مترجم کتب مقدس عهد عتیق و عهد جدید
مرجان یشایایی
نوشته‌های مرتبط
پیروز سیار، مطرح‌ترین مترجم ایرانی کتب مقدس عهد عتیق و عهد جدید، ۱۱ تیر ۱۳۹۷ در جمع دوستان کنیسای رفیع‌نیا حاضر شد تا از کتاب‌ها و تجربیات خود در ترجمهی این آثار بگوید.
در کنار معرفی این کتاب‌ها، نشستن پای صحبت‌های سیار و شنیدن راه دراز و دشواری که طی کرده و هنوز در حال پیمودن آن است، آنقدر جذاب بود که تا پاسی از شب، همه‌ی ما را در محفل انس گروه فارغ‌التحصیلان یهودی بیدار و هوشیار نگه داشت.
آرش آبایی که بانی تشکیل این جلسه بود، پیروز سیار را اینگونه معرفی کرد: او متولد ۱۳۳۹ و فارغ‌التحصیل رشته‌ی کارگردانی سینما از کشور فرانسه است. تازه‌ترین ترجمهی عهد جدید را به فارسی انجام داده و نیمی ازعهد عتیق و مجموعه‌ی «کتابهای قانونی ثانی» عهد عتیق را به پارسی برگردانده است. سیار که به گفته‌ی خود سالها است، حدود ۲۵ سال، دلمشغول ترجمهی کتابهای مذهبی یهودی است، ترجمهی دو کتاب «حکمت سلیمان» و «حکمت بن‌‌سیرا» را نیز که از کتب عهد عتیق‌اند به صورت مجزا منتشر کرده است.
وی در ادامه‌ی طرح ترجمهی کتاب مقدس، پس از انتشار جلد اول عهد عتیق مشتمل بر کتابهای پنجگانه‌ی تورات، به تازگی برگردان جلد دوم عهد عتیق را نیز با عنوان فرعی «کتابهای تاریخ» منتشر کرده است. این جلد که ادامه‌ی تورات یا کتابهای شریعت است، کتابهای یوشع، داوران، روت، اول و دوم سموئیل، اول و دوم پادشاهان، اول و دوم تواریخ، عزرا، نحمیا، طوبیا، یهودیت، استر، اول و دوم مکابیان را در بر می‌گیرد.
این کتاب‌ها تنها ترجمه متن نیست، بلکه مقدمه‌‌ها و توضیحاتی که سیار در کنار ترجمهی دقیق این متون آورده، می‌تواند راهنمای خوانندگان بسیاری باشد که این روزها به مطالعه‌ی این کتاب‌ها روی آورده‌اند. در هر صفحه پانوشت‌هایی دیده میشود و کتاب‌ها شامل فهرست اعلام هستند، یعنی هر مکان یا شخصیت یا موضوعی را می‌توان با مراجعه به فهرست انتهای کتاب پیدا کرد. فهرست‌های چهار زبانه‌ی اعلام نیز در این کتاب‌ها وجود دارد و مهم‌تر از آن اینکه کتاب تورا یا تنخ با تیترهای موضوعی منتشر شده است. سیار با استفاده از کتابهای مرجعی که در اختیار داشته، عناوینی را بند به بند یا فصل به فصل اضافه کرده است.
درباره‌ی ترجمه‌های پیروز سیار تا به حال چندین نشست برگزار شده که آخرین آن به همت علی دهباشی و مجله بخارا بوده است.
سیار صحبت‌های خود را با ذکر دوستی و صمیمیت سال‌های دور با آرش آبایی و هارون یشایایی آغاز کرد و در توضیح چشم‌انداز راه دشواری که پیموده، این طور ادامه داد، توضیح اینکه در سخنرانی ایشان منظور از کتب مقدس، فصول عهد عتیق و عهد جدید است:
«برای ارائه‌ی ترجمهی درست و دقیقی از کتاب مقدس، سالها در خصوص ترجمه‌های فارسی و خارجی این کتاب تحقیق کرده‌ام، متون را گاه بر اساس چندین منبع کنار هم قرار داده و مطابقت داده‌ام و این جستجو و تفحص گاه مرا به کتابخانه‌های خارج از ایران مانند کتابخانه‌ی واتیکان یا کتابخانه‌ی ملی فرانسه کشانده است، کتابخانه‌هایی که اخذ مجوز ورود به آنها برای تحقیق در باره‌ی نسخه‌های خطی قدیمی‌کار آسانی نیست. کتابخانه‌ی واتیکان مقررات سختگیرانه‌ای برای صدور مجوز دارد، چون با وارد شدن به این کتابخانه، دستیابی به گنجینه نسخ خطی کهن و ترجمه‌های قدیمی عهد عتیق و عهد جدید و سایرمنابع کمیاب یا نایاب میسر میشود. مثلا در این کتابخانه نسخه‌های اصلی تعدادی از نامه‌های شاه عباس و شاه سلطان حسین صفوی به پاپ‌های زمان خودشان نگهداری میشود که در صورت اخذ مجوز، می‌توان آنها را بازبینی کرد.»
توضیحات پیروز سیار روشن کرد که همه‌ی امکاناتی که از آنها استفاده کرده به اهتمام شخصی او فراهم شده و هیچ سازمان دولتی یا غیردولتی برای همراهی با وی دست یاری دراز نکرده است.
آنچه در ادامه می‌خوانید، دنباله‌ی صحبت‌های سیار در جمع دوستان کنیسای رفیع‌نیا است:
آنچه درباره‌ی تاریخ ترجمه‌های فارسی کتاب مقدس تا زمان حاضرمی‌شناسیم، از یک سو گزارش‌هایی است که در منابع کهن آمده است و از سوی دیگر نسخه‌های خطی و چاپی قدیمی است که از دوران قدیم باقی مانده و در کتابخانه‌های بزرگ ایران و خارج از ایران نگهداری میشود. کهن‌ترین گزارش‌هایی که در آنها به ترجمه‌های فارسی کتاب مقدس اشاره شده، در آثار آبای کلیسا آمده است. میراث آبای کلیسا در کتاب بزرگی مشتمل بر بیش از ۱۶۰ جلد، به اهتمام دانشمند فرانسوی ژاک پل مینی گردآوری شده است. در این کتاب دو جا از قول دو شخصیت مسیحی قرن‌های چهارم و پنجم میلادی سخنانی نقل شده که دلالت بر آشنایی ایرانیان با متون کتاب مقدس و ترجمه ی این اثر به دست آنان دارد. شخصیت اول یوحنای زرین‌دهان (قرن چهارم میلادی) پَطریارک قسطنطنیه است که بعدها لقب قدیس گرفت. او در یکی از موعظه‌های خود گفته است که تعالیم مسیح به زبان پارسیان ترجمه شده است. شخصیت دوم نویسنده‌ای به نام تِئودورتوس انطاکی، متولد انطاکیه، است که یک سده بعد (در قرن پنجم میلادی) در یکی از کتابهای خود اظهار داشته است که پارسیان نوشته‌های رسولان و انجیل‌نگاران را وحی آسمانی می‌دانند، و این اشاره‌‌ای تلویحی به ترجمه کلام عیسی به زبان فارسی باستان دارد.
در کنار این مستندات، مستشرقان اروپا قرن‌ها بر این عقیده بودند که یهودیانی که پس از دوران اسارت بابلی در قرن ششم پیش از میلاد در مناطق مختلف ایران (به گفته‌ی هامان در کتاب استر، در سراسر امپراتوری ایران) باقی ماندند، ترجمهی کهنی از کتاب مقدس عبری به زبان فارسی باستان ترتیب دادند که به دلیل نزدیک بودن به متن‌های اولیه، بعدها برای تثبیت متن کتاب مقدس عبرانی مورد استفاده قرار گرفته است. البته تا کنون سندی که موید این عقیده باشد یافت نشده است.
اما کهن‌ترین نمونه‌های ترجمهی کتاب مقدس به زبانهای باستانی ایران در کشفیات سده‌ی گذشته به دست آمده است. در اوایل قرن بیستم، یک هیئت کاوشگر آلمانی در نزدیکی تورفان در ترکستان شرقی (سین‌کیانگ فعلی درجمهوری خلق چین)، در ویرانه‌های یک صومعه‌مسیحیان نسطوری اسنادی را کشف کردند که تحقیقات مربوط به تاریخ ترجمه‌های کهن کتاب مقدس را متحول کرد. در این صومعه سندی دوازه برگی حاوی ترجمه‌‌ای بسیار قدیمی از تعدادی از مزامیر به فارسی میانه یا پهلوی به دست آمد. این سند «مزامیر پهلوی» نام گرفت. در صومعه‌ی مزبور علاوه بر ترجمهی پهلوی مزامیر، ترجمهی سُغدی کتابهایی از عهد عتیق و عهد جدید نیز به دست آمد. کشف این اسناد در اوایل قرن بیستم، تاریخ ترجمهی کتاب مقدس به زبانهای باستانی ایران را چند قرن به عقب برد.
به دلیل محدودیت وقت جلسه، باید جهشی چند قرنی انجام دهیم تا بتوانیم به یکی دیگر از نقاط عطف تاریخ ترجمه‌های فارسی کتاب مقدس اشاره کنیم.
در اواخر قرن شانزدهم میلادی، محقق و جهانگرد فلورانسی جامباتیستا وکیتی از طرف پاپ زمان خود ماموریت یافت که به ایران سفر کند و نشانه‌هایی از ترجمه‌های کهن کتاب مقدس به زبان فارسی باستان به دست آورد. وکیتی به شهرها و مناطق یهودی‌نشین آن دوران در فارس و همدان سفر کرد. او نشانه‌ای از ترجمه‌های باستانی پیدا نکرد، اما در عوض به خوشه یا خانواده‌‌ی مهمی از ترجمه‌ها برخورد که امروزه اصطلاحا «فارسیهود» نامیده میشود. مراد ترجمه‌های فارسی عهد عتیق است که به دست یهودیان ایران انجام گرفته و در آنها متن فارسی به خط عبری نوشته شده است. وکیتی این ترجمه‌ها را که حاوی مزامیر و کتابهای دیگری از عهد عتیق بود در شهرهای لار و شیراز و همدان یافت و آنها را خریداری کرد. سپس برای آن که این ترجمه‌ها را به خط فارسی بازنویسی کند و آنها را برای فارسی‌زبانان قابل استفاده گرداند، الفبای عبری را فرا گرفت و کاتبی به نام شمس‌الدین خُنجی را پیدا کرد که کاتب مهمی بوده و در حال حاضر نسخه‌هایی به خط او در کتابخانه‌های مهم اروپا مانند کتابخانه واتیکان یا کتابخانه ملی فرانسه یا کتابخانه‌ی آمبروزیان میلان نگهداری میشود. وکیتی در جزیره‌ی هرمز مزامیر را از روی سه نسخه‌ی فارسیهود برای شمس‌الدین خُنجی می‌خواند و شمس الدین متن را به خط فارسی تحریر می‌کرد. سپس وکیتی به هند رفت و در شهر آگرا تعدادی از کتابهای عهد عتیق (کتابهای امثال سلیمان، جامعه، غزل غزلهای سلیمان، استر، روت) را باز از روی ترجمهی فارسیهود برای کاتبی به نام دولتخان طرزی خواند و او آنها را تحریر کرد. این نسخه از لحاظ تذهیب و تزئینات هنری حاشیه‌ی صفحات و بین سطرها چشمگیرتر از سایر نسخه‌ها است و احتمالا برای اهدا شدن به پاپ یا پادشاه تهیه شده است. خوشبختانه من این امکان را پیدا کردم که اصل این نسخه‌ها را در کتابخانه‌ی ملی فرانسه مطالعه و بررسی کنم.
حال نکته اینجا است که وکیتی ندانسته کار مهمی انجام داد که نقطه‌ی عطفی در تاریخ ترجمه‌های فارسی کتاب مقدس به شمار می‌آید و آن الهام فکر ترجمهی کتاب مقدس به زبان و خط فارسی بود. ما کل تاریخ ترجمه‌های فارسی کتاب مقدس، اعم از عهد عتیق و عهد جدید، را به سه دوره می‌توانیم تقسیم کنیم. نخست ترجمه‌های کهن به زبانهای باستانی ایران مانند پهلوی و سُغدی، سپس ترجمه‌های فارسیهود و سرانجام از زمان جامباتیستا وکیتی به بعد، ترجمه‌های به زبان و خط فارسی. اینها سه دوره‌ی متمایز از هم هستند. کار وکیتی باعث شد این ایده پا بگیرد که کتاب مقدس به زبان و خط فارسی ترجمه شود. از آن زمان، یعنی از اوایل قرن هفدهم میلادی، وارد عصر این رده از ترجمه‌های کتاب مقدس می‌شویم که در آن هم مبلغان مسیحی و هم کلیمیان فارسی‌زبان نقش مهمی ایفا کردند و ما درواقع دوران ترجمه‌های فارسیهود را پشت سر می‌گذاریم.
مایلم قبل از ادامه صحبت، کمی درباره کتابخانه واتیکان که چند بار به آن اشاره کردم توضیح بدهم. کتابخانه واتیکان شامل دو قسمت است. یکی بخش کتابهای چاپی و دیگر بخش نسخه‌های خطی. عمارت قدیمی کتابخانه‌ی واتیکان قدیمی‌ترین کتابخانه باقیمانده‌ی اروپا است. بخش نسخه‌های خطی دارای قرائتخانه‌ی بسیار زیبایی است که سراسر دیوارها و سقف آن مزین به نقاشی‌‌های قدیمی است و اهل تحقیق به آن نام ««معبد» داده‌اند. این کتابخانه مکانی تاریخی محسوب میشود که در آن نسخه‌های خطی قدیمی به زبانهای مختلفی همچون یونانی، لاتینی، عبری، سریانی، آرامی، فارسی و… حفظ شده است. آشنایی به روش کار در این کتابخانه یکی دو روز وقت می‌گیرد. برای بررسی یک نسخه‌ی خطی، اول باید کد نسخه را پیدا کرد. در ورودی بخش نسخه‌های خطی، تالاری وجود دارد که در آن فهرست‌های نسخ خطی بالغ بر حدود هزار جلد نگهداری میشود. تصورش را بکنید، حدود هزار جلد فهرست نسخ خطی! نسخه‌های خطی فارسی در پنج جلد از این فهرست‌ها به صورت مستقل یا در کنار نسخه‌های ترکی و عربی ذکر شده‌اند. در کنار اینها، نسخه‌های «ژودئو- پرسان» یا فارسیهود هم رده‌بندی شده‌اند که تنها منحصر به ترجمه‌های متون کتاب مقدس نمی‌شود، بلکه آثار شعرای رباعی‌گوی یا مثنوی‌سرای یهودی ایرانی مانند شاهین را نیز در بر می‌گیرد که تقریبا همدوره‌ی حافظ بوده و اشعار فارسی او به خط عبری تحریر شده است. کتابخانه واتیکان مقررات دقیقی دارد که بر اساس آن، هر محققی که اجازه‌ی ورود و استفاده از منابع آن را پیدا می‌کند، روزانه تنها می‌تواند به پنج نسخه دسترسی پیدا کند، از صبح تا ظهر سه نسخه و از ظهر تا عصر دو نسخه. در نتیجه محققی که در این کتابخانه کار می‌کند، باید با توجه به تعداد روزهایی که در مجوز او ذکر شده است، تعداد نسخه‌هایی را که می‌تواند بررسی کند با توجه به اولویت آنها در نظر بگیرد.
کار بنده در زمینه‌ی ترجمهی کتاب مقدس در چنین بستری انجام گرفته است. این پروژه بیش از ۲۰ سال قبل آغاز شد. البته بخش‌های مختلف عهد جدید و عهد عتیق از مدتها پیش از آن و از دوران نوجوانی همواره از آثار مورد علاقه‌ی من بوده است. اما به دلیل اشکالات و ناهمواری‌هایی که بعضا در ترجمه‌های فارسی کتاب مقدس وجود داشت، به تدریج به ترجمه‌های عالمانه‌ی این کتاب به زبان فرانسه روی آوردم و هرچه بیشتر از آنها استفاده کردم. ترجمهی فرانسه‌ی «کتاب مقدس اورشلیم» که ماخذ اصلی کار من بوده است، توسط ۳۳ نفر از بزرگ‌ترین عالمان متون عهد عتیق وعهد جدید به زبان فرانسه برگردانده شده و نیای ترجمه‌ها و تصحیح‌ها و تحشیه‌های مدرن کتاب مقدس است. این تحقیقات نوین در خصوص متون عهدین عمدتا به زبان فرانسه انجام شده و محققی که قصد پژوهش در این زمینه را داشته باشد، حتما باید با این زبان آشنا باشد. معادل چنین تحقیقاتی در سایر زبانهای اروپایی به چشم نمی‌خورد و عالمان فرانسوی قرن بیستم حقیقتا در این زمینه پیشتاز بوده‌اند.
سالها قبل طی مطالعاتی که در زمینه‌ی کتاب مقدس انجام می‌دادم، به کتابهایی برخورد کردم که در هیچ‌یک از ترجمه‌های فارسی برگردانده نشده بودند و تحت عنوان «کتابهای قانونی ثانی» شناخته می‌شدند. مراد کتابهایی است که دارای نسخه‌ی اصلی عبری بوده‌اند، اما با ترجمه‌یونانی خود حفظ شده و به دست ما رسیده‌اند و نسخه‌ی اصلی عبری آنها تا به حال پیدا نشده است. نکته‌ی جالب توجه اینکه موضوع چند عدد از کتابهای قانون ثانی به تاریخ قدیم ایران ربط پیدا می‌کند، چون اصولا بخش‌هایی از تاریخ کهن ایران در کتاب مقدس انعکاس پیدا کرده است و این گزارش‌ها یکی از منابع تاریخ‌نویسان قدیم بوده است. گزارش‌های کتاب مقدس در خصوص تاریخ کهن ایران در آثار مورخان قدیم همچون طبری و مسکویه انعکاس پیدا کرده است و من سالها قبل در مقاله‌ای که در باره‌ی مقبره‌ی استر به زبان فرانسه نوشتم، به پاره‌ای از این اشتراکات اشاره کردم. در کتاب عذرا فرمان کوروش و داریوش ذکر شده است که بر اساس آن، یهودیان تبعید شده اجازه پیدا می‌کنند به سرزمین خود بازگردند و معبد اورشلیم را بازسازی کنند و ظروف طلا و نقره‌ای که پادشاه بابل نبوکدنصر از معبد اورشلیم ربوده و به بابل آورده بود، به ایشان باز پس داده میشود.
در ترجمهی کتاب مقدس برای افزایش دقت کارسعی کرده‌ام برگردان‌های مختلف را با هم مقابله و مقایسه کنم. زمانی که این کتاب‌ها وارد بازار شدند، به دلیل خاص بودن موضوع آنها، تصور نمی‌کردم مخاطب زیادی داشته باشند، اما خوشبختانه امروز این کتاب‌ها به چاپ‌های مکرر رسیده‌اند و مخاطبان بسیار از طیف‌های مختلف و با علائق متفاوت مشتاق خواندن آن هستند. و نکته‌ی مهمی که مایلم در پایان اضافه کنم این است که این ترجمه‌ها بدون هیچ‌گونه تغییری در متن، به شکل کامل خود چاپ شده‌اند.
منبع: نشریه افق بینا (ارگان انجمن کلیمیان تهران)