پدیده اینترنت به مثابه یک رسانه الکترونیکی جهان گستر و به واسطه برخی ویژگیهای منحصر به فرد خود موقعیتی خاص را برای روابط انسانی به وجود آورده که خود حوزه ای ویژه برای انسان شناسی پدید آورده است. از مهمترین این ویژگیها امکان خلق فضاها و اجتماعات مجازی است که به دلیل حضور کاربران اینترنتی از سراسر جهان، فرایندهای اجتماعی و فرهنگی چشم گیری در آنها پدید می آیند.
انسان‌شناسی و فرهنگ نیز یکی از همان فضاهایی است که به واسطه اینترنت پا گرفت. این پایگاه یک وبگاه علمی/ترویجی است که در همه زمینه‌های فرهنگ، علوم اجتماعی و انسانی با تاکید خاص و با اولویت دادن به نگاه اجتماعی فعالیت می‌کند. این وبگاه در حال حاضر صرفا به زبان فارسی منتشر می‌شود . مدیریت این وبگاه را دکتر ناصر فکوهی در دست دارد.
نوشته‌های مرتبط
شعار این تارنما آن است که میتوان سلسله مراتب و تقسیم بندی‌های اغلب بی‌معنا، ناعادلانه، ایدئولوژیک، هژمونیک، خود شیفته و دستکاری کننده علمی و اجتماعی که به جامعه تحمیل می‌شوند را کنار گذاشت و برخلاف تمام ادعاهایی که درباره ناممکن بودن کار جمعی، غیر محفلی، سالم و صمیمانه میان جماعتی از کسانی که صرفا دوست دارند دانش خود را با دیگران شریک شوند و از دانش دیگران بهره بگیرند، به چنین اهدافی دست یافت. و چنین تارنمایی به دور از چنین محافلی با بازدیدکنندگان میلیونی راه اندازی کرد. این تارنما در فراخوان نوشتن یادداشت در ششمین سالگردش بیان کرده بود که توانسته‌است به بخش بزرگی از اهداف اولیه خود یعنی گرد هم آوردن گروه‌های فکری و اجتماعی گوناگون برای همکاری و هم اندیشی در راه فرهنگ، خارج از حلقه‌های محفلی و یا ایدئولوژیک و ایجاد غرصه برای به اشتراک گذاشتن اندیشه‌ها و دادن فرصتی برای نوشتن و اندیشیدن و رشد در فرایند کنش فکری، دست بیابد بی‌آنکه نه خواسته باشد به یک بانک مقالات تبدیل شود و نه به جایگاهی برای جهت دهی و سوگیری سود یا زیان این و آن. در این میان تصمیم گرفتم با مدیر این سایت، دکتر ناصر فکوهی گفتگویی داشته باشم.
آل کثیر: آیا از نظر شما افزایش و استقبال مخاطبان انسان شناسی و فرهنگ در سایت های اجتماعی و دانشنامه ای دلیل بر افزایش تمایل مطالعه کنشگران در این زمینه ها است و یا دلیل آن هر چه بیشتر در دسترس شدن اینترنت و انسان شناسی و فرهنگ است؟
دکتر فکوهی:
هر دو دلیل موثر هستند. فضای مجازی امروز به پهنه ای تبدیل شده است که منطق خود را دارد و اغلب رسانه های کلاسیک خیلی زود این مسئله را درک کرده و نمونه ای از رسانه خود را برای این فضا طراحی کرده اند. امروزه تقریبا تمام روزنامه های بزرگ جهان، نظیر لوموند، واشنگتن پست، نیویورک تایمز، گاردین افزون بر نسخه کاغذی خود دارای چندین نمونه برخط (آنلاین) هستند که برای دستگاه های مختلف از رایانه های خانگی گرفته تا تلفن های همراه و آی پد و غیره طراحی شده اند. بنابراین هر چه بیشتر تعداد خوانندگانی که از طریق اینترنت به شبکه وصل شده و مطالعه می کنند، افزایش می یابد. البته کتاب و روزنامه کاغذی هم جایگاه خود را دارند اما باید در آنها نوآوری کرد تا علاوه بر مشتریان اندکی مسن تر خود دیگران را نیز جذب کنند. تغییر سبک زندگی افراد و به ویژه تراکم هر چه بیشتر شهرها و کاهش فضای مسکونی در آنها سبب شده است استقبال از دسترسی از رسانه های اینترنتی هر چه بیشتر شود.
اما از طرف دیگر به گمان من افزایش استقبال به خود تارنما و اهداف آن نیز بستگی داشته است، ما تلاش کرده ایم واقعا بر آنچه گفته ایم پایبند باشیم و از «چهره سازی» ، «محفل پردازی» ، «غوغا سالاری» دوری کنیم و در عین حال اگر به مسائل روز می پردازیم از دیدگاه علمی باشد. همچنین تلاش کرده ایم از ایجاد محفل چه در شکل ایدئولوژیک و چه در هر شکل دیگر آن جلوگیری کنیم. در سطح فرهنگ های ملی و جهانی و غیره نیز اصل را بر وحدت ملی گذاشته ایم و از سیاسی شدن بیهوده جلوگیری کرده ایم.از این لحاظ من خوشحالم که امروز از بیش از هزار شهر و پنجاه کشور جهان ایرانیان به این تارنما وارد می شوند و اطلاعات می گیرند و مقالات دیگران را می خوانند. این امر امکان قابل توجهی به جوانان می دهد و به جرات می توانم بگویم که بزرگترین هدف ما در این تارنما دادن بیشترین امکان به جوانان برای عرضه کارهای خود است که در بسیاری موارد ارزش بسیار زیادی دارند اما فرصت عرضه شدن در حتی روزنامه ها و مجلاتی را که به دنبال «چهره ها» هستند را نمی یابند و یا برای ا ین کار باید به محفلی بپیوندند که چندان راضی بدین کار نیستند. ما در عین حال توانسته ایم اعتماد و همکاری تعداد زیادی از اساتید ایرانی و غیر ایرانی از میان برجسته ترین دانشگاهیان را نیز جذب کنیم که نام آنها در صفحه مدیران قابل مشاهده است. حضور این نام ها گویای آن است که نوشته ها و مطالب منتشر شده در این تارنما دارای ارزش علمی هستند و هر چند این امر خطا و اشتباه های احتمالی را از میان نمی برد اما به شدت کاهش می دهد. این را نیز می توان دلیل موفقیت دیگر تارنما دانست.
آل کثیر: آیا میتوان به جرات گفت که انسان شناسی و فرهنگ هم اکنون به عنوان یکی از نیازهای دانشجویان حوزه علوم اجتماعی و انسان شناسی بدل شده است؟
دکتر فکوهی:
من همیشه تلاش می کنم از این گونه فرمول های «بزرگ» و «پر طمطراق» اجتناب کنم. به نظر می رسد آنچه تاثیر گزار باشد تاثیر خود را نشان می دهد و نیازی به تعریف ما نیست. اما بهر تقدیر بنا بر بازخوردهایی که ما گرفته ایم و بخش بزرگی از آنها در ویژه نامه ششمین سالگرد سایت منتشر شد و همچنین بنا بر آماری که از شمارشگران اینترنتی نظیر وبگذر، آلکسا و گوگل آنالیتکس داریم، استقبال زیاد بوده (به خصوص از طریق گوگل که گویای پژوهشی بودن اغلب جستجو ها است) و دانشجویان اغلب می توانند بسیاری از نیاز های خود را از طریق این سایت رفع کنند. البته هدف ما آن است که سایت محلی برای شروع باشد و سپس چه در خود آن و چه بیرون از آن فعالیت های دانشجویان و پژوهشگران برای بهتر کردن و ارتقا کاری شان ادامه پیدا کند.
آل کثیر: برخی صفحات در قسمت شاخه ها از نداشتن مدیر رنج می برند، این در حالی است که وجود مدیریتی با اشراف بر آن فرهنگ و موضوع، باعث ساماندهی و گسترش این صفحات می شود. آیا برای رفع چنین مشکلی تدابیری اتخاذ کرده اید؟
دکتر فکوهی:
این یک واقعیت است، اما ما اصولی را برای پذیرش مدیر گذاشته ایم که به راحتی فراهم نمی آیند: آشنایی با اینترنت و رایانه، در دسترس بودن دائم، دانشگاهی بودن و یا قرار داشتن در سال های آخر دکترا و یا تجربه کاری معادل در رشته مربوطه برخی از این اصول هستند که البته اخلاق حرفه ای و پذیرش قواعد کاری ما یعنی پرهیز از محفل گرایی، ایدئولوژیک اندیشیدن، با یکدیگر کار کردن و همچنین عدم توجه و وسواس داشتن نسبت به سلسله مراتب ها، انتخاب مدیر را مشکل می کند. اما ما از هم اکنون برای همه صفحات جدید فراخوان مدیریت را به صورت عمومی می دهیم و برای صفحاتی که مدیر ندارند نیز این فراخوان پا برجاست و همکاران دانشگاهی و اساتید را دعوت به همکاری می کنیم. اما به این نکته نیز لازم است اشاره کنم که هیچ مطلبی در سایت بدون حداقلی ازنظارت و بررسی منتشر نمی شود. البته همیشه ممکن است اشتباه و حتی خطا پیش بیاید اما نمی توان به این بهانه کار نکرد.
آل کثیر: یکی از مهمترین فعالیت های انسان شناسی و فرهنگ در سال ۸۹-۹۰ راه اندازی ستون مشترک با روزنامه مطرح شرق بود که تا کنون نیز ادامه دارد. آیا فعالیت های مشترک با دیگر جراید و رسانه ها نیز در برنامه موسسه وجود دارد؟ تاثیرات متقابل این همکاری‌ها را چگونه می بینید؟
دکتر فکوهی:
برنامه های ما اصولا کار مشترک با رسانه ها، نهادها و اشخاص است. این یکی ازنکاتی است که برای درک آن نیاز به درک موقعیت جدید جهان و شبکه اینترنتی وجود دارد. بسیاری هنوز به دنبال مطالب انحصاری هستند و گمان می کنند اگر مطلب برای آنها انحصاری باشد اعتبار بیشتری پیدا می کنند در حالی که این دقیقا عکس واقعیتی است که اتفاق می افتد . امروز ما تلاش می کنیم تا حد ممکن به توافق با همه برسیم و کارهای مشترک انجام دهیم. البته باید اذعان کرد که این کار ساده ای در ایران نیست زیرا افراد و نهادها تقریبا همیشه ترجیح می دهند تنها و تنها به نام خود کار کنند. اما این اشتباهی است که دیر یا زود متوجه آن خواهند شد. بهر رو هدف و برنامه ما کارهای مشترک است. در این زمینه برنامه هایی در سال جاری داریم که بزودی روی سایت اعلام خواهند شد.
آل کثیر: در بخش نظریه به غیر از پیر بوردیو نظریات دیگر نیز در آینده پوشش داده می شود؟
دکتر فکوهی:
در واقع این بخش به نوعی یادگاری از نمونه های نخستین سایت است و از جمله برنامه های ما آن است که این بخش را به پرونده ی «پیر بوردیو» تبدیل کنیم. زیرا در حال حاضر گرایش های نظری که بر روی انسان شناسی و فرهنگ حضور دارند لزوما در خط بوردیو نیستند و به دیدگاه های او نیز به شکل انتقادی نگاه می کنند. بنابراین سیاست ما آن است که برای متفکران ، دانشگاهیان، اساتید و نویسندگان فعال انسان شناسی و فرهنگ، پرونده هایی را بگشائیم که تاکنون تعدادی از این پرونده ها فعال شده اند و باز هم پرونده هایی خواهیم داشت. در بخش پرونده در حال حاضر متفکران دیکری مثل بارت، فوکو، لوی استروس، و… حضور دارند اما اینکه پرونده پر بار باشد بستگی به آن دارد که دوستان نویسنده و دانشگاهی ما تا چه اندازه در مورد آن بنویسند. خود من تصور می کنم پرونده هایی باید برای اندیشمندان ایرانی و اسلامی گشوده شود اما برای این کار نیاز به آن هست که ابتدا مطالب به حد کافی برسند.
آل کثیر: با رصد برخی از صفحات همچون فرهنگ بختیاری، فرهنگ آذری، انسان شناسی جهانی شدن و مهاجرت، فرهنگ لر، فرهنگ ترکمن، انسان شناسی و سینما، فرهنگ بلوچ، متوجه می شویم در این یک سال گسترش خوبی پیدا کرده‌اند بخصوص صفحه فرهنگ عرب و صفحه ادبیات که هر کدام به ترتیب ۱۱ و ۱۵ صفحه در این یک سال نسبت به سال گذشته افزایش داشته اند این درحالی است که صفحاتی همچون فرهنگ اسکاندیناوی، فرهنگ ترک و فرهنگ اقیانوسیه در کمترین فعالیت خود بودند. دلیل این عدم گسترش مطلوب این صفحات را در چیز می بینید؟
دکتر فکوهی:
کاملا درست است. اما توجه داشته باشید که برخی از فرهنگ ها در ایران کاملا ناشناخته بوده اند مثلا فرهنگ آفریقا، فرهنگ استرالیا، اسکاندیناوی و حتی ترکیه. این شاید به نظر عجیب بیاید و عجیب هم هست که ما همان قدر که به فرهنگ های غربی توجه داشته و داریم به فرهنگ های بزرگی همچون هند، چین، آفریقا بی تفاوت بوده ایم. این یک میراث استعماری در نظام آموزشی ما است که باید از میان برداشته شود اما برایا ین کار نیاز به زمان هست. در اغلب موارد ما ناچار بوده ایم برای پوشش دادن این صفحات از ترجمه استفاده کنیم ،اما فکر می کنم حتما نیاز هست که علاقمندان به این فرهنگ ها کاربیشتری در رابطه با آنها انجام بدهند.
آل کثیر: از میان ده هدف اصلی که در سایت ارائه داده‌اید کدام اهداف تا کنون بیشتر و بهتر پوشش داده شده اند؟ در صورتی که برخی از اهداف و یا همه آنها به صورت مطلوب پوشش داده شده اند دلیل را در چه چیزی می دانید؟
دکتر فکوهی:
فکر می کنم ما توانسته ایم شیوه کار غیر محفلی و علمی در کنار یکدیگر را بیشتر از سایر موارد جا بیاندازیم. اما آنجا که نیاز به کاربیشتری وجود دارد مسئله سلسله مراتب است. ما هنوز نتوانسته ایم افراد را نسبت به این موضوع کاملا متقاعد کنیم که هیچ اشکالی وجود ندارد که یک استاد پر سابقه در کنار یک دانشجوی تازه کار مطلب خود را منتشر کند زیرا در نهایت قضاوت بر عهده خوانندگان خواهد بود که نمی توان آنها را فاقد دانش دانست. افزون بر این فراموش نکنیم کسانی که امروز بین بیست و پنج تا سی سال دارند ، در کمتر از یک دهه کسانی خواهند شد که ارکان اصلی فرهنگ کشور را در دست خواهند گرفت . بنابراین اینکه ما خواسته باشیم صرفا از «چهره ها» استفاده کنیم به نظرم سیاست سالمی نیست نه برای خود آن «چهره ها» و نه برای کل نظام دانش تخصصی و عمومی کشور. نکته دیگر آنکه ما هنوز در جذب همکاری ایرانیان خارج از کشور به طور کامل به هدف خود دست نیافته ایم. هر جند میزان استفاده و وورد آنها به سایت در عرض چند سال چند برابر شده است و برای مثال تنها از کشور ایالات متحد هاز بیش از چهار صد شهر ورودی به سایت داریم و یا در کشورهایی مثل آلمان از نزدیک به صد شهر وارد سایت می شوند اما همکاری برای تولید مطلب و به ویژه وارد رابطه شدن با ایرانیان داخل ضعیف است. گویی ایرانیان خارج از کشور و به خصوص دایاسپورای علمی تا حدی هنوز تمایل به حفظ فاصله دارد.
آل کثیر: یکی از زیر مجموعه‌های موسسه انسان شناسی و فرهنگ مرکز اسناد و تاریخ فرهنگی انسان شناسی وفرهنگ است. تا کنون این مرکز مجموعه بزرگی از متن کامل کتاب‌های الکترونیک را در حوزه‌های مختلف فرهنگی فراهم آورده‌است که فهرست عمومی و فهرست‌های تخصصی (بر اساس موضوع و پهنه جغرافیایی) آنها را به تدریج با شماره گزاری پی در پی در اختیار خوانندگانش قرار می‌دهد. قرار بود این مرکز در مهر ماه به صورت سایتی مجزا فعالیت کند، لطفا در رابطه با این زیر مجموعه و همچنین سایتی که قرار است راه اندازی شود اندکی توضیح دهید.
دکتر فکوهی:
این مجموعه قرار بود که در یک سایت مستقل کار خود را آغاز کند اما به طول انجامیدن ثبت انسان شناسی و فرهنگ به عنوان یک موسسه فرهنگی مانع از آن شد که ما بتوانیم سایت را ثبت کنیم و به علاوه برای ایجاد این کار نیاز به سرمایه های بیشتری است که در حال سامان دادن به آن از طریق خوانندگان و همکاران خود هستیم. هدف ما آن است که در چشم انداز لااقل کوتاه مدت سایت و مرکز نهادهایی داوطلبانه و رایگان برای همه باقی بمانند. اما بهر حال نیاز به کمک مالی برای تامین وسایل مادی سایت (تجهیزات، خرید دامنه و فضا و غیره ) وجود دارد.
هدف مرکز اسناد آن است که یک مجموعه بزرگ دیجیتالی به زبان فارسی تهیه کند و در اختیار خوانندگان بگذارد. در حال حاضر چنین مجموعه های به زبان ها ی دیگر به ویژه انگلیسی وجود دارد اما هدف ما راه اندازی این مجموعه به زبان فارسی است. بنابراین پروژه های مختلفی از جمله تاریخ شفاهی معاصر ایران، عکس، کارت پستال، طرح و کاریکاتور و غیره داریم که البته همگی دیجیتالی خواهند بود و استفاد ه از آنها را تا حد امکان رایگان نگه حواهیم داشت.
آل کثیر: آیا از نظر شما انسان شناسی و فرهنگ در دراز مدت می تواند مسیر درونی کردن، همسازی، تقارب و تکثر گرایی را هموار کند؟ و تا کنون چه مقدار از راه را پیموده؟
دکتر فکوهی:
به نظر من بخش مهمی ا ز راه پیموده شده است اما راه بسیار زیادی در پیش روست که لزوما نمی تواند ونباید از طریق این سایت و این موسسه طی شود، چون ما همه فانی هستیم. اینکه افراد بیاموزند با یکدیگر زندگی و فکر کنند و به یکدیگر نزدیک شند یک تمرین واقعی دموکراسی فکری است. ما تا حدی این کار را انجام داده ای اما فاصله تا حد مطلوب بی نهایت زیاد است. آنچه مورد نظر است مسئولیتمان در قبال زبان وفرهنگ ایرانی است وگرنه نوشته ها ومطالب و نهادها در دانشگاه ها و کشورهای خارج از ایران به وفور وجود دارد. ممکن است برخی بپرسند پس اگر چنین چیزهایی هست اصولا چه لزومی به چنین سایتی وجود دارد که پاسخ ساده است: اگر ما نتوانیم در زبان خود وجود داشته و بیاندیشیم در حقیقت وجود نداریم و اگر هم داشته باشیم به مثابه موضوعی مطالعاتی برای زبان ها ی دیگر و نهاد ها و کشورهای دیگر خواهد بود. بنابراین فرهنگ هایی که دغدغه حفظ خود را دارند تلاش می کنند زبان خود وحضور بین المللی آن را تقویت کنند. این همان کاری است که ما می کنیم. این برای ما افتخار بزرگی است که از کشوری مثل آمریکا با میلیونها سایت اطلاع رسانی حتی در حوزه زبان و فرهنگ های ایرانی مراجعان سایت ما دائما رو به افزایش است و فکر نمی کنم رسالت ما آن باشد که وارد زبان انگلیسی یا فرانسه بشویم که هزاران هزار مرکز و جایگاه برای تقویت خود دارند. اما اگر این فرهنگ ها را در زبان خودمان و به زبان خودمان بشناسیم و بشناسانیم و اگر میان زبان های مختلف ایرانی رابطه ای فعال وپویا ایجاد کنیم آن زمان است که می توانیم بگئویم کاری در خور توجه انجام داده ایم.
این گفتگو نمونه کاملی است از نمونه خلاصه تری از آن که در صفحه اندیشه روزنامه اعتماد در تاریخ پنجشنبه ۲۱ مهر ۱۳۹۰ منتشر شد
ایمیل گفتگوگر:
Alkasir_khoneifar@yahoo.com
