پهنه های کلانشهری ۲۳: استانبول

ترجمه ملیحه درگاهی

مقدمه:
استانبول (Istanbul)، قسطنطنیه ی ((Constantinople پیشین، شهری در شمال غربی ترکیه و تنها شهر در دنیاست که در دو قاره ی اروپا و آسیا قرار گرفته است. استانبول بزرگترین شهر ترکیه و مرکز اصلی فرهنگی و تجاری این کشور است. استانبول علاوه بر اینکه دارای شگرف ترین بنادر طبیعی منطقه است، قطب تجاری مهمی نیز به شمار می آید. این شهر پایتخت استان استانبول است و مرزهای آن از شمال به دریای سیاه (Black Sea)، از جنوب و جنوب غربی به دریای مرمره (Marmara)، از شرق به استان کاسیلی (Kocaeli) و از غرب به استان تکیرداگ (Tekirdağ) ختم می شود. بسفر (Bosporous)، تنگه ی باریکی که دریای سیاه و دریای مرمر را به یکدیگر پیوند می دهد، بخشهای آسیایی و اروپایی استانبول را از یکدیگر جدا می کند.
استانبول آب و هوایی معتدل با تابستانهای گرم و زمستانهایی ملایم دارد که این شهر را به نقطه ای محبوب برای گذران تعطیلات بدل کرده است. تغییرات در میزان بارش از میانگین ۳۳ میلی متر در تابستان تا میانگینی در حدود ۱۰۷ میلی متر در زمستان است. شهر مستعد بروز زلزله است چنانچه برخی از آنها ویرانی های وسیعی را به بار آورده اند.
استانبول در قرن ۷ پیش از میلاد با عنوان سلطه بیزانس (Byzantium) [یا رم شرقی) بنیانگذاری شد. در قرن ۴ پس از میلاد این شهر توسط امپراطور رومی، کنستانتین کبیر (Constantine the Great)، به قسطنطنیه تغییر نام یافت. شهر تا قرن ۱۵ میلادی که به اشغال عثمانی ها درآمد و پایتخت این امپراطوری شد، پایتخت امپراطوری بیزانس بود. عثمانی ها برای قرنها شهر را استانبول می نامیدند ولی این روند فقط تا سال ۱۹۳۰ یعنی ۷ سال پس از اینکه ترکیه استقلال خود را کسب کرد و استانبول عنوان رسمی این شهر شد، ادامه یافت. بر طبق برخی منابع نام استانبول برگرفته از عبارت یونانی استین پُلی (stin poli)، به معنای “به شهر” (to the city) یا “در شهر” ((in the city، است.

شهر و پهنه ی کلانشهری آن:
استانبول شهر رو به توسعه ای است که به خاطر زیبایی طبیعی و معماری و شمار زیادی مکانهای تاریخی و مذهبی اش، شناخته شده است. شهر اصلی، ناحیه ای با وسعت ۱۹۹۱ کیلومتر مربع را پوشش می دهد در حالیکه که پهنه ی کلانشهری ۵۷۱۲ کیلوتر مربع را به اشغال خود درآورده است. حومه های شهری مهم استانبول در بخش اروپایی آن شامل بکرکوی (Bakırköy)، زیتین بورنو (Zeytinburnu) و کاغیتان (Kâğıthane) و در قسمت آسیایی آن بیکوز (Beykoz) هستند. بخش اروپایی استانبول تقریبا دو برابر قسمت آسیایی آن است و سه چهارم جمعیت شهر را در برمی گیرد. استانبول اروپایی بوسیله ی شاخ زرین (Golden Horn)، کانال باریکی از بسفر، به دو بخش قدیمی و مدرن تقسیم شده است. بخش قدیمی که به استامبول (Stambul) معروف است در جنوب شاخ زرین قرار گرفته در حالیکه قسمت مدرن که در شمال واقع شده نواحی گالاتا (Galata) و بیوغلو (Beyoğlu) (پرای (Pera) پیشین) را در برمی گیرد.
استامبول – منطقه ای محصور در دیوار (در حال حاضر قسمت اعظم آن تخریب شده) که توسط امپراطوری روم، تئودوسیوس دوم (Theodosius II)، در نیمه ی اول قرن پنجم ساخته شده است – بیشترین یادبودهای معماری و تاریخی شهر را در خود جای داده است. استامبول تحت حکمفرمایی کاخ چند بخشی بزرگ توپکاپی سارایی (Topkapı Sarayı) قرار گرفته که ساختمان اولیه آن در سال ۱۴۵۹ توسط سلطان محمود دوم (Sultan Muhammad II) ساخته شد و بخشهای دیگر توسط سلطانهای بعدی عثمانی به آن اضافه شدند. این کاخ در حال حاضر مشهورترین جاذبه ی توریستی ترکیه محسوب می شود. در نزدیکی تاپکپی، حاجی سوفیه (Hagia Sophia ) (ایا سوفیه (Ayasofya) در زبان ترکی) قرار دارد که در قرن ۶ میلادی به عنوان یک کلیسای مسیحی ارتدوکس ساخته شد و طی دوره های بعد تبدیل به مسجد شد. آنسوتر در سمت غرب مسجد سلیمانیه (Süleymaniye) (بین سالهای ۱۵۵۰ و ۱۵۵۷ بنا شده است) که توسط معمار مشهور عثمانی، سینان (Sinan)، برای سلطان سلیمان اول طراحی شده، قرار گرفته است. عموما از مسجد سلیمانیه به عنوان شاخص ترین بنای یادبود عثمانی ها یاد می شود.
از دیگر مساجد برجسته ی استامبول می توان به مسجد آبی سلطان احمد اول (بین سالهای ۱۶۰۹ تا ۱۶۱۶ ساخته شده است) که به خاطر کاشی کاریهای آبی رنگ داخلی اش شناخته شده است؛ مسجد رستم پاشا (Rustem Pasha) ( در سال ۱۵۶۱ تکمیل شد) که به کاشی کاری ترکی خود معروف است و مسجد ینی کامی (Yeni Cami) ( مسجد جدیدی که بین سالهای ۱۵۹۷ تا ۱۶۶۳ ساخته شده) اشاره کرد. از دیگر نقاط استامبول از جمله شامل کابالی چارشی (KapalıÇarşı) (بازاری سرپوشیده با صدها مغازه) و مسجد کاریه (Kariye) ( کلیسای پیشین سنت ساویر ((Saint Savior در کُرا (Chora)) که شامل برخی از برجسته ترین موزاییک کاریها و نقاشی های دیواری مرتبط با دوره ی بیزانس در دنیا است. در شمال غرب دیوارهای شهر، در امتداد شاخ زرین، مسجد مقدس ایوب انصاری (Eyüp Ensari) (1458) قرا دارد که شامل محل دفن انصاری، یکی از رهبران عرب در زمان محاصره ی قسطنطنیه (۶۷۸-۶۷۴)، است.
در امتداد شاخ زرین و از استامبول بدین سو گالاتا قرار گرفته که منطقه ای تجاری شامل مغازه ها، رستورانها و بندر اصلی شهر است. گالاتا در پایه ی تپه ای قرار گفته که استانبول را احاطه کرده است؛ ناحیه ی بیُغلو (Beyoğlu) نیز در بالای تپه واقع شده است. برج بزرگ و مخروطی شکل گالاتای که در قرن ۱۴ ساخته شده، بر گالاتای کم ارتفاع تر چیرگی دارد. راه اصلی بیغلو که استقلال قادسی (Istiklal Caddesi) نام دارد معبر پیاده رویی است که بهترین فروشگاهها و سینماهای استانبول را شامل می شود. در شمال شرقی بیغلو محله ی بشیکتاش (Beşiktaş) قرار دارد که کاخ دلما باهچه (Dolmabahçe) (1854)، اقامتگاه پیشین رئیس جمهور ترکیه، مصطفی کمال آتاتورک (Mustafa Kemal Atatürk)، هنگامیکه در استانبول زندگی می کرد؛ خرابه های قصر سیرقانِ (Çırağan) سلطان عبدالعزیز (۱۸۷۴) و کاخ چند بخشی یلدز (Yıldız) که در دوران پس از قرن ۱۹ ساخته شده را در خود جای داده است.
بخش شمالی پهنه ی کلانشهری استانبول در امتداد مرز اروپایی باسپورس و در بین محله های مسکونی قدیمی اورتاکوی (Ortaköy)، آرناواتکوی (Arnavutköy) و ببک (Bebek)، گسترش یافته است. در شمال ببک روملی حصار (Rumelihisarı) (قلعه ی رومی) قرار دارد؛ قلعه ی نظامی که در سال ۱۴۵۲ توسط سلطان محمد دوم برای دفاع از قسطنطنیه در سالهای بعدی، ساخته شد. در شمال روملی حصار حومه های شهری خوش منظر استینی (İstinye)، ینیکوی (Yeniköy)، تارابیا (Tarabya)، بایاکدر (Büyükdere) و سریر (Sarıyer) قرار دارند که همگی دارای رستورانهای غذای دریایی و تفرجگاههای ساحلی شناخته شده ای هستند. در نقطه ی مقابل روملی حصار و در کناره ی آسیایی تنگه ی بسفر، آناتولحصار (Anadoluhisarı) واقع شده؛ قلعه ی نظامی که در اواخر سالهای ۱۳۰۰ و توسط سلطان بایزدی اول (Bayazid I) ساخته شد.
بخش آسیایی استانبول شامل تعدای روستا و شهر کوچک از جمله بیکز ((Beykoz؛ پاشاباهچه((Paşabahçe؛ کاچاکسو (Küçüksu)، محل استقرار کاخ رکُکو (rococo) که بین سالهای ۱۸۵۶ تا ۱۸۵۷ و برای سلطان عبدالمجید اول ساخته شد؛ کاندیلی (Kandilli)، وانیکوی (Vaniköy)؛ چنگلکوی ((Çengelköy؛ بیگلربیگی (Beylerbeyi)، محل استقرار کاخ بیگلربیگی که در سال ۱۸۵۶ و برای عبدالحمید دوم ساخته شد و اوسکودر (Üsküdar) است. اوسکودر و محوطه ی اطراف آن دارای شمار زیادی از یادبودهای مشهور عثمانی از جمله قدیمی ترین قبرستان عثمانی شهر است. اوسکودر همچنین جایگاه بیمارستانی است که پرستار بریتانیایی، فلورنس نایتینگل (Florence Nightingale)، طی جنگ کریمیه (Crimean War) (1856-1853) در آن خدمت می کرد. به فاصله ی اندکی از اوسکودر، بیوک چاملیجا (Büyük Çamlıca) قرار گرفته؛ تپه ی پر درختی که به خاطر مناظر چشم نوازش از استانبول و بسفر شناخته شده است. در جنوب شرقی اوسکودر ایستگاه قطار حیدر پاشا (Haydar Pasha) که زمانی بخشی از راه آهن معروف برلین-بغداد (Berlin-Baghdād) بود، قرار گرفته و در حال حاضر نیز ایستگاه نهایی برای سیستم خط آهن ترکیه در آناتولی (بخش آسیایی ترکیه) است. در بخش جنوبی نیز منطقه ی مسکونی کادیکوی (Kadıköy) واقع شده است.

جمعیت:
در سال ۲۰۰۷ جمعیت رسمی استانبول ۱۱،۱۷۴،۲۵۷ نفر بود. در این زمان برآوردهای غیررسمی میزان بسیار بیشتری را نشان می دادند که این امر گویای ورود مردمانی از دیگر کشورها و نواحی روستایی ترکیه به شهر بود. در پهنه ی کلانشهری استانبول مهاجرت قابل ملاحظه ای از استانبول مرکزی پرجمعیت به کناره ی آسیایی تنگه ی بسفر و همچنین حومه های شهری مختلف صورت گرفته است. بکرکوی که در غرب استامبول واقع شده، بزرگترین حومه ی شهری استانبول است.
همچون بخش بزرگی از کشور ترکیه استانبول نیز از ابتدا سکونتگاه اقوام ترکی بود که به فرقه ی سنی اسلام تعلق داشتند. در سالهای اخیر شمار قابل توجهی از ترکها از بلغارستان ، یوگوسلاوی ، آلمان و جمهوریهای ترک وابسته به اتحاد جماهیر شوروی سابق- قزاقستان (Kazakhstan)، قرقیزستان (Kyrgyzstan)، تاجیکستان ((Tajikistan، ازبکستان (Uzbekistan) و ترکمنستان (Turkmenistan)- به استانبول مهاجرت کرده اند. به علاوه درصد بسیار کمی از یهودیها و یونانی ها و مسیحیان آمریکایی در شهر زندگی می کنند. ترکی زبان غالبی است که به آن صحبت می شود.

آموزش و فرهنگ:
استانبول به عنوان پایتخت امپراطوریهای بیزانتیوم و عثمانی نقش مرکزی را در جنبشهای مختلف مذهبی، روشنفکری، سیاسی و فرهنگی ایفا کرده است. تأثیر این جنبشها در معماری، موزه ها و کتابخانه های شهر قابل مشاهده است.
استانبول مرکز دانشگاهی پر جنب و جوشی است. نهادهای مرتبط با تحصیلات عالیه شامل دانشگاه استانبول (۱۴۵۳)، دانشگاه تکنیکی استانبول (۱۷۷۳)، دانشگاه مرمره (۱۸۸۳)، دانشگاه یلدز (۱۹۱۱)، دانشگاه بسفر ( در سال ۱۸۶۳ به عنوان دانشگاه رابرت تأسیس شد و در ۱۹۷۱ به اشغال دولت ملی درآمد) و دانشگاه کُچ (Koç) هستند. دو تا از برجسته ترین موزه های ترکیه در تاباکابی ((Topkapı و حاجی سوفیه استقرار یافته اند. از دیگر موزه ها ی استانبول موزه ی ارتش ترکیه و موزه ی آتاتورک هستند. خانه ی اپرای استانبول اپرا، باله و ارکسترهای سمفونی را به اجرا می گذارد.
استانبول میزبان شماری از وقایع فرهنگی سالانه است. جشنواره ی فرهنگی استانبول که در تابستان برگزار می شود ارائه گر اجرائات موسیقی و رقص در بیش از ۵۰ نقطه ی سرتاسر شهر از جمله فضای بیرونی روملی حصار است. شهر به علاوه میزبان جشنواره ی تابستانی جاز است. ترکیه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان سینمایی در جهان به شمار می آید و یک جشنواره ی ممتاز بین المللی فیلم نیز طی ماههای اول سال در استانبول برگزار می شود.

مسائل معاصر:
بسیار از مشکلات استانبول ناشی از رشد ثابت جمعیت و تقسیم نابرابر درآمد است. همچنین کمبود قابل ملاحظه ای در تعداد کلاسهای درسی مدارس شهر وجود دارد. حومه های شهری از تکثیر غیر قابل مهار حلبی آبادهایی که در زمینهای دولتی ساخته شده و اغلب توسط ساکنین جدید شهر اشغال می شوند، رنج می برند؛ حلبی آبادها به دلیل وجود گریزگاه در قانون ترکیه مجوز ساخت پیدا کرده اند. آلودگی هوا مسئله ای جدی است و افزایش حجم کشتیرانی در تنگه ی بسفر آلودگی قابل ملاحظه ای را در آب ایجاد کرده است.

منبع:
Itzkowitz, Norman. “İstanbul.” Microsoft ® Encarta ® ۲۰۰۹.
Email:malihedargahi@yahoo.com

(۱) پهنه های کلانشهری: تعریف http://www.anthropology.ir/node/11263
(۲) توکیو http://www.anthropology.ir/node/11348
(۳) مکزیکو سیتی http://www.anthropology.ir/node/11428
(۴) سئول http://www.anthropology.ir/node/11504
(۵) نیویورک http://www.anthropology.ir/node/11645
(۶) جاکارتا http://www.anthropology.ir/node/11758
(۷) بمببئی http://www.anthropology.ir/node/11868
(۸) دهلی http://www.anthropology.ir/node/11943
(۹) کیوتو http://www.anthropology.ir/node/12042
(۱۰) سائوپائولو http://www.anthropology.ir/node/12169
(۱۱) مانیل http://www.anthropology.ir/node/12242
(۱۲) هنگ کنگ http://www.anthropology.ir/node/12383
(۱۳) شانگهای http://www.anthropology.ir/node/12446
(۱۴) لس آنجلس http://www.anthropology.ir/node/12594
(۱۵) لندن http://www.anthropology.ir/node/12680
(۱۶) قاهره http://www.anthropology.ir/node/12849
(۱۷) بوینس آیرس http://www.anthropology.ir/node/13034
(۱۸) پاریس http://www.anthropology.ir/node/13109
(۱۹)شیکاگو http://www.anthropology.ir/node/13202
(۲۰) مادریدhttp://anthropology.ir/node/13367
(۲۱) سیدنی http://anthropology.ir/node/13432
(۲۲) برلین http://anthropology.ir/node/13516

نسل کشی با تمرکز بر قتل عام ارمنیان توسط دولت عثمانی در ۱۹۱۵ و موضع گیری فرانسه
http://www.anthropology.ir/node/12676

بررسی تجارب توسعه روستایی در کشور ترکیه(۱)
http://www.anthropology.ir/node/8464