سیر باشد. اگر سر کار نیاییم و در بهداشت و سلامت در خانه بنشینیم چه کسی قرار است خرجی بدهد؟ اجاره خانه، خرج خانواده و… نمیگذارد آدم به این چیزها فکر کند.
+ از نظر شما مقصر اصلی این وضعیت کیست؟
_ دولت. فقط تصمیم گیری میکنند و به باقی مسائل فکر نمیکنند. تدبیری ندارند که اگر یک سال در مغازه ای بسته شد منبع درآمد افرادی که بیکار شده اند چه باشد. تقصیر صاحب مغازه نیست که اجاره میخواهد. این منطقیست. حتی من اگر اجاره ندهم فقط مشکل من حل شده، باقی مردم چی؟ مراکز تفریحی همه تعطیل شده اند. مثلا موج های آبی چند صد خدمه و کارمند داشت که یک سال است بیکارند.چکار باید بکنند؟ همه راننده اسنپ شده اند که خرج خانه شان را دربیاورند.
مورد شماره ی سه_ مغازه ی روسری و شال فروشی
موقعیت مکانی: نزدیک به در اصلی بازار رضا
توضیحات: ملک اجاره ای بود. محیط مغازه کوچک بود و زمانیکه مصاحبه انجام گرفت مغازه خالی از مشتری بود. در دیگرمراجعات نیز وضعیت کسب و کار تعریفی نداشت.
+ تجربه ی شخصی کسب و کار شما در مواجهه با کرونا چگونه بوده است؟ اوضاع را چگونه ارزیابی میکنید؟
_کامل و جامع میگویم: بازار فلج شده است!
+ در رسانه گاه صحبت از بخشیدن اجاره ها میشود. تجربه ی شما چطور بوده است؟
_ ما اجاره ی سالیانه را پیش از کرونا پرداخت کرده بودیم و بعد از یک ماه با آمدن کرونا بازار کلا کساد شد. تلویزیون اگر بقیه ی چیزهایش درست است این را هم درست میگوید. ما درخواست وقت میکنیم، اما چه فایده دارد؟ مگر کار میشود کرد؟ ما اینجا شده ایم نگهبان این مغازه ها که موریانه نزنند، وگرنه دیگر سودی حاصل نمیشود. زمانیکه بازار بسته بود برای ما بهتر بود. هزینه و انرژی برای هیچ مصرف نمیشد. البته باید گفت اینحا (بازار رضا) هم بطور مخصوص هزینه ها بالاست. ماه گذشته که نصفش بازار تعطیل بود ما دومیلیون و هشتصد پول تعمیرات و تاسیسات دادیم ولی الان باید اینجا از سرما بلرزیم. اجاره ها هم غیرمنطقی بالاست.
+ تاثیر کم شدن زوار را چگونه ارزیابی میکنید؟
_ به نظر من فرقی ندارد. اگر از فردا دوباره سیل مسافر سرازیر شود به مشهد باز هم تاثیر آنچنانی ندارد. مردم توان خرید ندارند. شرایط از قبل از کرونا بد شده بود. این مسئله مزید علت شد. وضعیت بد بود، بدتر شد. تولیت آستان قدس اعلام کرده بود اجاره ی سه ماه را میبخشد.
+ صاحب مغازه آستان قدس است؟
_مالک اصلی آستان قدس است. اما صاحب مغازه که اجاره میگیرد شخص دیگریست که سرقفلی مغازه را دارد، بخشی از اجاره را به تولیت میدهد. اکثر این مغازه ها ملک آستان قدس هستند که افراد دیگر سرقفلی آنهارا خریده اند. گفتند اجاره ی سه ماه را میبخشند. بعد از تعطیلی ها اولین قبضی که برای ما آمد قبض تولیت بود. هیچ وعده ای عملی نشد. ما اول کرونا نه میلیون تومان پول در حساب داشتیم به این امید که اقساط وام از حساب کسر نمیشود. اما بازهم آخر ماه پیام کسر پول از حساب آمد.
+ اینجا صنف مستقل بازاریان ندارد که پیگیر درخواست شما و همکارانتان باشد؟
_ نه این بازار، بازار منسجمی نیست. کسی دستش به جایی بند نیست و قدرتی ندارند. جماعت همرنگ نیستند. متحد شدن افرادی که هم مستاجر تویشان هست هم صاحب مغازه، جدید و قدیمی و با اجاره های متفاوت، چون بعد از کرونا خیلی قیمت اجاره ها نزول پیدا کرد، خیلی سخت است.
نتیجه گیری
در تحلیل داده های یافت شده، یکی از مسائلی که بسیار حائز اهمیت است، نوع نگاه افراد به جایگاه و توانایی خود و همچنین جایگاه قدرت در جامعه است. درماندگی و ناتوانی از ایجاد تغییرات و همچنین صبر برای بهبود اوضاع البته با نقش پررنگ ناامیدی، در صحبت های این افراد بارز بود. نه به این معنا که این افراد تلاشی برای ارتقای شرایط خود نمیکردند، بلکه به این منظور که راهی برای آن وجود نداشت. همچنین نبودن انجمن های صنفی و در موضع ضعف بودن صاحبان مشاغل آزاد، و یا توانایی تاثیرگذاری محدود آنها، به این طرز تفکر بال و پر میدهد.
نکته ی قابل تامل دیگر این است که وضعیت اقتصاد و بازار در سالهای اخیر، اصلا در جایگاه خوبی نبوده است و این مسیر با ویروس کرونا آغاز نشده بلکه شدت گرفته است. به همین سبب عدم وجود پایه های قوی اقتصادی نیز در ایجاد این شرایط بی ثبات مزید بر علت شده است.
تلاش برای بقا احساسی غریزی و ابتداییست که در مواقع دشواری و خاص بیش از هرچیز انگیزه ی ادامه دادن به انسان میدهد و در اینجا ما با تقابل دو عامل تهدید کننده ی آن، یعنی از طرفی کرونا و از طرفی معیشت، مواجه میشویم. اینکه در این جدال کدام یک از این دو تهدید، به دیگری میچربد به راحتی قابل پاسخ دادن نیست.
انسان برای سلامتی خود ارزش قائل است و در این موقعیت خاص برای دفاع از آن ماسک میزند و سعی میکند بهداشت را رعایت کند. اما این مسئله تا زمانی مقبول است که به دیگر ابعاد زندگیش آسیبی نزند. زمانیکه اتفاقی به یکباره جریان و روال همیشگی زندگی انسان را تغییر میدهد، اغلب با این واکنش مواجه می شویم که فرد تمام تلاشش را میکند تا با این تغییرات مقابله کند. و زمانیکه اشخاص حقیقی یا حقوقی در این زمینه سهمی داشته باشند، سریعا بعنوان دشمن و مقصر اصلی شناخته میشوند. در اینجا دولت و اعمال محدودیت ها عامل اصلی مشکلات پنداشته میشوند. (البته ناگفته نماند این به هیچ عنوان به این معنا نیست که دولت وظیفه ای در بهبود اوضاع ندارد و یا وظایف خود را به درستی انجام داده است. ناکارآمدی دول بسیاری در امتحان جهانی کرونا روشن شد و در کشور ما نیز با تصمیمات نادرست و عدم مدیریت مناسب، جان بسیاری از افراد گرفته شد و بسیاری از مشاغل از بین رفت. منتهی هدف اصلی این پژوهش، سعی در فهم نوع نگاه جامعه هدف و درک موقعیت حاضر از دیدگاه آنهاست نه ریشه یابی مشکلات مدیریتی و غیره.) بطوریکه پس از مدتی حتی دیگر موضوع اصلی کرونا نیست و کسی بخاطر وجود چنین ویروسی گلایه نمیکند.گلایه ها همه مخاطب مشخصی دارند که در دید جامعه دارای قدرت اصلی و توانایی تغییر دادن است؛ دولت.
همچنین انتظارات بوجود آمده و پاسخ دادن یا ندادن به آنها از طرف مقابل، جای بحث دارد. اینکه برخی افراد با سعی بر درک شرایط و حس همبستگی اجتماعی تلاش بر حفظ همنوع خود میکنند و بطور مثال از گرفتن اجاره صرف نظر میکنند و از طرفی عده ای دیگر با جدا سازی مفهوم خود از اجتماع و اطرافیان و توجه به سود فردی از کمک و مسامحه سرباز میزند ناشی از همان نوع جهان بینی ای است که خود را بخشی از یک ساختار و نظم اجتماعی میبیند که برای بقای آن باید تلاش کند و یا بصورت خودی جداگانه که مسئولیتی جز در قبال خودش ندارد.
بازار به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی از قدرت بالایی چه در تحولات اجتماعی و چه در وضعیت اقتصادی برخوردار است که البته این موقعیت مهم، خود باعث آسیب پذیرتر شدن آن نیز میشود. به همین سبب در موقعیتی اینچنین ابعاد بسیاری از آن درگیر میشود و فهم تصویر کلی این تغییرات و تقابلات نیازمند پژوهشهایی در ابعاد گسترده است تا بتواند پیچیدگی رفتار انسانی را درک کرده و به مدلی مشخص از آن برسد.