پنجره ای رو به فرهنگ: فرهنگ کوچه های سینما ( گاهشناسی)

تصویر: نمایش فیلمی از ماژوخین، تهران، سینما ایران لاله زار ۱۳۱۲

تقدیم به: مدیران ، نویسندگان ، گردانندگان «انسان شناسی وفرهنگ» به مناسبت نخستین گرد همایی سالانه.

واژه های عکاسی از دوران محمد شاه قاجار، واژه سازی برای سینما ازآغاز

ظهور واژه ها ی متعلق به نام ابزار و اشیاء ، مکان ها ، حرفه عکاسی ولقب عکاس و فیلمبردار و تعریف شئی جدید وطبقه بندی انواع فیلم ودرجه بندی صندلی و توضیح فضا وشرایط نمایش و غیره ، نمایانگر آشنایی و کاربا فرهنگ صنعتی ، هنری و تجارتی تازه ای است . این واژه ها که به تدریج ابعاد ذهنی پیچیده ای یافتند حاکی از جذب جنبه های مختلفی از یک فرهنگ نوین وظهور گروهی از صنعتگران وهنرمندان و تجار واندشه هایی تازه در ساختار جامعه ایرانی است . واژه ها واسامی آدم ها ما را با خود به هزارتوی فرهنگ وتاریخ می برد . واژه هایی که جدا از دستگاه ها و تصاویر سیاه وسفید و تکنیک ها و رویه ها وسبک ها ، رنگ وبوی تهران قدیم ، دروازه ها وکاخ ها وآدم ها وکوچه پس کوچه ها و مکان های نمایش فیلم وعکاسخانه های تاریک و آداب عکاسی و رسم گلدان چیدن و دست بر کمر نهادن را دارد . صدای حبس شدۀ مظفرالدین شاه و اتابک اعظم برلوله های جعبه حافظ صوت، هنوز باقی است . شنیدن صدای آنها به معنای آزاد ساختن صدا از حبس .

فرهنگ کوچه های سینما ( گاهشناسی) فرهنگ نگاری سینمای ایران است که چاپ آن از پائیز ۱۳۷۱ در مجله هفتگی سینما آغاز شد و تا حرف “ت” بچاپ رسید و از این نظر “گاهشناسی” است که می کوشد تا سال ونحوه ورود واژه ومفهوم به فرهنگ را شناسایی و اعلام کند . وظیفه دیگر چنین فرهنگی این است که تغییرات هر واژه چه در شکل ویا در معنا ومفهوم آن را تا امروز پیگیری و اعلام دارد. هنوز هم هر روز بر حجم فیش های این فرهنگ در گوشه ای از اتاقِ خانۀ من افزوده می شود . ۱۸ شهریورسال۱۳۸۳ سینماتک موزه هنرهای معاصر که در آن زمان به مسئولیت علیرضا قاسم خان اداره می شد قرار بود به مناسبت روز سینما فیلم های مرمت شده قاجار را بنمایش در آورد و از من برای صحبت در آن جلسه دعوت کرد . با عنایت بر پژوهشِ تاریخ سینمای ایران و به ویژه “فرهنگ کوچه های سینما “( گاهشناسی ) طرح اولیۀ این فرهنگ مختصر فراهم آمد که به همراه مقاله ای در باره صد سال واژه سازی برای سینما ،در راهنمای فیلم پائیز ۱۳۸۳ ( به کوشش خانم فرانک آرتا ) بچاپ رسید .این نوشته تکمیل شدۀ آن است . به ویژه به خاطر پیوند عکاسی با سینما ، روی واژه های عکاسی بیشتر کار شد .

دستاورد واژه سازی دوره قاجار را می توان به این ترتیب فهرست بندی کرد :

۱ – معادل سازی از طریق انطباق مفهوم یک واژه کهن مثلا ” عکس ” برای یک فن آوری جدید ( (عکاسی) . یا لغت پارچه “به جای ” فیلم ” و یا بکاربردن واژه ” لوله”در ضبط صدا صورت گرفته است . برخی از این معادل سازی ها جای خودش را به معادل های دیگری بخشید و یا در مورد ” حبس صوت ” در برابر فونوگراف در طول زمان به ضبط صوت کنونی تغییر شکل داد .
۳ – ساختن واژه های ترکیبی مثل ” ” یا.” اسباب دوربین عکس ”
۴- ساختن واژه های ترکیبی از دو لغت فارسی وبیگانه : آلبومخانه
۵- فعل سازی : مثل ( عکس سینمو فتگراف اندازی ) .
۶ – پذیرش لغت بیگانه به زبان از دستاوردهای یک دوره محسوب نمی شود ولی نشانگر ورود یک فرهنگ تازه هست . مثل واژه ” بلیط “که روسی است ولی با خودش فرهنگ تجارت تازه ای را به همراه آورد .
فرهنگ کوچه های سینمای ایران که امیدوارم روزی در آینده ای نزدیک (؟) تدوین نهایی شود وبه چاپ برسد به این گونه و به صورت موردی تنظیم نشده است در بخش دوم همین نوشته به چشم انداز فرهنگ اشاره شده است . .در این نوشته نام بردن از برخی شخصیت های تاریخی مثل مسیو ریشار خان سرتیپ ، صحافباشی ، عزیزالسلطان ویا نهاد هایی مثل کمیسیون نمایش ، به دلیل همان گاهشناسی و آشکار سازی زمینه های تاریخی عکاسی و سینما و کاربرد های روزمره آن در دوران اول عکاسی و سینما بوده است .
این واژه نامه در نهایت دارای ارجاع نویسی درون متنی وپانویس خواهد بود .
فرهنگ کوچه های سینما ( گاهشناسی) :

آلبوم: واژه وارداتی album

آلبوم خانه : واژه ترکیبی آلبوم + خانه . محل نگهداری عکس ها و آلبوم ها در ضلع شرقیِ کاخ گلستان .
آلت سینه مو تو گراف: دستگاه فیلمبرداری ویا نمایش فیلم ( کوریلن – ۱۹۰۰)

ارکس: ( مفخفف ارکستر) در آگهی سینما خورشید( ۱۳۲۷ ه ق) ظاهر شد . موسیقی در سینما ، با نواختن آهنگ هایی با پیانو آغاز گردید .
اساس تماشاخانه : وسایل ‌، اثاثه در آگهی فروش وسایل صحافباشی پیش از انقلاب مشروطه
اسباب دوربین عکس: اصطلاح دوره ناصرالدین شاه :” اسباب دوربین عکس تازه، در پاریس خریده بودم ” ( آخر رمضان ۹۵ پارس ئیل(۱۲۹۵ قمری( انیسی ،علیرضا -۱۳۸۱ ص ۱۱۷)

اسباب سینموفتوگراف درست کردن: ۱- تأسیس سینما .۲- در روزنامه خاطرات غلامعلی خان عزیز السلطان نوشته شده : اردشیر با آنتوان شریک شده و اسباب سینمو فتوگراف درست کرده “(شهریور ۱۲۸۸ خورشیدی) . ۳_ در منابع دیگر اصطلاح دائرشدن دستگاه سینماتوگراف” هم آمده است .

الکترا دی : عزیز السلطان در سال ۱۲۸۹ از وسیله ای به اسم الکترادی (؟) صحبت می کند :” الکترادی آنتوان را آوردند پرده های خوب نشان داد” یعنی الکترادی متعلق به آنتوان خان سوریو گین را به خانه آوردند .

الکتروبیوگراف: دریکی از آگهی های روسی خان هم الکترو بیوگراف ذکر شده است .در کتاب تاریخ سینمای روسیه نوشته یوری تسیویان ترجمه به انگلیسی توسط الن باگر Bodger) (ص ۱۷) آمده است که :
” در سال ۱۹۰۰ سینماهای مسکو بیوسکوپ نامیده می شدند و در سنت پترزبورگ الکترو بیوگراف .”

امتحان اسباب دوربین عکس : اسباب دوربین عکس تازه …برای امتحان در نیاوران حالت مقابله قرآن را در چادر شیرازی کوچک انداخته شد ( به قلم ناصرالدین شاه ۱۲۹۵ قمری )( انیسی -۱۳۸۱)

امتیاز وانحصار عکس متحرک: در مقاله ای فوائد سینماتوگراف نوشتۀ غلامرضا در روزنامه ایران نو به تاریخ ۱۶ ذی حجه ۱۳۲۷ ۳۰ دسامبر ۱۹۰۹ و هشتم دسامبر ۱۹۰۹ ص۳ حدود شش ماه بعد از شکست استبداد صغیر و در دورۀ احمد شاه : گرفتن امتیاز وانحصار عکس متحرک توسط انجمن معارف پیشنهاد شده است .

انداختن : عکس گرفتن (از طرف قبله عمارت پارک حضرت اشرف امجد صدر اعظم در سنه ۱۳۱۳ والی زاده انداخته است (انیسی– ۱۳۸۱ ص۸۱)
بر پرده اندا ختن : بنمایش در آوردن وانداختن تصویر روی پرده

بلیط : ۱- ( بلیت) در آگهی ها ی روسی خان ظاهر شد . “بلیط حق ورود و ملاحظه” ۲- این لغت در زبان فرانسه بدون حرف” ت ” تلفظ می شود ۳.. بلیط نصف قیمت در آگهی امیر خان دیده شد . از شاگردان مدارس با امضای مدیر مدرسه نصف قیمت گرفته می شود .۴- جمال امید در کتاب پیدایش وبهره برداری( ۱۳۶۳) به سینمایی در خیابان لاله زار در باغی پشت مطبعۀ روشنایی اشاره کرده است ” کافه ای به نام ” بلوارد” متعلق به “حاج نایب معیلی ” قرار داشت که مردم با پرداخت دهشاهی با ژتونی که از گیشه می گرفتند ، علاوه بر مشاهده ی فیلم های کمدی ویا خبری می توانستند یک بستنی یا پالوده هم صرف کنند “.

بوفه: ۱- واژه وارداتی از فرانسه ۲- :جای فروش خوراکی ، تنقلات در مکان های عموم( فرهنگ معاصر فارسی صدری افشار) . ۳-در آگهی برای صلیب احمر در سینماتوگراف خورشید تحت حمایت جناب مستطاب مسیو اشترتیر ژنرال قنسول مقیم طهران بهترین و جدیدترین پرده های جنگ اروپا . در موقع تنفس ارکستر نظامی موزیک می زند . بوفه ، چای بستنی ولیموناد وغیره موجود است (روزنامه رعد۲۹ آوریل ۱۹۱۶(۲۵ جمادی الثانی ۱۳۳۴) . نگا. بلیط . قهوه خانه .

به عینه نشان دادن : در توضیح خاصیت مستند گونۀ سینما . «فقره دیگر بقوه برقیه، آلاتی اختراع کرده که هر چیز را بهمان حالت حرکت اصلی مینماید مثلاً آب شار آمریکا را بعینه نشان می دهند. فوج سرباز را با حالت حرکت و مشق، قطار آهنی را در حالت حرکت بهمان سرعت تمام مینماید و این فقره از اختراعات آمریکائی است.» ( سفرنامه میرزا ابراهیم خان صحافباشی طهرانی).

پارچه : در مقالۀ سینوموتوگراف نوشتۀ میرزا علی محمد خان اویسی بادکوبه فروردین ۱۲۸۶ مجلۀ حقایق واژۀ “پارچه” یا “پارچه مانند چیزی” به جای ” فیلم ” گذاشته شده است :
” از لوازم این آلت که بدون آن دستگاه بی اثر است همان عکس های متناوب پیوسته ایست که در روی پارچۀ مذکوره در فوق برداشته می شود .” ( به نقل از ماهنامه فیلم شماره ۲۵۸ ص ۲۶ )

پانوراما : در قرن نوزدهم پانوراما وپانورامای طوماری و شهر فرنگ ، انواعی از تصاویر بهم پیوسته و طویل را نمایندگی می کردند . که هریک در تاریخ سوابقی دارند از جمله نیای دستگاه های مولد حرکت به شیشۀ سی و دو پیشه می رسد که مهمترین کوشش در ایجاد حرکت بود .رجوع شود به جهان نمای طوماری

پانورامای طوماری: رجوع شود به جهان نمای طوماری.

پاولف، نیکلای: کسی که دوربین درخواستی محمد شاه قاجار را از دربار نیکلای اول امپراتور روسیه در سال ۱۸۴۲ برای محمدشاه قاجار آورد واز او عکس گرفت . (براساس تحقیق دکتر شهریار عدل) .

پذیرایی : … سینماتو گراف آنتوان . آنجا ارامنه امشب بودند از مسلمان ها پذیرایی نمی کردند . ( روزنامه خاطرات عزیز السلطان آبان ۱۲۸۸).

پرده: ۱- پرده ای که تصویر بر آن می افتد :. روز شنبه هفتم ربیع الثانی … پرده بسیار بزرگی در وسط تالار بلند کردند و تمام چراغ های الکتریک را خاموش وتاریک نموده و عکس سینمو فتگراف را به آن پرده انداختند .( سفرنامه مبارکه)

پرده ۲- قسمت بندی فیلم از نظر زمانی است

پرده .۳- تکه فیلمی که یکجا بنمایش در می آید و دور یک حلقه پیچیده شده است . (پرده به جای act یاReel بکار می رفت) یکدستگاه ماشین سینه موتو گرف و پرده های متعدد آن (در آگهی صحافباشی).

پرده ۴- گاهی منظور از پرده، تکه فیلم هایی است که از جنبۀ موضوعی با هم متفاوت اند . هر موضوع داخل یک پرده است . پرده های جنگ اروپا
پرده های اخلاقی (درام): در آگهی سینمای عالی ظاهر شد .
پرده های تاریخی: احتمالأ فیلم های داستانی تاریخی بود .
پرده های علمی: گزارش ها یا مستند های علمی
پرده های جنگی: گزارش ها یا مستند های جنگی
پرده های قابل تفریح: در آگهیِ سینمای عالی آپارتمان باقر اوف ۱۹۱۶ ظاهر شد.در پرانتز نوشته اند:(کو مدی).

پرده های نوظهور: فیلم های تازه رسیده و جدید ( در آکهی سینما های قاجاری : «در خیابان چراغ گاز قهوه خانه زرگرآباد دستگاه سینماتوگراف دائر شده و پرده های نوظهور از قبیل جنگ روس و ژاپن موجود است و از آقایان واردین با کمال احترام پذیرائی می شود. از شب ۲۴ از دو ساعت از شب رفته تا آخر شب حاضر برای پذیرائی هستیم.» ( روزنامه صبح صادق شماره ۱۶ ۶ – ۸/۸/۱۲۸۶ ) .

پرکردن صدا : صدا پرکردن . ضبط صدا ( نگا حبس صوت).

پروگرام: برنامه تماشا و نمایش فیلم.

تجدید شدن پرده ها: ۱- نمایش فیلم های جدید .۲- بر پرده آوردن فیلم های تازه .۳- تعویض برنامۀ نمایش فیلم .( در آگهی سینما ی مسیو آنتوان خان سوریو کین .

ترجمه های سینما با خط فارسی : ترجمه های سینما با خط فارسی در پرده ملاحظه خواهد شد.( یومیه تبریز ۸اردیبهشت۱۳۰۴) .

تماشاچی: به نوشته روزنامه ایران نو : عکس های متحرک ، اگر مقدارش را طوری قرار داد که همیشه مملو باشد از تماشاچی ، تنها می توانند از عهده مخارج جاریه مدرسه برآیند ( ۱۶ ذی حجه ۱۳۲۷ ۳۰ دسامبر ۱۹۰۹ و هشتم دسامبر ۱۹۰۹ ص۳ ).

تماشاخانه سینماتوگراف: تالار یا سالن سینما( از جمله تماشاخانه سینما توگراف امیرخان )
تماشا دادن: به نمایش در آورد.

تماشای سینما توگراف : یک شنبه ۳۰ آبان ۱۲۸۲ (۱۹۰۳م) ظهر از خواب برخاستم وضو گرفتم مشغول درس خواندن بودم تا سه ساعت به غروب مانده سوار شدم رفتم بازار رفتم تیمچه حاجب الدوله ازآن جا رفتم مغازه صحاف باشی روزهای یکشنبه سیمی فونوگراف دارد برای فرنگی ها و شب ها برای عموم رفتم هیچکس نبود من بودم و میرزای سفارت هلند … دو ساعت و نیم از شب رفته بود که کالسکه خواستم همراه مدیر رفتیم مغازه صحاف باشی٬ تماشای سینماتوگراف http://ali-filmi.blogfa.com/post-41.asp

جعبۀ فنگراف: (فنوگراف) ضبط صوت . دستگاه آوانگار . نگا . فونو گراف و لوله.

جهان نما: ۱- بنا به نوشتۀ فرهنگ غفاری (امیر جلال الدین مهندس الممالک غفاری):”جهان نما معادل استرئوسکوپ و دارای این معناست: جهان نما در اصطلاح عوام ایران – شهر فرنگ- دوربین دوچشمی است که پشت آن عکس های تؤام می گذارند و برجسته بنظر می آید .” ۲- رجوع شود به روزنامۀ معارف و نمایش جهان نما در جشن اولین سالگرد مدارس ملیۀ مظفریه در سال ۱۳۱۶ه ق.

جهان نمای طوماری: به نقل از سفرنامۀ ناصرالدین شاه.

جهان نما ی متحرک: در اولین سفر مظفرالدین شاه به پاریس مشاهده شد .

چراغ جادو: لانترن ماژیک.

چراغ سحری : همان چراغ جادو است که به نوشتۀ ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان ” سال ششم
سلطنت مظفرالدین شاه قاجار در تهران بروز کرد( ص۴۱۶).

حافظ صوت: دستگاه ضبط صدا ( بنا به نوشتۀ روزنامۀ معارف (عزیز السلطان چادر مخصوص و سماور و چای تهیه کرده وجعبۀ فنگراف (حافظ صوت) تماشا می دادند. ( در اولین سالگرد تاسیس مدارس ملیۀ مظفریه سال ۱۳۱۶ هجری قمری). ۲- صدای مظفرالدین شاه و امین السلطان موجود است . نگا . حبس الصوت.

حبس الصوت: ۱- آوا نگار یا فنو گراف . ۲- در اعلان” فنگراف ” روزنامه ایران سلطانی مورخ بیست وسوم شوال سال ۱۳۲۱ قمری می خوانیم :”جعبۀ حبس الصوت که ضبط می کند هر نوع آوازی را و در کمال خوبی جواب می دهد هر گونه صوتی را که ضبط نموده و در این فنگراف ها میتوان پرکرد هر قبیل نطق وآواز و موزیک و طریقه بکار بردن وکوک کردن این فنگراف ها هیچ اشکال ندارد. قیمت لوله پرنکرده پنجاه کپک . وقیمت لوله پرکرده یک منات . ( در این آگهی طریقۀ درخواست محموله توسط بانک روسی از مسکو نوشته شده است ). روزنامه ایران سلطانی همان روزنامه رسمی” ایران” است که نام اش در سال ۱۳۲۱ هجری قمری ( برابر با ۱۲۸۱ شمسی و ۱۹۰۲ میلادی )به ایران سلطانی تغییر کرد . تصویر این آگهی درکتاب جریده اعلان مصور ،گرد آورنده محمد رضا فرزاد – ۱۳۸۶ هم چاپ شده است)
ظهیرالدوله در سفر نامه خود می نویسد : « با اعلیحضرت شاه و سایرین وارد این اتاق شدیم … همان وقت که عکس این کاروان را در معبری انداخته است ، دستگاه (فنگراف ) هم داشته همانطور که ( سینماتگراف ) عکس متحرک ، رفتار آنها را ضبط کرده ، (فنگراف) حبس صوت هم گفتارشان را نگاه داشته .با هم که معمول می دارند ، اینست که شخص مستمع و ناظر هم آنها را می بیند و هم صدایشان را می شنود »
خودمان انداختیم : اشاره ناصرالدین شاه به خودش به عنوان عکاس.

خنده دار: مضحک .

درجات ( قیمت درجات): منظور درجه بندی صندلی ها ی سینما عالی در سال ۱۹۲۶ست که این گونه درجه بندی شده بود : لژ چهار نفری – درجه اول – درجه دوم – درجه سوم – درجه چهارم.

دستگاه سینما: ۱- وسیله ای متشکل از اجزاء : دستگاه جمع عکاسخانه مبارکه شد. ۲- به نوشته حسین کاظم زاده ایرانشهر : « از قراری که در مجموعه معارف که از تاسیسات جناب آقاشیخ محمد علی بهجت واز مجله های مفید است خوانده شد ، در مدرسه فن هنر که از طرف ایشان تأسیس یافته یک دستگاه سینما تأسیس شده است وخوب است وزارت معارف از تشویق امثال ایشان فرو گذارنکند .»( راه نو در تعلیم وتربیت – صفحه ۱۶۷ ).

دور نما: ۱- ازدوره ناصرالدین شاه ، عکس های منظره را می گفتند . ۲ –نمای عمومی ودور از یک محیط مثل عکس دورنمای تهران اثر عبدالله قاجار ازبالای شمس العماره .(عکس در کتاب سیمای تهران – محمد حسن سمسار- ۱۳۸۶)
۳- نقاشی های با نقش عمومی و منظره ( به نقل از سفرنامه مبارکه . در فصل مربوط به حضور در غرفه سیبریه نمایشگاه جهانی پاریس . نقاشی روسی دورنمای سفر به ایران را نمایش می دهد که مجموعه ای نقاشی از مناظر ایران است ۴ – در تقسیم بندی انواع فیلم هایی که می بایست در برنامۀ سینما ها جای می گرفت . به نظر می رسد منظور از دورنما فیلم های مستند یا گزارشی بود . مثلأ در برنامه نمایش فیلم روسی خان ” دورنمای جزیره ماداگاسکار” مستند یا گزارشی مستند از آن جزیره بوده است .

رمان: فیلم داستانی
رولو : ۱- معادل بوبین یا حلقه فیلم (roll یا همان rollo ) 2 – ” عکاس فردا صبح زود دوربین سینموفتو گراف را با دو سه رولو زود بیار که عکس شیر ها را بگیریم” تاریخ این نامه متأسفانه معلوم نیست ولی گویا مربوط بسنوات بعد از۱۹۰۲ میلادی باشد.مقصود ازرولو همان حلقه های فیلم هاست وشاه می خواسته از باغ وحش دوشان تپه فیلم بردارد . ( فرخ غفاری ، مجله عالم هنر ۵ مهر ۱۳۳۰)
سرگذشت: از اواخردوره قاجار در تقسیم بندی نوع فیلم ها ، فیلم های داستانی را در بر می گرفت ( سایر اقلام عبارت بودند از دورنما یک حلقه ، تارزان ۴ حلقه ، مضحک یک حلقه ) .

سری و سریال: اردشیرخان نوشت « بعد از بیست سال خدمت به معارف ونوع خود وبرای تجدید اخلاق چند سری فیلم وارد کرده ام » فیلم های سریالی هم از اواخر دوره قاجار ظاهر شدند .

سینماتوگراف وکنفرانس: در آکهی سینمای عالی مشاهده شد (اول مه ۱۹۱۶).

سینما : در لفظ گراند سینما . یعنی سالن بزرگ . اواخر قاجار .

سینما خورشید: درخیابان علاء الدوله مقابل بانک روسی بود در تابستان ۱۹۱۶ به علت گرمای هوا نمایش فیلم در باغ شجاع السلطنه و شب ها بر گزار می شد .

سینما توگراف آوردند: در برابر اصطلاحِ ” رفتیم به تماشای سینما توگراف: قرار دارد . یعنی دستگاه نمایش را به خانه آوردیم یا آوردند . ( در روزنامه خاطرات عزیز السلطان ۱۲۸۸).

سینما وکسب اطلاعات: در روزنامه ایران نو دورۀ احمد شاه ظاهر شد .

سینمو فتگراف: ۱- سینما ( سینموتقلاف و سینمو فتو گراف هم گفته شد ه ، در روزنامه خاطرات غلامعلی خان عزیزالسلطان ملیجک ثانی “سیمی فنگراف ” هم ذکر شده است ). این واژه در همان کتاب به معنای محل نمایش فیلم هم آمده است .” رفتیم سینمو فوتوگراف ” .

سینمو فتگراف اندازی: فیلمبرداری( سفرنامۀ مبارکه شاهنشاهی مظفرالدین شاه)
سینو فتگراف :۱- لانترن ماژیک متحرک است . این واژه در سند ی ضبط شده که هم اکنون ، در بایگانی اسناد کاخ گلستان ، تحت کد ۱ ، زونکن شماره ۵۱ پاکت شماره ۳ موجود است .
۲- احتمالا معادل Motion photograph است . درکتاب های تاریخ سینما و فرهنگ نامه هنر متعلق به آکسفورد ، “مای بریج” ، پیشتاز Motion photograph خوانده شده است . وی در سال ۱۸۹۳ یک سالن برای نمایش سینماتوگرافی زوپراکسوگرافیکال ابتدایی وبدوی برای خود در شیکاگو ، دایر کرد . ( محمد تهامی نژاد – آذر ماه ۱۳۷۹ مجله دنیای تصویر) ۳- آقای دکتر شهریار عدل آن را دستگاه سینما دانسته است : (عدل ، شهریار – ۱۳۷۹).

شراکت در درست کردن سینما: اردشیر (اردشیر خان) باآنتوان عکاس شریک شده اند و اسباب سینمو فتوگراف درست کرده . ( روزنامه خاطرات غلامعلی خان عزیزالسلطان).

شروع تماشا: در آگهی سینمای آنتوان خان سوریوکین شروع تماشا (سئانس) هرشب از اول غروب است .

شیشه: ۱- نگا. عکاسی ۲- در دهه ۱۸۵۰ شیشه نگاتیو عکاسی بعد از کاغذ ، دردنیا رواج گرفت . ۳- چند شیشه عکس انداختیم .
شیشه سی و دو پیشه: « در سنه ۸۶۹ ه.ق. در حضور سلطان سعید گورکانی در دارالملک خراسان خواجه علی ارده گر اصفهانی در یک شیشه ، سی و دو جماعت محترفه صنعت پیشه را که در کارخانه آفرینش موجودند به حیز ظهور آورد چنانچه سی ودو دکان وکارخانه گشوده وهر پیشه وری به مهمی که مخصوص او بود مشغولی می کردند و بعضی از آن صور که در صفت به حرکت احتیاج داشتند مثل خیاط ونداف ونجار وحداد به هیأتی جنبش ایشان را مرقوم قلم تصویر گردانیده بود که در آئینه خیال صورتی زیباتر می نمود » (کتاب حبیب السیر جلد سوم جزء سوم س۱۸۶ ).

صفحه پرکردن: صفحه های گرامافون که تازه در پاریس توسط جناب استادی فاریابی زمان آقا میرزا حسینقلی و همراهانش پر شده است وعلامت صفحات عکس خود آن است .( یومیه صبح صادق ۹ ذی القعده الحرام۱۳۲۵ ص۵).

صفحه گرامافون: نگا. صفحه پر کردن.

صفحه نقره :۱- نگا : عکاسی ۲-صفحه نقره متعلق به عکاسی داگرو تیپ در ۱۸۳۹ معرفی شد .
ظاهر وثابت گردیدن: در عنوان بندی فیلم های خانبابا معتضدی” برای اولین دفعه است که در ایران فیلم سینما برداشته شده ودر ایران ثابت وظاهر گر دیده است ( سینمای ایران مشروطیت تاسپنتا – محمد تهامی نژآد – ۱۳۴۹).

عرضه اندام در پرده سینما : آگهی سینما سولی تبریز ( هشتم اردیبهشت ۱۳۰۴ یومیه تبریز ) از شب سه شنبه الی پنج شب ،.. از جمله تمثال مبارک بندگان حضرت اشرف رئیس الوزرا دامت عظمته که در پرده سینما عرض اندام خواهد کرد .

عکاس: ۱-عکاس ۲- فیلمبردار.

عکاسباشی:۱- عکاس مخصوص وعالی مرتبه (آقارضا عکاشباشی ) از دوره ناصرالدین شاه .۲- میرزا ابراهیم خان ، فیلمبردار رسمی دوره مظفرالدین شاه هم لقب عکاسباشی داشت .
عکاسخانه: ۱- محل عکاسی .۲- اعلان روسی خان در روزنامه صور اسرافیل از دایر شدن” عکاسخانه بطرز فرنگستان” در اول خیابان علاءالدوله خبر داده است (صور اسرافیل، شماره ۱۲، ۲۳ فروردین ماه ۱۲۷۷ یزدگردی پارسی ، مطابق با ۵ سپتامبر ۱۹۰۷ میلادی صفحه ۸)
عکاسخانه مبارکه : ۱- در جلدسوم مرآت البلدان آمده است :«.[ناصرالدین شاه] از برای انتشار این علم و وسعت درین علم، یکی از عمارات مخصوص پادشاهی را مخصوصاً عکاسخانه مبارکه فرموده و گاهی که از کارها فراغت حاصل می‌فرمودند، برای تماشا و ترقی این عمل به آن‌جا تشریف می‌بردند» . ۲- عکاسخانه مبارکه دارالفنون
۳ –” عکاسخانه مبارکه مدرسه نظام ” وعکسی از محمد حسن قاجار( قاسم خان، علیرضا – ۱۳۸۵ ص۱۰۲).

عکاس مخصوص: عبدالله قاجار عکاس مخصوص اعلیخضرت قدرقدرت شاهنشاهی – ۱۳۱۳( قاسم خان ، علیرضا – ۱۳۸۵ص۱۵ )
عکاسی: در جلد سوم “مرآت البلدان ناصری” تالیف محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه و به تصحیح عبدالحسین نوایی در باره تاریخ دوره ناصرالدین شاه ، اولین روزهای عکاسی وچاپ عکس در جهان را نیز توضیح داده است :
” …… یکی از صنایع جدیده متعلق ومنشعب از علوم طبیعی که در زمان سلطنت شاهنشاه رواج گرفته و ترقی حاصل کرده عکاسی است … در اواخر عهد شاهنشاه مبرور محمدشاه غازی البسه الله ثوب النور مسیوریشارخان سرتیپ معلم که اکنون زبان انگلیسی وغیره مدرسه دارالفنون را معلم است با زحمت زیاد بر روی صفحه نقره عکس می انداخت و در اوایل سلطنت روحنافداه که بنای مدرسه دارالفنون شد مسیو کرشیش نمساوی معلم توپخانه قدری در روی کاغذ امتحانات عکاسی نمود. مسیو فوکتی معلم طبیعی اول کسی است که درمدرسه طهران کلدیون استعمال نمود و مسیو کارلیان‌ که برای انتشار علم وعمل عکاسی با فرخ خان امین الدوله از پاریس به طهران آمد عکس کلدیون را شایع کرد ( طهران – ۱۲۹۵ ه.ق ، صص ۲۰-۲۲ ) .
نگا. صفحه نقره ،کاغذ وعکس کلدیون.

در دهه چهل شمسی ،در گنجینه نسخ خطی کتابخانه ملی دو کتاب عکاسی را دیدم یکی به نام عکاسی که توسط ” محمود” در سال ۱۳۰۱ ه ق از فرانسه ترجمه شده و دیگری ” عکاسی ” از محمد کاظم بن احمد محلاتی که به ناصرالدین شاه هدیه شده بود .

عکاسی – صنعت جدید : نگا: عکاسی
عکس: ۱ – اینهمه عکس می و نقش مخالف که نمود یک فروغ رخ ساقی ست که در جام افتاد (حافظ)
۲ – لغت نامه دهخدا : عکس . [ ع َ ] (ع مص ) باشگونه کردن و گردانیدن لفظ و سخن و جز آن . (از منتهی الارب ). بازگونه کردن . (دهار). واشگونه کردن . (المصادر زو…
۳ – عکس . [ ع َ ] (ع اِ) آنچه در آب و آینه و امثال آن از اشیاء پیدا میشود. (غیاث اللغات ). عکس شاخص در آینه و جز آن ، آنچه را که منط… ۴ – تصویری است که روی مواد مات به وسیله ترسیم، نقاشی، عکسبرداری یا دیگر فنون هنر گرافیک به وجود می آید. ۵ – اصطلاح عکس در دوران حضور دستگاه فیلمبرداری ونمایش به جای فیلم هم به کار می رفت . (شبی هشت پرده عکس نشان می داد( گزارش حسینقلی مقصودلو وکیل الدوله – ۱۲۸۷).

عکس آبی: ۱- نمونه ای از عکس آبی در صفحه ۶۳ کتاب عکس های تاریخی دوره قاجار-۱۳۸۱) به چاپ رسیده است( “گنبد مطهر حضرت صاحب الامر عجل الله فرجه و گلدسته عسکریین علیه السلام ودورنمای شهر سامره وشطی که به بغداد میرود.” علیرضا انیسی نوشته است :عکس آبی سینانوتیپ نگاتیو از عباسعلی بیک . آبی کردن عکس احتمالا از آقا رضا عکاسباشی شاگرد کارلیان ۳ – cyanotype یا چاپ آبی از قدیمی ترین شیوه های چاپ عکس است که در سال ۱۸۴۰ توسط هرشل معرفی شد .
عکس افتاده: عکس گرفته شده است ” عکس گروپی در حیاط افتاده ( به قلم ناصرالدین شاه (عکس های تاریخی دوره قاجارص۱۱۴)
عکس انداحتن: ۱- عکس گرفتن ۲ – فیلم برداری . دو نامه ازدربار آنزمان تا حدی فعالیت عکاسباشی راروشن می سازد .اولی نامه ای بخط یکی از درباریان که از طرف شاه نوشته شده است و در آن به عکاسباشی خطاب شده است که :” صبح زود اسباب سینموفتو گراف رابرداشته در سبزه میدان از تمام دستجات قمه زن عکس بینداز” واز قرار معلوم این نامه مربوط به محرم سال ۱۳۱۹ یا بهار ۱۹۰۱ می باشدو فیلم آن یکی از اولین آثار سینمایی ایران بشمار می رود…. و اما نامۀ دوم دستخط خود شاه است که از قصر دوشان تپه و درروی کاغذ مارک دار رسمی دربارنوشته شده ودر آن مظفرالدینشاه چنین نوشته است:
” عکاس فردا صبح زود دوربین سینموفتو گراف را با دو سه رولو زود بیار که عکس شیر ها را بگیریم” تاریخ این نامه متأسفانه معلوم نیست ولی گویا مربوط بسنوات بعد از۱۹۰۲ میلادی باشد. (به نقل از فرخ غفاری – مجله عالم هنر ۵ مهر ۱۳۳۰ )
عکس اندازی: اصطلاح عکس اندازی از دوران ناصرالدین شاه رایج شد .

عکس برداری: عکس گرفتن . واژه دوره ناصرالیدین شاه.

عکس کلدیون: ۱- نگا: عکاسی ۲- به نوشته مرآت البلدان پس از عکس روی صفحه نقره ٍ روی کاغذ در دوره محمد شاه قاجار در تهران شایع شد .۳ – معادلcollodion process نخستین شیوه های ظهور عکس که در دهه ۱۸۵۰ رواج یافت و بزودی جای داگرو تیپ را گرفت ( به نقل از ویکی پدیا انگلیسی).

عکس گروپی: عکس گروهی . واژه ترکیبی عکس + Group +ی (از دوره ناصرالدین شاه)
عکس متحرک برداشتن: ازآنجا که مشق و امتحان اتومبیل رانی آن روز موجب خرسندی و مسرت خاطر مبارک اعلیحضرت شاهنشاه شده بود برای آن که یادگار آن روز و آن مجلس ثابت بماند باشارۀ بندگان اقدس همایونی مادام کرون در دست چپ اعلیحضرت قرار گرفته یک سلسله عکس متحرک با آلت سینو ماتوگراف برداشته شد .( کوریلن – ۱۹۰۰).

عکس های متناوب پیوسته: در توضیح مکانیسم فیلمبرداری و نمایش تصویر بر پرده .

عکس مجسم و متحرک: روز شنبه هفتم ربیع الثانی ۱۳۱۸:
در ساعت نه بعد از ظهر به اکسپوزیسیون و تالار جشن رفتیم که در آنجا (سینمو فتگراف) که عکس مجسم و متحرک است نشان می دهند . (سفرنامه مبارکه مظفرالدین شاه ).

عکس سینما توگراف: معادل فیلم است . نگا : فیلم.

عکس سینمافتگراف اندازی : در اوستاند بلژیک . سفرنامه مظفرالدین شاه یکماه بعد در ۱۸ اوت ( سه شنبه ۲۱ ربیع الثانی ۱۳۱۸)جشن روز عید گل که در شهر اوستند در ساحل در یا در بلژیک منعقد بود” عکاسباشی هم مشغول عکس سینمو فتو گراف اندازی بود” (ص ۱۶۰ سفرنامه) به نقل از مقاله اولین آزمایش های سینمایی در ایران نوشته فرخ غفاری – پاریس ۵ مهر ۱۳۳۰ در دومین شماره مجله عالم هنر .

عکس مسلسل :۱- عکس های پی در پی از یک موضوع ۲- تجربه عکس مسلسل توسط میرزا ابراهیم خان عکاسباشی ( به نقل از دکتر شهریار عدل ).

علم وعمل عکاسی: نگا: عکاسی.

فانوس خیال: خورشید چراغ دان وعالم فانوس ما چون صوریم کاندرو حیرانیم ( خیام).

فنوگراف: ابتدا ، فنوگراف های قلعی بدون قابلیت ضبط کنندگی (پخش صدا) در دورۀ ناصرالدین شاه وارد ایران شد. وی در سفر سوم به لندن با فنوگراف ضبط کنندۀ صدا هم مواجه شد ( روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم به فرنگستان ) و احتمالأ خرید . معلوم نیست چرا صدای ناصرالدین شاه ضبط نشده و یا اگر ضبط شده چرا باقی نمانده است ؟ اگر هم ضبط شده در اختیار ما نیست . فونو گراف ها از سیلندرهای قلعی به مومی و صفحه ای تحول یافتند نگا . ( کتاب تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران نوشتۀ دکتر ساسان سپنتا) و حبس الصوت و جعبه فنوگراف
فوائد سینماتوگراف : مقاله ای نوشتۀ غلامرضا ( روزنامه ایران نو به تاریخ ۱۶ ذی حجه ۱۳۲۷.

فیلم : واژۀ” فیلم” بسیار دیر مورد استفاده قرار گرفت . ابتدا سعی می شد برای آن کلمه ای ساخته شود .

فیلم های مخصوص علمی: این اصطلاح بعد از استبداد صغیر در روزنامه ایران نو هشتم دسامبر ۱۹۰۹ مشاهده شد .
قهوه خانه: “اردشیر و آنتوان عکاس ،قهوه خانه ای که همه چیز هست مرتب کرده اند”( روزنامه خاطراات غلامعلی خان عزیزالسلطان ۲۰ شهریور ۱۲۸۸ ). در آگهی همان سینما واژۀ بوفه استفاده شده بود ولی ملیجک ثانی کلمۀ قهوه خانه را بکار برده و نوشته که همه چیز در آن هست .
قهوه خانه زرگر آباد: از نخستین محل های نمایش فیلم در تهران که سینمای آن و یا نمایش فیلم در قهوه خانه توسط آقایوف اداره می شد( روزنامه صبح صادق).

کاغذعکاسی: ۱- نگا: عکاسی ۲- در دهه ۱۸۴۰چاپ نگاتیو- پوزیتیو روی کاغذ بعد ازداگرو تیپ در دنیا رواج یافت و در دهه ۱۸۵۰ salted paper (کاغذ نمکی – کلرور سدیم – و بعد در آمیخته با نیترات نقره برای ایجاد کلرور نقره حساس به نور) جایش را به شیشه داد .(به نقل از آنلاین گالری ، هیستوریک فوتوگرافی).

کلدیون: معادل collodion . نگا. عکاسی و عکس کلدیون

کمیسیون نمایش : قدیمی ترین اش در آگهی سینما سولی تبریز (به نقل از یومیه تبری هشتم اردیبهشت ۱۳۰۴)
گراند سینما: از نخستین سالن های نمایش فیلم در لاله زار تهران.

لانترن ماژیک متحرک: در سند موجود در کاخ گلستان نوعی دستگاه نمایش اسلاید به صورت متحرک بوده که به جای دوربین فیلمبرداری فرض شده است .

لوله: منظور از لوله ، همان سیلندر یا استوانۀ ادیسون است که سال ۱۸۷۷ اختراع شد . ادیسون شرکت خود را در سال ۱۸۸۷ تاسیس کرد که زمان ناصرالدین شاه است . لوله ها ی آوانگار به صورت مومی بودند.

لوله پرکرده: لوله ای که قبل از صفحۀ گرامافون استفاده می شد . لوله پرکرده یعنی دارای صدا . نگا :حبس الصوت.

لوله پرنکرده: سیلندر مومیِ آماده برای ضبط . نگا . حبس الصوت و لوله ( با همین واژه اصطلاحات لوله گرفتن و لوله پرکردن هم ساخته شده است .
ماشین سینه موتوگراف: دستگاه نمایش فیلم . آپارات سینما ( در آگهی فروش وسایل صحافباشی).

ماشین های فیلم فنی: حسین کاظم زاده ایرانشهر در کتاب راه نو در تعلیم وتربیت ، نوشته است : به تلقین همین افکار بود که من در شماره سیم ایرانشهر در ضمن جواب سوألی که از خوانندگان شده بود که اگر یک میلیون تومان داشتید چه می کردید ، از طرف خودم نیز ده ماده نوشته بودم که در ماده سیم برای مخارج ده سینما با فیلم های مخصوص شصت هزار تومان ودرماده ششم برای مخارج تأسیس ده مدرسه عملی ورزش نیز شصت هزار تومان تخصیص کرده بودم . چون که به ماهیت وتأثیر این تأسیسات در اصلاح اساس تعلیم وتربیت در ایران ایمان کامل داشتم . فواید این ماشینهای فیلم فنی بیش از آن است که در اینجا شرح توان داد . قیمت این ماشین ها از بیست وپنج لیره گرفته تا صد وبیشتر می باشد . »

مجلس تماشا دادن: در خانه ها هم مجلس تماشا داده میشود. در آگهی بومر وروسیخان.

محمد شاه قاجار: درسال ۱۲۵۰ هجری قمری( مطابق ۱۸۳۴) تاجگذاری کرد و ابداع عکاسی متعلق به سال ۱۸۳۹ است
مسیو پاته: “چون خود مسیو پاته اولین مخترع این کار است به این جهت پرده های تازه نوظهور مستقیم از پاریس می رساند”( آگهی سینما در آپارتمان اردشیر خان ۱۳۲۷ ه ق) بنابراین بنظر می رسد این اولین نوشته ایست که نشان می دهد. یک کمپانی سازندۀ فیلم ( در اینجا پاته) به مدد یک ایرانی ( در اینجا مسیو آنتوان خان سوریوکین و اردشیر خان ) در ایران شعبه دایر کرده یا نماینده داشته است . هر چند روسی خان وآقایف هم ظاهرأ چنین نقشی را برای کمپانی های روسی بر عهده داشتند .

مسیو ریشار خان سرتیپ : ۱- در اواخر عهد شاهنشاه مبرور محمدشاه غازی البسه الله ثوب النور مسیوریشارخان سرتیپ معلم که اکنون زبان انگلیسی وغیره مدرسه دارالفنون را معلم است با زحمت زیاد بر روی صفحه نقره عکس می انداخت . ( مرآت البلدان) ۲- نگا. عکاسی ۳ – با اطلاعاتی که از کتاب” مقالات گوناگون” تالیف دکتر خلیل خان اعلم الدوله ثقفی (از اطبای دوره ناصرالدین شاه) از یادداشتهای ریشار خان اولین عکسبرداری که اعتماد السلطنه از او نام برده حاصل می شود این است که اولین عکسبرداری برروی صفحه نقره در سال ۱۲۶۰ ه.ق در تبریز ، زمانی که ناصرالدین میرزا ولیعهد بود انجام شده است . دو دستگاه دوربین داگروتیپ یکی اهدایی از طرف ملکه انگلیس و دیگری هدیه امپراطور روس بود.

مضحک: فیلم خنده دار و کمدی که همراه دورنما و سرگذشت در برنامۀ نمایش هر جلسۀ رسمیِ سینما ها ی اواخردورۀ قاجار، گنجانیده می شد
ملک قاسم میرزا: گفته اند نخستین عکاس ایرانی عموی ناصرالدین شاه بود.

نشان دادن: به نمایش در آوردن
نصف قیمت: از شاگردان مدارس با امضای مدیر مدرسه نصف قیمت گرفته می شود ( سینمای امیرخان – به نقل از روزنامه ایران نو ، ۵ رمضان ۱۳۲۷.

بخش دوم -گزاره ها و مفاهیم

اجداد ما با لغاتی محدود وتخصصی، مفاهیم غالبأ عالی ِ خود را می ساختند و بیان می کردند ( از جمله پیشنهاد قرار گرفتن سینماتوگراف در کف مدرسه). لغت سازی ، بی امان رشد می کرد و از نهادهای دوسه نفرۀ محدود به نهاد های گستردۀ عکاسی و سینمایی و صنفی کشید .
آیا میرزاابرهیم خان عکاسباشی ، هنگام فیلمبرداری از یک خیمه وقتی سه پایه ی دوربین گیر کرده بود وبه زور، بادوربین روشن کادر راتصحیح می کرد ، می خواست طبق تقسیم بندی ما ، نتیجه ی کارآن روزش درمیدان مشق ، خبری باشد یا گزارشی ؟ آیا می خواست ، دوربین بی تحرک ، از کنار رودخانه ای که قاطر درآن فرو غلطیده ودرحال سقط شدن است به روش کل گرایی( holistic ) به موضوع نگاه کند ؟ یادوربین ناظر بی طرف را ترجیح می داد؟ گرچه فن آوری ، خود را تحمیل می کرد ولی از اولین فیلم قاجاری، سینمای ایران عرصۀ گفتگوی واقعیت و خیال شد . به عبارت دیگر ، برخی مصادیق وجود دارد ولی به بیان نیامده است به عبارت دیگر با غیاب مفاهیم روبرو هستیم . برای مثال در نخستین روز ها دو دسته مفاهیم در ایران وجود نداشت:

الف ) نمایش فیلم های دربار برای عموم ، شریک ساختن عامه در تماشای تصویر خویش بر پرده
ب ) تداوم روش مردمنگارانه و تجربه شیوه های مختلف خلق زیبایی ومعناازطریق فیلم مستند
ولی توجه مردم نگارانه وجذاب ،از همان فرو غلطیدن قاطر در رودخانه هست که خودش را ازطریق تداوم نگاه به ماجرا نشان می دهد ، مهمتراز همه ، ثبت زندگی و زمان ومکان است ، که وجود دارد . اگر اسطوره ای وجود دارد ، سینما است . مفاهیم می بایست در آینده ، درهمین حوزه و سایر رشته ها در اثر کوشش هزاران نفر دیگر به وجودمی آمدند . در این سخن تکیه ی من برآن هزاران نفر نیز هست که مفاهیم انتزاعی تاریخی سینمای ایران را ساخته اند . در این نوشته ، فرض براین است که وقتی درسال ۱۲۷۹ شمسی ، دوربین را از فرانسه خریدیم و به ایران آوردیم ، توانستیم ، از امکانات بالقوه ی آن به طور جهشی ودر محدوده ی گزاره هایی که درنتیجۀ مشاهده ساخته بودیم ، استفاده کنیم: درعرصۀ نوشتاری ماابتدا پدیدۀ مورد مشاهده را توصیف کردیم.نخستین گزاره یک ایرانی از سینما نوشتۀ میرزاابراهیم صحافباشی در سفر نامه اش و طی سفر به انگلیس در ذیحجه سال ۱۳۱۴ ه .ق ( ۱۸۹۷ ماه مه ) است :

به قوه برقیه ، آلاتی اختراع کرده که هر چیز را به همان حالت حرکت اصلی می نماید . مثلاُ آبشار آمریکا را به عینه نشان می دهد .
این کلامی بنیادی در سینماست که دو سال بعد از اختراع سینما توسط صحافباشی ایراد شده ، دربخشی از سینما هنوز صادق است .
گزارۀ مظفرالدین شاه دربارۀ سینما ، ازگفته صحافباشی جدا نیست ، فقط “کمال تعجب وحیرت بودن ” رانیز برآن افزوده است .
“اغلب امکنه را طوری درعکس به شخص تماشا می دهد ومجسم می نمایدکه محل کمال تعجب و حیرت است.
ظهیرالدوله درسفرنامه اش باهمین مفاهیم ، گزارش کامل تری ارائه داده است :

“همانطور که عکس متحرک ، رفتار آنها را ضبط کرده حبس صوت هم گفتارشان را نگاه داشته . باهم که معمول می دارند اینست که شخص مستمع وناظر هم آنهارا می بیند وهم صدایش را می شنود . دوسه پرده دیگر هم نشان دادند . پس ازآن که تقریباُ یک ساعت مشغول این تماشا بودیم ، اتاق روشن شد – برخاستیم . ” ( در باره علی خان قاجار ملقب به ظهیرالدوله رجوع شود به سفر نامه و کتاب خاطرات و اسناد ظهیرالدوله ، به کوشش سیف الله وحید نیا و ایرج افشار ).

نهاد سازی
تا پیش از ورود سینما ، قهوه خانه ها ، مساجد وتکایا ، تنها مراکز گرد هم آیی مردمان شهر ها بودند. توسط صحافباشی و پس از او به ویژه بعداز انقلاب مشروطه – تماشاخانه ی سینماتوگراف – به عنوان یک عنصر مهم ، به مجموعه تأسیسات شهری ، افزوده گشت . ازجمله در آوریل ۱۹۱۰ درعمارت فوقانی فاروس . سینماتوگراف و کنفرانس ، داده شد . شرکت خیریه ی خواتین ایران نیز در باغ اتابک بعد از کنفرانس دو پرده مجسم به عرصه نمایش در آورد.
اولین مقاله مهم سینمایی در دوران تجدد خواهی بانام “سینمابه عنوان ابزار تمدن جدید ” درسال ۱۹۰۹ درروزنامه ایران نو چاپ شدو بااین نوشته ، مفاهیم کاملاُ جدیدی مطرح شده که تنها می توانست به حوزه تماشا وواردات ، مربوط شود . به عبارت دیگر بی اطلاعی وسیعی بین دو حوزه ی مطبوعات و چند متر آن طرف تر یعنی دربار وجود داشت زیرا هیچ اشاره ای به تولید داخلی درمیان نیست :
“اگر سینماتوگراف دردست مدرسه باشد ، به جای متمول کردن حریف های طماع خارجه که دراین کار منفعت شخص خودرا طالبند- اهالی ایران– پول خودراصرف امورخیریه ی خود می نمایند . ضمناُ هم از نمایش کارهای خوب ، منفعت و لذت می برند ولی خارجه های جاهل طماع – به تصور این که برای ایرانیان ، هر چه باشد خوب است ، همیشه چیز های مندرس بی فایده را برای ماوارد می کنند . ”
امکان تولید فیلم تادهه ۱۳۰۰ مثل یک حسرت باقی ماند. واقعاُ تولید فیلم هم برای عده ای مثل آرزوی ملی ای چون تأسیس ذوب آهن بودکه به دهه بیست هم کشیده شد . البته دشواری تأ مین وسایل یدکی ، انقلاب مشروطه ، مرگ مظفرالدین شاه و به هم ریختن نظام دربار ، هر عامل سیاسی یا عقیدتی را هم مزید برعلت توقف جهش می توان فرض کرد . من درواقع فعالیت میرزا ابراهیم خان و شاه قاجار را تا حدودی – جدا از مسئله ابداع و اختراع – مانند لومی یرها فرض می کنم که آنرا پدیده ای آزمایشگاهی تصور می کردند. آنها چیزی شبیه کافه هندی لومی یرها را هم برای نمایش عام در نظر نگرفتند . به علاوه یک “مه لیس ” هم کم داشتیم که سینما را به میان جمع وسیع تری بکشاند . درروزگاری که روزنامه های صبح صادق ، صوراسرافیل و ایران نو اعلان تماشاخانه های سینماتوگراف را در صفحات اول چاپ می کردند ، تماشاخانه ها ، اکثراُ بانام تجار وصاحبان آنها شناخته می شدند یا نام صاحب بنا وبرگزار کننده ، به دنبال تماشاخانه می آمد . همچنان که کارخانه برق را نیز بانام حاج امین الضرب می شناختند: نام هااین ها بود:

سینماتوگراف صحافباشی ، تماشاخانه بومر و روسی خان ، آقایوف ، اردشیرخان ، تماشاخانه سینماتوگراف متعلق به آنتوان خان سوریوگین وسینما عالی درآپارتمان باقر اوف در لاله زار . از۱۳۰۰ به بعد به سالن سینما نام های محلی و میهنی و عمومی وشخصی نهاده شد:
ایران ، ملی، رویال ، پالاس ، تمدن ، صنعتی ، فردوسی ، تهران ، مدائن ، تابان ، پری ، البرز ، داریوش شاهنشاهی ( درشیراز بعد ها به جهان نما ، مایاک ، دیده بان وتاج ، تغییر نام داد.) درسال ۱۳۰۴ ، علی وکیلی اولین شرکت واردات فیلم ( شرکت فیلم ایران ) را به ثبت رساند ( آنتوان خان سوریوگین هم نماینده شرکت پاته فرر بود ) . مجله ی سینما و نمایشات را منتشر ساخت وتعداد نمایش ها افزایش پیدا کرد و سینما به عنوان پدیده درسطح جامعه ، موافق و مخالفانی یافت . واژه “سینما ” فارسی شد . اشرف الدین گیلانی (نسیم شمال ) آن رااز افتخارات تمدن غرب برشمرد: گرزنی بی سیم ازدریا به ساحل تلگراف / گرکنی خلق تلگراف و سینماتوگراف
اتفاق وعلم وصنعت مال تو / نقل عالم گیری وجنگ و جلادت مال تو
امیری فیروز کوهی با سینما مخالف بود :

وان دگر بین که تاچه هاآورد / سیم ما برد و سینما آورد
فضای سینما وارد قصه های ایرانی هم شد . روزنامه هایی مثل اطلاعات و ایران ، هر روز خلاصه پروگرام سینما هارا چاپ کردند . این خلاصه پروگرام هارا می توان مبشر چاپ داستان های کوتاه در مطبوعات ایران دانست . در دهه سوم به دنبال رشد کمّی نمایش فیلم در ایران دو اتفاق مهم رخ داد : ازسویی پرورشگاه آرتیستی سینما تأسیس شد و سندیکای آلمانی راه آهن ، فیلمی واقعگرا از روستاهای ایران به نمایش در آورد و نمایش فقر سروصدا به پا کرد . از سوی دیگر دولت هم به فکر ضوابطی برای سینما افتادو “لایحه نمایش ها و سینماها “گرچه سال۱۳۰۹ تقدیم هیات دولت شد ولی درسال ۱۳۱۴ به صورت نظامنامه سینما ها به تصویب رسید . دراین نظامنامه تعداد واژه ها نشان از رشد تقسیم کار واهمیت سینما به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی دارد . نظامنامه برای نخستین بار به تعریف مفاهیم پرداخته است . سینما ها ، درجه بندی ودرجه بندی تعریف شد . سه نوع فیلم حتما‌‌ُ می بایست دربرنامه سینما های درجه اول می بود:

اول : فیلم اخبار
دوم : فیلم علمی ،صنعتی ، جغرافیایی ، ورزشی
سوم : فیلم های بزرگ نمایش

این صورتهای ذهنی برنامه ریزان در سطح شهر و کشور اجرا می شد وصورتهای ذهنی دیگری بودند که می بایست به اجرا در نمی آمد وسد می شد :

از همین دوره ، ضوابط نانوشته ای توسط یکی از سه دایرۀ اداره سیاسی درمورد فیلم ها رعایت می شد . درسال ۱۳۱۷ فیلم های سینمایی را ، نماینده وزارت اوقاف وصنایع مستظرفه (خاکپور ) ونماینده ی اداره کل شهربانی (بهنام ) درخود سینما های پایتخت بازبینی می کردند . مجید تفرشی که به مجموعه ای از اسناد بازدید فیلم مربوط به سال ۱۳۱۷ دست یافته بود ، توضیح می دهد :
” درصد بالای فیلم های بدون مشکل نشانگر شناخت دقیق وارد کنندگان فیلم ها ، از حساسیت های روز مملکت و سلیقه بازرسان معارف و نظمیه است . ”
دومین تجربه ها نیز شکست خورد و آرزوماند . از۱۳۲۰ تا۱۳۲۹ در عین حال که سینما وسیله تبلیغات بود ، سبب شدتاحجم وسیعی اطلاعات بصری از شهرهای ایران ثبت شود . درمدت اشغال ، استودیوهای کوچکی درتهران برپا بود ودرتمام این مدت ، مهمترین هدف به صورت این جمله ی کوتاه مطرح بود :

“کوشش برای تهیه مقدمات ایجاد صنعت سینما و فیلمبرداری درایران ”
این مفهوم که عینیت خودراازدست داده بوددر نوشته های مجله چهره نما چاپ قاهره ، کانون هولیوود (اسفند۱۳۲۲ ) ، ماده پنجم برنامه کمیسیون موسیقی و سینماو تئاتروابسته به انجمن روابط فرهنگ ایران و شوروی آگهی های شرکت ایران نو فیلم ، مشاهده وحس می شود . ضمن این که دراین مدت همه جا بانیروهای متفقین و فیلمسازان آنها روبرو هستیم . درسال ۱۳۲۷ سینمای ایران برای سومین بار تأسیس شد وبلا فاصله بعداز آن ، درخرداد ۱۳۲۹ آیین نامه ی سینماهاو مؤسسات نمایشی به تصویب رسید :

“بازدیدفیلم ” درکمیسیون نمایش که ازنمایندگان وزارت کشور ، وزارت فرهنگ ، شهربانی کل کشور سازمان امنیت و اداره انتشارات ورادیو تشکیل شده باشد ، به عمل خواهد آمد واز سندیکای سینما ها نیز یک نفر شرکت نموده و نظر مشورتی خودرا به کمیسیون خواهد داد:
بنابراین دردهه سی ، سه نهادعمده وجود داشت :

الف – دولت
ب _ اداره اطلاعات آمریکا
ج _ بخش خصوصی
درتمام مدتی که اداره اطلاعات آمریکا ، سازمان مشترک سمعی وبصری ویا سازمان فیلمبرداری دانشگاه سیراکیوز ، صدها فیلم کوتاه و بلند در ایران ساختندو کل اخبار سینما ها وچشم ومغز روستاییان و شاگردان مدارس ایران را در اختیار داشتند ، من بالشخصه هیچ نقدی علیه یاله آنها درمطبوعات ایران ندیده ام . اما محصولات نهادِ بخش خصوصی ، زیر ضرب بود !
تااین زمان هنوز ، اصطلاح “سینمای مستند ” وضع نشده بود . از اواخر دهه بیست آن را “سینمای گواهی ” می نامیدیم . به علاوه سالها طول کشید تا به تعریف این سینما نائل شدیم . اجازه بفرمایید برای توضیح روند واژه سازی درایران فقط به لغاتی که ازسال ۱۳۲۷ معادل کارتون و انیمیشن وضع شده اشاره کنم:

اشکال متحرک: ۱۳۲۷ – توسط حسن صفاری
مضحک قلمی: اولین باردرکتاب تکنیک سینما تروآل گیلانی (۱۳۳۱) مشاهده شد ، احتمالاُ بیش ازاین سابقه دارد .
نقاشی متحرک:
تصاویر جاندار: ۱۳۳۱
فیلم متحرک: (۱۳۳۶) مجله فیلم وزندگی
قیلمهای قلمی: (۱۳۴۱)نجف دریابندی
نقاشی های جنبان: ۱۳۵۱
زنده سازی : ۱۳۶۲
متحرک سازی: ۱۳۶۷
فیلمهای زنده نما:
زنده نمایی:
زنده نمایی سازی:
پویا نمایی:
حرکت بخشی:
جان بخشی : (انجمن سینمایی فیلمهای جان بخشی )
مهمترین گزاره ی انتقادی درباره انیمیشن دهه سی وچهل این است که :
“غالب آثار شان تأترهای عروسکی فیلمبرداری شده است .”
در سال ۱۳۴۳ نمودار سازمانی وزارت فرهنگ وهنر،ترسیم شد که در زیر مجموعه معاون امور سینمایی ، چهار اداره کل همکاری های سمعی بصری ، اداره کل نظارت و نمایش فیلم ، اداره کل تحقیقات وروابط سینمایی واداره کل تولید فیلم و عکس و اسلاید را داشت . هرکدام دارای ادارات متعددی بودند :
اداره بررسی های سمعی وبصری ، اداره تشویق وارشاد تولید کنندگان فیلم ، اداره روابط سینمایی و تجارت فیلم و اداره تولید فیلم در بالاترین رده قرار داشتندو از دل همین ادارات بود که سومین آیین نامۀ سینماها انتشار یافت و سینمای رویا پرداز وسینمای جدید ایران ، رخ نمود .
از اواسط دهه سی ، با حرفه ای شدن تولید فیلم بر حجم اصطلاحات تخصصی ، افزوده شد واین اصطلاحات هرروز پالایش یافت . به نحوی که امروزه ، شاید ارتباط باواژه های قدیمی تر اندکی دشوار باشد . برای مثال به این جمله دقت کنید : “جلوۀ بعدی را با طلوعی به درازای همان غروب آغاز کردند.” جلوه ، معادل (shot) ، طلوع (fade in) ،غروب برای (fade out ) بوده است . البته می توان کتاب فرهنگ سینمایی داوودلویان (۱۳۵۲ ) را یکی ازسرفصل های مهم در تعریف مفاهیم ویک دست سازی اصطلاحات درایران دانست . دربخش حرفه ای ، تنها برای تعمیر ویا گزارش وضعیت هر نسخه فیلم ، این مجموعه اصطلاحات ساخته شده است . برای مثال :

فیلم دارای این قدر مترو ۱۲ پرده است که به ترتیب در هر پرده ، این تعداد چسب دارد ، دندانه شکستگی دارد ، بارابان زدگی ، خط خوردگی (روی عکس و صدا ) بارانی ، روغنی ، سریشکا دارد وشیره پس داده است .

درپای ورقه های وضعیت فیلم ، این نکته یادآوری می شد که:

” تیتراژ،شماره پروانه رادارد یا ندارد.”
درکنار رشد مفاهیم در نقد فیلم دربخش حاشیه سینما ، عشق فیلمی ها یعنی طرفداران بالفعل سینما در دفترچه های جفتی دوقاب (Frame ) پشت سر هم جمع می کردند . جفتی عبارت بود ازدوتا تک فریم . درهر دفترچه جفتی، حدود ۲۵۰ جفت فیلم جا می گرفت . هرصفحه – پنج جفت فیلم .
آنها به تصویر درشت، “نیم تنه ” می گفتند. ارزش فیلم جفتی این بودکه صورت درشت باشد ، چشم باز باشد ، دهان حرکت نداشته باشد . به جفت هایی باتصویرعمومی ولانگ شات ، “ریز”می گفتند که می بایست آبی می بود. جفتی های معروف عبارت بودند از : (صحنه نعره زدن برت لنکستر در فیلم “آپاچی”) صحنه غولی (درهرکول وخدایان – استیوریوز – غول را سردست گرفته ) (دفتر چه جفتی و اصطلاحات اندازه فیلم ها به نقل از عباس مطمئن زاده است.)
در دوران انقلاب ، سینما به عنوان فضای شهری ، تاوان خاطره ای راپس می دادکه برای عده ای عنوان فضای ناقدسی داشت . اما از سوی دیگر سینما درهمین دوره بزرگترین خاصیت خود ، یعنی ثبت کنندگی رابدست آورد و برای خود فضای قدسی آفرید .آن فیلم ها باز نمون جمعیِ گروه های مختلف اجتماعی هستند . نام فیلم ها نیز دوران خود را نمایندگی می کنند :

ترانه آزادی ، برای آزادی ، به سوی آزادی ، لیله القدر، طغیان.

ازدهه شصت دفترچه ضوابط وسیاست های اجرایی وانجمن های صنفی ظاهر شدند . درحالی که عصر فیلم به عنوان ماده خام سینما به پایان می رسید و سینما ویدیو و دیجیتال می شد ، حرکت نگاری هم موضوع مورد مطالعه انسان شناسان قرار می گرفت . انسان شناسی بصری یا تصویری اصطلاح کاملاُ جدیدی است که ازمحافل دانشگاهی ، دامنه مردم نگاری را درهر دوسوی حرفه ای و نقد توسعه می بخشد . امروزسینمابه حوزه های بسیارمتعدد تقسیم شده است .مفاهیم تازه ونو به نو به صورتی تخصصی ویادر تبیین و توضیح پدیده ها وسبک ها و شیوه های فیلمسازی ساخته می شوند . سینمای ایران درچهار عرصه انیمیشن – فیلم کوتاه – مستند و داستانی – سازنده مفاهیم وگفتمان های تازه ای در سطح جهان است . یکی ازآنها ، گفتگوی واقعیت وخیال است که از کاخ گلستان آغازشد .

پانوشت برخی ار جاعات :
انیسی ، علیرضا (۱۳۸۱) عکس های تاریخی دوره قاجار، برگزبده عکس های آلبوم خانه کاخ گلستان ، ناشرکاخ گلستان
عدل ، شهریار ( ۱۳۷۹) آشنایی باسینما ونخستین گام هادرفیلمبرداری وفیلمسازی درایران ، سازمان میراث فرهنگی کشور ، کاخ گلستان ، به مناسبت صدمین سال سینمای ایران ، شهریور ۱۳۷۹
عزیزالسلطان () روزنامه خاطرات غلامعلی خان عزیز السلطان ، ملیجک ، به کوشش محسن میرزایی ، چهار جلد ، انتشارات زریاب
قاسم خان ، علیرضا ( ۱۳۸۵ )ئمجموعه عکس های تعزیه ایران در دوره قاجار نشرروزبه)
کوریلن ( ۱۹۰۰) . بدایع وقایع نخستین سفر مظفرالدین شاه به اروپا ، ترجمه نیرالملک ، وزیر معارف مظفری ص ۸۶ به کوشش وحید نیا ،انتشارات وحید – چاپ دوم ۱۳۵۰