کتاب ماه

کتاب ماه از مجموعه ماهنامه های منتشر شده در زمینه ی نقد و بررسی کتاب بوده که به بخش های هنر ، علوم اجتماعی و… می پردازد . ماهنامه ی هنر آن به سردبیری دکتر محمد خزائی وصاحب امتیازی خانه ی کتاب به همراه اعضای هیئت تحریریه و مشاوران علمی به انتشار می رسد .

در این ماهنامه سرفصل های متعددی را می توان مشاهده نمود که به شکل واضحی دارای نوعی ترتیب نیستند به این معنا که از سرفصلهای آن نمی شود فهمید که کدام یک از مطالب ارائه شده مقاله و کدام یک نقد و بررسی است بنابراین ضرورت دارد که حتما مطالب مورد نظر را مطالعه نمود .

سرفصلها :

زیبایی از نظر جرج سانتایانا / دکتر محمد اصغری
ویژگی های هنر اجرا در ایران (سنت و معاصر) / دکتر پریسا شاد قزوینی
نظریه های جامعه شناسی هنر وادبیات / مریم تدین ، دکتر علی شیخ مهدی
تفاوت ساختاری روایت در کتیبه ی بیستون / صفورا فضل الهی
گرافیک در عنوان بندی فیلم – گرافیک و سینما / سید کیان اشرافی ، منصور کلاه کج
خلاقیت فیلمنامه نویس / م . میرعزا
طراحی صحنه / محسن ذاکری
صنف قصه خوانان و معرکه گیران در دوره ی صفوی / زهرا شیخ الحکمایی
جایگاه عناصر تزیینی تیمچه بزرگ بازار قم در عصر قاجار (بررسی تطبیقی با تیمچه های حاجب الدوله ی تهران و امین الدوله ی کاشان ) / سمانه وفایی / دکتر فریناز فربود
بازار تبریز و جایگاه آن در هویت شهری / فرزام ابراهیم زاده ، مهتاب مبینی
تعاملات فرهنگی معماری ایران کهن در عرصه ی جهانی / الهام پرویزی ، مریم لطفی
سه گانه اقوام ایران : موسیقی قوم تالش ، موسیقی قوم کرد ، موسیقی ایران / میثم میریان
از مشق ذوق تا ذوق مشق / کاوه تیموری
ظرفیتهای تصویری سیاه مشق در تایپوگرافی معاصر / زینب رشوند
مطالعه ی تطبیقی تصویری نقوش پارچه های دوره های ساسانی و قاجار / هدی زابلی نژاد
معرفی کتابهای خارجی / زهره میثمی
برگزیده های هشتمین دوره ی جشنواره نقد کتاب در حوزه ی هنر / مژگان حقانی
برگزیده های هجدهمین دوره جایزه کتاب فصل در حوزه هنر

۱.
مقاله : جایگاه عناصر تزیینی تیمچه بزرگ بازار قم در عصر قاجار (بررسی تطبیقی با تیمچه های حاجب الدوله ی تهران و امین الدوله ی کاشان )
این مقاله پس از ارائه ی چکیده و مقدمه ی کوتاهی درباره ی روش انجام پژوهش و توضیحات اندک درارتباط با بازار قم وتیمچه مذکور به عناصرتزیینی این تیمچه در عصر قاجار پرداخته است . تصویر ۱: هسته ی اولیه ی شهر قم
بخش اول به بررسی تزیینات تیمچه قم به ویژه رسمی بندی و یزدی بندی آن می پردازد تا ضمن
آشنایی با ساختارتزیینات مذکور ارزش های تیمچه ی مذکور را مشخص سازد .
در بخش دوم تیمچه ی مورد نظر با دو تیمچه ی مهم دوران قاجاریه یعنی حاجب الدوله و امین الدوله کاشان مقایسه شده تا ارزش تزیینات آن مشخص گردد.

تیمچه ی بزرگ قم ، در بافت جبهه ی شمالی راسته بازار نو و در عهد ناصری (اواسط دوره ی قاجار) برپا شده است . پیرامون آن ، تیمچه ها و سراهای متعددی قرار دارد که هنوز تعدادی از آنها پابرجا هستند . محدوده ی بازار نو و تیمچه های متعدد آن ادامه بازار کهنه ، شاهرگ انتظام دهنده ی ساختارشهر قم ، در مجاورت محله عربستان و لب چال یعنی هسته ی اولیه ی شهر قم ، به عنوان شهری بزرگ در عهد ساسانی و اولین کانون تشیع در ایران محسوب می شود . تصویر ۲ : موقعیت تیمچه های شهر قم
قم قبل از اسلام :
شواهد تاریخی دوران پیش از اسلام ثابت می کند که این شهر از شهرهای آباد و مهم بوده و در محل تلاقی مسیرهای تجاری کهن قرار داشته است . دوران پیشرفت شهر را همزمان با پیشرفت اصفهان و ری می دانند . قدیمی ترین کانون این شهر امروزه محله ی لب چال نامیده شده و بازار و میدان کهنه ، مسجد جامع و غالب ساختمان های عمومی شهر در این قسمت بنا شده اند .
قم بعد از اسلام :
شهر قم در سال ۲۳ هجری قمری / ۶۴۳ م . به دست سپاه اسلام فتح شد . در آغاز سال ۹۳ هجری قمری / ۷۱۱م . دسته ای از اعراب شیعه از ستم خلفای اموی به قم پناهنده شدند و همین امر موجب توسعه ی شهر قم شد گردید. این شهر در سال ۱۸۵هجری قمری / ۸۰۱م . از اصفهان جدا شد . پس از رحلت حضرت معصوه و خاکسپاری ایشان در باغ معروف به بابلان در خارج شهر باعث گسترش شهر به سمت آرامگاه شد . امری که به متروک شدن ساختمان های جبهه ی شرقی و توسعه ی ناحیه ی غربی شهر انجامید .
بازار و آثار تاریخی آن :
بازار کهنه ، درون هسته ی اولیه ی شهر قم یعنی محله ی لب چال و عربستان قرار دارد . احداث غالب بخش های آن در دوران صفویه بوده و برخی از بناهای مورد نیاز در دوره ی قاجاریه به آن افزوده شده است . توسعه ی بازار در دوره ی ناصرالدین شاه و احداث بازار نو ، مصادف با پیدایش و رشد محله ی آستانه روی داده است . به دلیل مرکزیت محله ی آستانه ، بازار نو از بعد تجاری اهمیت ویژه ای یافت . در این دوره همزمان سه تیمچه در شهر قم ساخته شد :
تیمچه ی بزرگ ؛ که موضوع مقاله ی حاضر را تشکیل می دهد .
تیمچه ی متوسط ؛ متعلق به امین السلطان که وسط بازار سلامگاه قرار داشت .
تیمچه ی کوچک ؛ متعلق به انحصارالدوله بود
حدود سال ۱۳۱۶ هجری شمسی به دلیل احداث دو خیابان متقاطع آذر و آستانه در جریان توسعه ی شهر قم دو تیمچه ی متوسط و کوچک از بین رفتند . بنابراین در کنار تیمچه ی بزرگ مجموعه ای از سراها در سمت جنوبی راسته ی بازار نو ، سرای بناها ، سرای صدراعظم ، سرای حاج عباسقلی خان ، سرای شین ، سرای همدانی ها ، سرای حاج عسگرخان ، مسجد و حمام حاج عسگرخان به عنوان فضاهای جانبی بازار قم فعالیت می نمایند .
تیمچه ی بزرگ بازار قم :
این تیمچه در جبهه ی شمالی راسته ی بازار نو قرار دارد . بانی بنا مرحوم حاج سید محمود طباطبایی تاجر بزرگ قم بود .تیمچه بر مبنای اصول معماری اسلامی ایران دارای یک فضای مرکزی است که نقطه ی عطف فضا و عامل ارتباط میان فضا و کارکرد های آن محسوب می شود . تیمچه دارای دو طبقه است که در طبقه ی هم کف آن ورودی ها و حجره های بزرگتر پیرامون صحن میانی واقع شده و در طبقه ی دوم شاه نشین و حجره های کوچک فوقانی قرار دارند . علاوه بر صحن میانی در جبهه ی شمالی تیمچه ، یک حیاط و تعدادی حجره پیرامون آن دیده می شود .

این تیمچه ابتدا برای تجارت فرش ساخته شد وامروزه هم فرش ازمهم ترین محصول صنایع این شهر است .
در ادامه ی این مقاله ، کمی درباره ی صحن مرکزی تیمچه ، حیاط پشت بنا و ورودی ها، حجره ها ، شاه نشین سخن رفته سپس به تزیینات تیمچه بزرگ قم شامل مقرنس ، آجرکاری ، کاشی کاری ، گچ بری ، کاربندی پرداخته شده است.
به منظور نمایش اهمیت تزیینات به کار رفته در تیمچه ی بزرگ قم این مقاله کاری تطبیقی را ارائه داده است یعنی مقایسه ی سقف این تیمچه با تیمچه های حاجب الدوله تهران و امین الدوله ی کاشان .
بنابراین ضرورت به دانستن اطلاعات اندکی در مورد این دوتیمچه وجود داشت که در ادامه ی مقاله به آن اشاره شد .
مجموعه ی حاجب الدوله :
این مجموعه در جناح جنوبی بازار امین الملک تهران واقع شده و ترکیبی پیچیده از یک سرا و دو تیمچه و چندین دالان است . این تیمچه دارای پلان کشکولی و ارتفاعی معادل دو طبقه دارد . حجره ها به سادگی در اطراف آن نشسته اند و ایوانچه های شش گوش با تاق مقرنس قندیلی پوشیده شده اند . یزدی بندی با سه گنبد و نورگیر میانی ، کل سقف را تا بالای حجره ها پوشش داده است . برخلاف پوشش سقف تیمچه ی قم که ترکیبی از رسمی بندی و یزدی بندی است ، درتیمچه ی حاجب الدوله تنها از یزدی بندی استفاده شده است . تیمچه ی حاجب الدوله از تنوع رنگی خوبی برخوردار است زیرا علاوه بر قاب بندی های رنگی که در تیمچه قم نیز دیده می شود دارای آجرهای لعابدار با رنگ های دلنشینی است .
تیمچه ی امین الدوله :
مجموعه ی تیمچه ی امین الدوله در زمره ی مستحدثات عصر قاجار است . این تیمچه در یکی از نقاط مرکزی بازار ، موسوم به میانچال قرار دارد و به دستور یکی از رجال نامدار عصر قاجار به نام فرخ خان غفاری ملقب به امین الدوله و با معماری استاد علی مریم ساخته شد . این بنای با شکوه در سه طبقه و با طول و عرضی قابل توجه احداث گردیده که ارتفاع گنبد آن نیز چشمگیر است .
سقف تیمچه ی مزبور به واسطه ی عدم استفاده از کاربندی در ساختار خود از پوشش رومی بهره برده و به همین دلیل ارتفاع سقف افزایش یافته است . از دیگر موارد باید به یکنواختی بسیار زیاد اشاره نمود که باعث شده تمرکز بر روی کلیات فضا از بین برود .
در آخر هم نویسنده به نتیجه گیری کوتاهی پرداخته است .
منابع :
پوپ ، آرتور اپهام (۱۳۸۷۹) ، معماری ایران ، ترجمه غلامحسین صدری افشار ، انتشارات فرهنگان ، تهران .
پیرنیا ، محمدکریم (۱۳۸۳) ، سبک شناسی معماری ایرانی ، نشرمعمار ، تهران .
جهانگیری ، علی اکبر (۱۳۸۵) ، مطالعه و تهیه طرح مرمت تیمچه بزرگ قم ، سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری، قم.
شعرباف ، اصغر(۱۳۸۵) ، گره و کاربندی ، انتشارات سبحان نور، تهران.
فیض ، عباس (۱۳۵۰) ، گنجینه ی آثار قم ، جلد دوم ، انتشارات مهر استوار ، قم .
قیومی بید هندی ، مهرداد (۱۳۸۳) ، گنج نامه ؛ فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران (بناهای بازار) ، جلد نهم _ بخش اول ، انتشارات روزنه ، تهران.
مدرسی طباطبایی ، حسین (۱۳۳۵) ، تربت پاکان(آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارول مومنین قم)،جلد دوم ، انتشارات مهر ، قم.

۲. مقاله : بازار تبریز و جایگاه آن در هویت شهری
این مقاله مطابق روال معمول با چکیده و مقدمه آغاز شده ، سپس توضیح مختصری درباره ی روش کار ، جغرافیای تاریخی تبریز و تاریخچه آن ارائه داده است. در ادامه به تاریخچه بازار تبریز و نقش جاده ابریشم ، نقش و کارکرد اجتماعی بازار تبریز ، معرفی عناصر شاخص آن پرداخته است.
طبق آن چه که در چکیده عنوان شده این مقاله درپی آن است که عناصر معماری بازار تبریز را که در راستای دستیابی به خصوصیات کالبدی و عوامل موثر در شکل گیری ویژگی های اجتماعی _فرهنگی و اقتصادی مردمان این خطه از سرزمین ایران است ، تحلیل کند.
در این مقاله بازار به معنای فضایی مناسب برای رشد ارتباطات اجتماعی است که باعث گسترش هویت شهری می شود.
مقدمه :
در این بخش ابتدا واژه بازار تعریف شده ، سپس کارکرد اجتماعی بازار بیان گردیده است.منظور از کارکرد اجتماعی بازار به ویژه بازار تبریز علاوه بر نقش اقتصادی آن وجود و حضور اصناف و بازاریان در زندگی شهری است. برای نمونه برگزاری جشن های ملی و مذهبی ، تشکیل صنوف و ایستادگی در مقابل حکام مستبد و…
سر پوشیده بودن بازار تبریز نیز فضای مطلوب برای عابران و خریداران فراهم کرده و باعث شده مردم این بازار را برای گذران فراغت انتخاب نمایند .
جغرافیای تاریخی تبریز
تبریز مانند بسیاری از شهرهای مهم ایران در محل تقاطع چند جاده کاروانی قرار گرفته است ولی اهمیت آن بیشتر از یک مرکز ارتباطی است زیرا در قالب ایالت وسیع و حاصل خیز آذربایجان واقع شده است.
تبریز به واسطه تجارت بزرگ یکی از معروف ترین شهرهای آسیاست که با عثمانی ، اعراب ، گرجی ها ، ایران ، هندوستان ، دولت مسکو و تاتارها تجارت دارد و یگانه راه مناسب برای مواصلات بین شرق و غرب و شمال بوده است.
نقش جاده ابریشم در بازار تبریز :
پس از پایتخت شدن شهر تبریز در دوران ایلخانان و از بین رفتن اقتدار شهر بغداد ، شهر تبریز دارای اهمیت زیادی گشت به طوری که مسیر اصلی جاده ابریشم که به بغداد می رسید از رونق افتاده و راه فرعی ابریشم که تا قبل از آن به علت صعب العبور بودن از اهمیت کمتری برخوردار بود به علت امنیت زیاد دوباره رونق خود را بدست آورد. به همین دلیل بازار تبریز از رونق زیادی بر خوردار گشت.
نقش و کارکرد اجتماعی بازار تبریز :
این بازار به عنوان بزرگترین بازار قدیمی کشور نقش مهمی در تحولات اجتماعی بر عهده داشت. بازاریان هرگاه منافع مردم یا کشور را به علت خودکامگی سران مملکت در خطر می دیدند با تعطیلی مغازه های خود واکنش نشان می دادند ، مانند نهضت تنباکو ، مشروطه ، ملی شدن نفت ، نهضت ضد رضاخانی و انقلاب اسلامی.
علاوه بر این گونه مخالفت ها تاکید بازاریان و اجرای مراسم مذهبی و اعیاد از دیگر نقش های اجتماعی بازار است.
معرفی عناصر شاخص در بازار تبریز :
بازار تبریز دارای ساختار خطی و ارگانیک بوده و دارای ۲۷ راسته ، ۱۳ دالان ، ۱۸ تیمچه ، ۲۱ سرا ، ۱۵ مسجد و حدود هشت هزار مغازه است که هر یک به طور جداگانه در مقاله توضیح داده شده اند.
رابطه دولت ها و بازار :
رابطه دولت و بازار در تولید محیط مصنوع پیچیده است و می توان آن را از منظرهای متعددی بررسی کرد. در عام ترین مقیاس ، تحلیل دولت و بازار دو بخش اصلی تشکیل دهنده یک اقتصاد سیاسی واحد را پدید می آورد و نقش مهمی که دولت های محلی و مرکزی در رشد اقتصادی بازار ایفا می کنند در تولید و تحول فضای محیطی بازار از اهمیت شایانی برخوردار است.
بازاریان ایران حامیان بسیاری از فعالیت های سیاسی بوده اند. خصلت انعطاف پذیری دولت ها در ارائه ی سیاستهای حمایتی از اقتصاد همواره بررشد بازار ها در طراحی های شهری تغییر وتداوم می یابد.
طراحی شهری همواره به منافع عموم می پردازد اما تصمیم گیری درباره ی دگرگونی در ساخت محیط کالبدی شهرها امری سیاسی است و طراح شهری نیز مجری نظریات سیاست مداران است.
نتیجه گیری
در این بررسی در وهله نخست جنبه ی اقتصادی بازار مطرح گردید اما نقش اجتماعی و شهری آن اهمیت بسیار بیشتری داشت ، زیرا بازار همواره در مهم ترین راه و معبر شهری ایجاد می گردید و اصلی ترین راه شهری به شمار می رفت و کم و بیش همه ی فعالیت ها و فضاهای عمومی و شهری به طور مستقیم یا غیر مستقیم با آن مرتبط بود . مرکزیت بازار سبب شد که محوری بی نظیر و یگانه در شهر به شمار رود . در سلسله مراتب تقسیمات شهری بازار به عنوان یک مرکز اقتصادی – اجتماعی و مذهبی نقش اساسی و محوری را برعهده دارد و مجموعه ی شهر را تحت پوشش قرار می دهد . بازار ضمن به وجود آوردن زمینه مناسبات اجتماعی زمینه ی هویت بخشیدن به شهر را نیز فراهم می نماید . این موضوع با بررسی هویت تاریخی بازار به روشنی قابل مشاهده است . در بررسی هویت به رابطه ی تنگاتنگ آن با معماری پی می بریم . عناصر و اجزای بازار تجسمی از بنیان های زندگی اجتماعی و نفوذ مذهبی در بازار می باشند و به همین دلیل است که هر گونه تفکر برروی شناخت هویت شهری با بررسی مردم جامعه ممکن است و شناخت زمینه های برقراری پیوند مناسب میان مردم و هویت آنها با بررسی تمامی اجزای بازار امکان پذیر خواهد بود .
در این مقاله از ۴۰ عنوان منبع استفاده گردیده که ۵ مورد آن از کتب خارجی است .