به زبانی ساده زندان یعنی فضا و راهکاری که بر اساس آن بعضی از انسان ها آزادی بعضی دیگر را محدود کنند و بر انها کنترل داشته باشند. با همین تعریف ساده انسان ها را به دو گروه کلی کنترل کننده گان زندان و بدن زندانی و زندانیان تقسیم کرده ایم. بر این مبنا ،سخن از محدود کردن آزادی به میان آورده ایم! “خود” و “دیگری” را مطرح و کنترلِ رفتار و کردار را محوریت داده ایم. جامعه ای که در آن زندان شکل گرفته حداقل هایی را لازم دارد:۱) پیشینه ای که شکلی از کنترل بر حیوان ها یا انسان ها در آن وجود داشته باشد. این پیشینه نرم افزار ذهنی زندان و زندانبان را فراهم می کند. ۲) انسان هایی که مفهوم خود و دیگری را تمیز داده باشند. این تمایز می تواند در ساختار اجتماعی، ظهور و بروز داشته باشد. تمایز در جوامع در حال پیچیده شدن، در قدرت منشاء دارد و قدرت پیش از انکه قدرت اجتماعی باشد، قدرت فردی و مثلا قدرت بدنی یا شکل هایی از مدیریت و قدرت ذهنی و توانایی های هوشی است که در سازماندهی افراد همنوع بکار گرفته می شود. ۳) جامعه ای که در آن زندان شکل می گیرد، لازم است مرز داشته باشد، مرزهایی که آن را از جوامع همجوار یا رقیب اش مجزا کند. مرزها می توانند عینی یعنی سرزمینی باشند و ممکن است انتزاعی و ذهنی باشند. مثال برای مرزهای انتزاعی مرزهایی است که براساس سازمان دهی جامعه ذیل اسطوره، توتم یا تابوی و سمبل و نشانه های این موارد شکل می گیرد. ترکیب هر دو، در جوامع در حال پیچیده شدن نیز ممکن است. ۴) در نهایت جامعه ای که خاستگاه زندان است، لازم است سازماندهی سلسله مراتبی داشته باشد. چراکه شکل دهی ساختارهایی انتزاعی و عینی برای کنترل و احاطه بر رفتار و کردار دیگران، نیازمند سازماندهی سلسله مراتبی است. به زبان ساده شکل گیری زندان نیازمند زندان بان، زندانی، مبنایی ذهنی یا عینی برای زندانی کردن و معیارهای متمایز کننده زندان دار و زندانی است. این همه جز در جامعه دارای سازماندهی سلسله مراتبی به واقعیت نمی پیوندد.
می دانیم که اهلی کردن حیوان و نبات یعنی بهره کشی و مدیریت حیوانات و گیاهان در بافت جوامع نوسنگی شکل گرفته است. یعنی جوامع یکجانشینی که برای اداره خویش در طول حداقل چهار فصل یا یکسال در محدوده ای مشخص زندگی می کرده اند. اهلی کردن و بهره کشی خصوصا از حیوانات نرم افزار و پیشینه ذهنی و ساختاری قابل دفاع برای شکل گیری زندان است.
تمایز یعنی ظهور و بروز شکل هایی از تفاوت های فردی و اجتماعی نیز در جوامع نیمه پیچیده شکل گرفته است. وجود داده هایی در ارتباط با کنترل و مدیریت در این جوامع بصورت مهرهای استامپی شناخته شده است. دارندگان با نشانی که خاص انها است خود را از دیگران و بافت جامعه متمایز و ممتاز می کنند.
زندان خود شکل و مقیاسی از مرز است. مرزهایی که برخی انسان ها بین خود و دیگران می کشند. شکل گیری تمایز و افراد متمایز دو گونه مرز را در ساختار جوامع نیمه پیچیده احتمالا بوجود می آورده است. حافظانی که از افراد متمایز حفاظت می کرده اند و زندان هایی که برای کنترل و محدود کردن افراد رقیب بکار گرفته می شده اند. می دانیم که جوامع پیچیده در رقابت های منطقه ای مرزهای جغرافیای برای خود سازماندهی می کرده اند. شکل ساده تر از این مرزها را می توان در جوامع نیمه پیچیده دوران مس – سنگی پی جویی کرد.
اگر تمایز در بین افراد جامعه ای در فرآیند زمان یا در اثر افزایش جمعیت و دیگر عوامل و متغییرها، تداوم پیدا کن ، جوامع سلسله مراتبی را بوجود می آورد. سلسله مراتب، ساز و کار جوامع نیمه پیچیده برای سازماندهی انسان ها، منابع و رقابت با جوامع همجوار است. همجواری، مرزهای بین جوامع وابسته به زمین یا ساختار های اجتماعی را پدید می آورد. مرزها بیرونی این مشخصه را دارند که در رقابت های منطقه ای “خود” و “دیگری” را پدید می آورند. در فرایند پیچیده شدن جوامع که عوامل و متغییرهای مختلفی می تواند، داشته باشد. خودی هایی ظهور و بروز پیدا می کنند که دیگری می شوند یا به دیگری متمایل می شوند. حتی ممکن است چنین تفسیر شوند و این زمینه ظهور زندان را شکل می دهد.
با انچه بحث کردم شکل گیری زندان براساس شواهد و قراین موجود به شکل گیری جوامع پیچیده، باز می گردد. این نوع از جوامع براساس یافته های باستان شناختی پیش از دیگر مناطق در جنوب غرب و جنوب ایران شکل گرفته اند. احتمالا مفهوم تعزیر دیگری و زندان نیز همراه با شکل گیری جوامع پیچیده در فارس و خوزستان یعنی سرزمین های عیلامی و پیشآ عیلامی شکل گرفته و در دوره های بعد در مناطق دیگر بوجود آمده اند.