کتاب پنج ارغن، مجموعه ای از پنج افسانه ی منظوم به گویش سیستانی است. واژه ی ارغن به مفهوم زبده و زیرک و با همین معنی در این گویش رایج است. اما نه منحصر برای شخص بلکه گاه برای اشیاء و حیوانات نیز به کار می رود. آغاز گاه ارغن، روایت زندگی اجتماعی افراد با عنوان یکی بود، یکی نبود… در بستر رودخانه یا نهر با چند نقطه چین است که دلالت بر توالی دارد.
رییس الذاکرین، غلامعلی (۱۳۸۹) ، پنج ارغن (افسانه های منظوم سیستانی) مشهد، نشر فرهنگ سیستان.
نوشته‌های مرتبط
مقدمه :
کتاب پنج ارغن، مجموعه ای از پنج افسانه ی منظوم به گویش سیستانی است. واژه ی ارغن به مفهوم زبده و زیرک و با همین معنی در این گویش رایج است. اما نه منحصر برای شخص بلکه گاه برای اشیاء و حیوانات نیز به کار می رود. آغاز گاه ارغن، روایت زندگی اجتماعی افراد با عنوان یکی بود، یکی نبود… در بستر رودخانه یا نهر با چند نقطه چین است که دلالت بر توالی دارد. همچنین قصه ها در چند محور (کار، جنگ، مرگ و غیره) حوادث را خلق و روایت می نماید. نوعی عصیان گری بر فضای آنها سیطره یافته است و زیست جهان شخصیت ها با عناصر درونی و بیرونی حول چرخه ی تجربه باز تولید می شود. هماهنگی عناصر درون متن (آسیای گاوی، آسیابان، نی زار، هامون و غیره) به طبقه بندی منسجمی سوق می یابد که نداهای درونی را به خلا می سپارد. به این معنا که کنش های شخصیت ها را از چشم انداز نمادین می توان مورد تحلیل قرار داد. با توجه به نظریه ی ماروین هریس، حضور گاو، آسیای گاوی، دریاچه ی هامون و کشاورزی انطباق میان شیوه ی زندگی و محیط واقعی را بیان می کند. حتی مسئله ی جنگ، تداعی گر تاریخ سیتان است. گفتگوهای درون متن، فراتر از زمان به زبان معنا می بخشد. و پدیدار دیدن، میسر می شود. در واقع سیستم های شناختی، فرایندهای اجتماعی را باز تولید می کنند. پراتیک های گوناگون (همکاری، نزاع و غیره) در بستر جامعه رخ می دهد و خدا نظاره گر همه چیز است(غیر از خدا هیچ کس نبود…). بنابراین فراشدی از حال به گذشته و آینده راه می یابد. و همواره اصوات ما را به سوی خود فرا می خوانند. به طور کلی پیام ها در بر دارنده ی معانی هستی شناسیک می باشند. که به نظم، هویت را بخشیده اند و قهرمان به معنای واقعی، زمان در روایت ها است، و هر گونه یگانگی را محو می نماید. برای اینکه به ژرفای انتخاب و تصمیم گیری دست یابد.
ارغن یک : افسانه ی گاو نر
با توجه به نظریه ی ساختارگرایی در اندیشه ی فوکو به مفهوم سخن می توان دست یافت، زیرا مقوله های زندگی فرهنگی-اجتماعی با نوعی پراکسیس فرهنگی ارائه می شوند. در واقع شخصیت های خیالی (گاو نر، قورباغه ی نر) دیالکتیک پذیرش و انکار یا اقتدار و لذت را کشف می مایند. به این معنا که حوادث، زیت جهان افراد را در کنش های اجتماعی به واقعیت های اجتماعی ربط می دهد. و اشیاء نیز سویه ی دیگر دانش کنونی را بازنمایی می نماید. برای اینکه حقیقت، ورای اصل لذت با ترس آمیخته، وارونگی پنهان را انعکاس می دهد. به نظر می رسد که در این افسانه پایان کینه آغازگاه مصیبت تازه است. با توجه به دیدگاه دریدا در مفهوم متافیزیک حضور می توان اذعان نمود که راوی قصه (قورباغه ی نر) توام با دیالکتیک حضور و عدم حضور حوادث را در تمامیت زمان رو به آینده هدایت می کند.
ارغن دو : افسانه ی گاو ماده
این افسانه را با توجه به تقسیم بندی سه گانه ی بارت (لذت متن) در مفهوم روایت می توان تحلیل نمود. ۱- قورباغه ی ماده راوی افسانه است ۲- گاو ماده راوی غیر شخصی و دانای کل است، در واقع در یک زمان هم درون شخصیت ها سات و هم از کنش های خارجی آنها (ماه پری و بدیلک: پسر عمه ی ماه پری و پسرک شهری) مطلع است و اقتداری فراتر از شخصیت ها دارد و با هیچ یک این همانی نمی یابد. ۳- در جدیدترین گونه ی روایت، راوی، روایت خود را (قورباغه ی ماده) به دانش و بینش شخصیت ها (گاو ماده، ماه پری، بدیلک و پسرک شهری) محدود می کند. روایت در نهایت همچون زبان، دو نظام شخصی و غیر شخصی دارد. به طور کلی روایت هایی وجود دارند که هر چند به صورت سوم شخص نوشته می شوند: یکی بود، یکی نبود… اما در واقع اول شخص مفرد است. حقایق فرهنگی (عشق، ستم و غیره) همواره دو سویه هستند. راز و نیاز پنهانی ماه پری و بدیلک در افسانه با گاو ماده ابژه ها و سوبژه ها را به تصویر می کشد.
ارغن سه : افسانه ی سگ گیرنده
با توجه به دیدگاه بارت در مورد شخصیت می توان تحلیل ساختاری افسانه را بازنمایی نمود. سوسک ماده قصه را روایت می کند. سگ گیرنده و دو رنگ، به عنوان شخصیت اصلی، کنش های شخصیت های دیگر را (سگ تیز دندان، صاحب هرزه و بد سرشت و سگ های دیگر) در بستر واقعیت های زندگی اجتماعی به تصویر می کشد. در واقع شخصیت ها مستقل از کنش حضور دارند (دزدی صاحب سگ گیرنده) با توجه به مفهوم نظری پی رفت بارت که وام گرفته از آثار گرماس و برمون است، می توان اذعان نمود که دزدی در افسانه یک پی رفت است و می تواند نقش ویژه های متوالی را موجب شود. پی رفت، تداوم منطقی نقش ویژه ها است که با هم مناسبتی درونی و مستحکم دارند. (احمدی، بابک، ۲۳۲) مرگ هر دو یعنی سگ گیرنده در کنار صاحب بد سرشت خود اغازگاه سویه ی دیگر کنش های شخصیت ها می باشد که نا تمام باقی می ماند و پراتیک گونه است.
ارغن چهار: افسانه ی سش بال
با توجه به دیدگاه بارت در مفهوم لذت متن در این افسانه به نشانه های حائز اهمیتی در زندگی مردم سیستان می توان اشاره نمود. به عنوان مثال دریاچه ی هامون (یا سابوری) یکی از نشانه های کلیدی است که راوی یعنی سوسک طلایی، قصه را در مکانی به نام ساروتار روایت می کند. سرانجام حیوانی به جثه ی روباه به نام سش بال در زنجیره ی معنایی کژکارکرد است. در واقع او همچنین نماد بدی و تباهی است که عناصر حیاتی (کشاورزی) را رو به تباهی و ویرانی سوق می دهد. نوعی فراشد از فاعل (سش بال) به مفعول (ساروتار) و فعل (نابودی و بازسازی) در زنجیره ای به هم پیوسته نسبت به سوژه ها (ساروتاریان) و ابژه ها (پیری، جوانی، برکت، قحطی و غیره) به وقوع می پیوندد. به طور کلی دیالکتیک نظم و بی نظمی، اندیشه را در زبان به چالش می کشد. در پایان شکستن شیشه ی عمر سش بال توسط پیرمرد نوعی نظم جدید را از درون متن، باز تولید می نماید. به این معنا که همواره سوم شخص مفرد حضور دارد و کنش موفقیت آمیز را محقق می نماید.
ارغن پنج : جنگ موش ها و راسوها
این افسانه را با توجه به تقابل های استراوس می توان تحلیل ساختاری نمود، زیرا از یک سو نیروهای خیر و از سوی دیگر نیروهای شر در جامعه حضور دارند. که سرانجام با جنگ میان راسوها و موش ها و حقیقت در زندگی اجتماعی سیطره می یابد. همچنین می توان از دیدگاه سوسور با دو رویکرد همزمانی (جنگ، لحظه ای از نظامی تاریخی است) و در زمانی (اگر جنگ را به گونه ای تاریخی بررسی نماییم) به تحلیل افسانه پرداخت. در واقع در دو محور همنشینی (موش ها و راسوها) و جانشینی (صلح میان آنها پس از نابودی اژدها) از طریق مناسبات میان دال (جنگ میان رود کول و رود ادیمی) و مدلول (کینه) نظم در کل آن معنا می یابد. کینه و حسادت، اصل منش خطی دلالت زبانی در افسانه است که به مناسبات معنایی موجود شکل می بخشد. و نظم درون متن، چند پاره می شود. برای اینکه رقابت به کنش ها می پیوندد.
نتیجه :
در واقع دیدگاه ولادیمیر پروپ در نظریه ی ادبی ساختار گرایی اذعان می نماید که مفهوم کنشگر در افسانه ها مفهومی ساختاری است، زیرا با توجه به شش کنشگر ذهن (کینه، ستم و غیره) و عین (جنگ، مرگ و غیره)، فرستنده (قورباغه ی نر، قورباغه ی ماده و غیره) و گیرنده (مخاطب)، یاری دهنده (گاو ماده، پیرمرد و غیره) و دشمن (سش بال، اژدها و غیره) می توان حوزه های عمل گوناگونی را استنتاج نمود. شخصیت ها (گاو ماده، گاو نر، سگ گیرنده، موش ها و راسوها) به مثابه ی اسم، خصوصیات آنها به عنوان فعل قلمداد می شود. در هر یک از افسانه ها راوی (سوسک سیاه، سوسک طلایی و غیره) ممکن است بیش از شخصیت ها یا کمتر از آنها بداند و یا در سطح آنها حرکت کند. به عنوان مثال سگ گیرنده در افسانه ی سگ گیرنده (ارغن ۳) نسبت به دزدی های صاحبش بیش از دیگران مطلع است. همچنین روایت می تاند فاقد کانون باشد، به این معنا که از افق زبان واقف به همه ی ماجرا و خارج از حوزه ی عمل، روایت شود. به عنوان مثال می توان به افسانه ی گاو ماده اشاره نمود که گاو ماده نسبت به عشق ماه پری و بدیلک از ابتدا آگاه است اما آنها از این مسئله نا آگاه می باشند. و یا کانونی درونی داشته باشد، به این معنا که شخصیتی از یک جایگاه ثابت یا جایگاههای متغیر آن را باز گوید که به افسانه ی جنگ میان موش ها و راسوها می توان اشاره نمود که در چند جایگاه (سازگاری، جنگ و صلح) به وقوع می پیوندد. و یا از دیدگاه چند شخصیت بیان شود که به افسانه ی سش بال می توان اشاره نمود، زیرا قصه از زبان سوسک طلایی و سش بال روایت می شود. شکلی از کانون داری خارجی نیز ممکن است که در آن راوی کمتر از شخصیت ها می داند و افسانه ی گاو نر را می توان مثال زد، زیرا گاو نر بعد از گشودن ریسمان از گردنش توسط آسیابان به علت کینه و نفرت به زندگی او پایان داد. حوادث افسانه ها را می توان قبل، بعد و یا همزمان با وقوع آنها بیان نمود. زیرا قبل از افسانه، پیش درآمد و بعد محتوای قصه و در نهایت برگردان فارسی آن به تفصیل روایت شده است. به طور کلی راوی ممکن است خارج از روایت خود (افسانه ی جنگ میان موش ها و راسوها) درون روایت خود (افسانه ی گاو ماده) و نه صرفا درون روایت بلکه شخصیت اول آن (افسانه ی گاو نر) باشد. در پنج ارغن، تقابل های ساختاری گوناگون (مرگ، زندگی، پیری، جوانی و غیره) وجود دارد که معانی مختلف را در مناسبات درونی متن بازتولید می کند. به این ترتیب کنش های اجتماعی شخصیت ها را با توجه به واقعیت های اجتماعی بازنمایی می نماید.
منابع :
۱ – احمدی، بابک(چاپ اول ۱۳۷۰ و چاپ پانزدهم ۱۳۹۲): ساختار و تاویل متن، تهران، نشر مرکز
۲ – ایگلتون، تری (چاپ اول ۱۳۶۸ و چاپ پنجم ۱۳۸۸): پیشدرآمدی بر نظریه ی ادبی، ترجمه ی عباس مخبر، تهران، نشر مرکز
۳ – رییس الذاکرین، غلامعلی (چاپ دوم ۱۳۸۹) ، پنج ارغن (افسانه های منظوم سیستانی) مشهد، نشر فرهنگ سیستان
۴ – فکوهی، ناصر (چاپ ششم ۱۳۸۸) ، تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی، تهران، نشر نی
T.kuchekzaee@gmail.com
