مقدمه: در دوران قاجار معماری و بناهای خانه های ثروتمندان بیشتر تحت تأثیر غرب قرار می گیرند . ستون های باشکوه ،مزیّن و پر نقش و نگار در ویلاها و کاخ های اغنیا به تدریج آشکار شدند و ستون هایی که بی واسطه از اروپا اقتباس شده بودند ، از گوشه و کنار شهر تهران سر برآودند . ستون در معماری باروک اروپا بسیار نقش دارد و ساختمان ها با ستون های بسیار که منحنی شکل نیز هستند ساخته می شدند در زمان قاجار اکثر ویلاها و کاخ ها به سبک معماری باروک اروپایی ساخته می شدند . نقشهای پیچیده ی کنده کاری شده بر سنگ و گچبری ها بر ستون ها ازویژگیهای برجسته اقامتگاه ثروتمندان در این دوره بود. آینه کاری، تزئینات پیچیده ، کاشی کاری و استفاده از رنگ های زرد و نارنجی از جمله ویژگی های بارز و عمده معماری دوران قاجار است. به طور خلاصه می توان تزئینات معماری دوران قاجار را این چنین معرفی کرد :کاشی کاری هفت رنگ و لعابهای رنگارنگ ، نمای داخلی گچبری و کاشیکاری ، استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات، شیشه های رنگی ،استفاده ازآجر تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار،استفاده از تزئینات آئینه کاری،استفاده از کاشی منقوش و نقش دار ( منقوش اساطیری کهن و درباری )،استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکانهای مذهبی ،رسمی بندی وکاربندی.
گرچه در ابتدا معماری غرب و اروپا در کاخ ها و قصر ها دیده می شد اما به تدریج در اواخر دوران قاجار، آثار معماری اروپایی در تمامی بخش ها و ساختمان ها به چشم می خورد. تزینات پیچیده و گچ بری در معماری قاجار زیاد قابل شهود هست و این به ویژگی درونگرایی معماری قاجار برمیگردد.در معماری قاجار به درون بسیار توجه می شد و ساختمان ها با تزئینات بسیار پیچیده که در درونشان شکل می گرفت از بیرون جدا می شدند ؛ اما این خصلت کم کم تغییر کرد چرا که از یک طرف مواد و مصالحی که در ساخت و سازها مورد استفاد قرار می گرفت تغییر کرد و از مواد و مصالح جدید در ساخت بناها استفاده شد و از طرف دیگر درونگرایی در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی به برونگرایی تبدیل شد ، دیوارها کوتاه شدند و نماهای بیرونی مورد توجه قرار گرفتند و در یک کلام می توان گفت که حصار ناصری شکسته شد.
نوشته‌های مرتبط
ویژگی های بارز معماری قاجار
معماری خانه سازی و تلفیق شرق و غرب
معماری دوره قاجار را معماری خانه سازی و یا معماری خانه های مسکونی نامیده اند . در این دوره به علت افزایش جمعیت شهر نشینان ، معطوف به ایجاد سر پناه وخانه برای مردم تازه وارد به شهر گردید. « در زمینه معماری به علت ارتباطی که به هر حال بین هنر معماری قصرها و بناهای مردم بوده، نمونه های این هنر غربی به سرعت جای خود را در میان خانه های شهری باز کرده و در تمام ایران رسوخ پیدا نمود . از این نمونه ها خانه هایی را می توان مثال آورد که با ورودی اصلی پیش آمده و ستون دار و پله بزرگ تشریفاتی در وسط ورودی مشخص شده اند و اطاق ها به صورت دو بال در طبقه اول و دوم قرار دارند ، در صورتی که در معماری گذشته ایران معمولا پله در یک گوشه قرار دارد و به صورت مشخص به هیچ وجه خود را نشان نمیدهد .البته ناگفته نماند در این موارد پلان و نقشه غربی است ولی ایوان ها و دیگر عناصر ایرانی ، و اصولاً معماری ایرانی با تزیینات خود روح کاملاً محلی را در آن دمیده و مجموعه بسیار دلپذیر و دلپسندی حاصل شده است . » ( صارمی ، ۱۳۷۰: ۶۶)
سفرهای مکرر شاهان به اروپا و غرب، در زمینه معماری ، نتایجی چند را در برداشت و تأثیرات چشمگیری را برجای گذاشت . شاهان و شاهزادگان خواستار پیاده کردن طرح معماری غرب در سرزمین خود می شوند و از معماران تأسیس چنین بناهایی را خواستار می شوند . این روند ادامه می یابد تا اینکه طرح معماری قصر شاهان به سمت خانه های شهری نیز سوق می یابد و در سطح شهر هم طرح معماری غرب دیده می شو د و معماری شاهان یا غربی از خاص بودگی بیرون می آید و تا حدی عمومی می شود . در این زمینه می توان بالکن را مثال زد که فقط در قصر شاهان و شاهزادگان رؤیت می شد اما بتدریج – از اواخر قاجار به بعد و در دوران پهلوی اول- بالکن دیگر کارکرد شاهانه خود را از دست می دهد و در سطح شهر نیز کاربرد می یابد. همچنین حضور عملکردهای جدید چون تماشاخانه ، سینما ، چاپخانه ، هتل ، مغازه هایی به سبک فرنگی شهررا به یکباره دگرگون کرد و مفهوم شهر در معنای اروپایی وجهانی جایگزین شد . در دوره قاجار سبکی پدید آمد ، سبکی که در تمدن مختلط آن شرق و غرب با هم آمیخته شدند.
تزئینات داخلی و آیینه کاری
مهمترین دستاوردی که معماری ایران در زمان قاجار داشت آینه کاری های آن دوران است.در زمینه تزیینات معماری نمای داخلی بناها، در اوایل دوران قاجار استفاده از گچ بری و کاشیکاری در نماهای داخلی بناها مشهود است، اما با عبور از این دوره به ویژه با ورود به دوران پهلوی ، استفاده از تزیینات پیچیده در فضاسازی داخلی کاهش پیدا می کند تغییر در میزان به کار بردن تزیینات داخلی بنا، با توجه به افزایش سرعت ساخت و ساز و استفاده از مواد و مصالح جدید در احداث بناها، به وجود آمد. معماری قاجار، مدتها بعد از انقراض سلسله ی قاجاریه همچنان در کاخها و بناهای خیابان های تهران حضور داشت. تهران در این دوره تا حد زیادی همچنان در حصار های سبک رنسانس زمان ناصرالدین شاه محصور مانده بود . اگر محلات جدید شهر را بررسی کنیم ، بخصوص محله ی دروازه دولت و حتی نادری ، بهارستان و امیریه که پس از تخریب حصارها و پر کردن خندق ها به فرمان رضا شاه ساخته شد ، باز هم نمونه های فراوانی از بناهایی با معماری سبک تهران (که آمیزه ای از معماری اصیل ایرانی با معماری غربی است) را ملاحظه می کنیم که معماران و بناهای هنرمند ایرانی انها را در خورذوق خود بنا کرده اند .البته معماری اروپایی نیز بی حرکت و راکد نمانده بود و دوره ی تغییر و تحولاتی گسترده را می گذرانید . بذر مدرنیته که از مدتها قبل حتی در زمان بازدید و اقامت شاهان و شاهزادگان قاجار در پایتخت های اروپایی پاشیده شده بود ، به بار می نشست و ثمره ی آن فرم های نو و تکنولوژی جدید ساخت بود.
در حالی که این تحولات در اروپا برآمده از نیازها و تغییرات حاصله از انقلاب صنعتی و روش های تولید بوجود آمده و به صورتی کاملا درونزا برای پاسخ گویی به این تغییرات حاصل شده بود ؛ در ایران این تغییرات بر اثر سطحی نگری ، تقلید و شیفتگی حکام و اشراف جامعه (عوامل داخلی) و همچنین فشارهای کشورهای استعماری و اروپایی (عوامل خارجی) به صورت کاملا برونزا و غیر اختیاری تحمیل گردید . (روزنامه ایران ؛ مصاحبه با مهندس هادی میرمیران)
-دوگانگی و تضاد
تغییرات در معماریِ ایران در زمان قاجار و گرایش پیدا کردن معماری به سمت و سوی معماری غرب ، به صورت یکپارچه و همگن رخ نداده است و این امر ، شامل همه اقشار در جامعه نمی شود؛ بلکه در ابتدا نمود اصلی معماری غرب، در قصر شاهان بود و بعدها در طبقه اشراف و ثروتمندان بروز یافت . طبیعی است که در این مرحله شکافی بین معماری طبقات ثروتمند و فقیر در سطح شهر رخ بدهد و شهر یک تصویر ناهمگن بیابد ؛ خانه های ثروتمندان روزبه روز مجلل تر می شدند و خانه های طبقات پایین به سبک و سیاق قدیمی خود ساخته می شدند و این امر ، سبب دوگانگی و تضاد در نمای شهر شده بود .
مردم در درون ساختمان ها زندگی می کنند و بیشتر فعالیت های خود را نیز در درون همین بناها انجام می دهند ؛ لذا طبیعی است که فضا و معماری در درون ذهن افراد رسوخ پیدا کند و نقش اساسی در تفکر و ذهنیت مردمان را بازی کند . سبک زندگی افراد و شیوه نگریستن آنان ، تا حد زیادی وابسته است به فضاهایی که زمان خود را در درون آن سپری می کنند و به همین سبب دوگانگی ِ معماری زمان قاجار ، در شیوه زندگی افراد نیز آشکار شد و شکافی را ایجاد نمود.
« در دوره ناصرالدین شاه ساختمان های عامه مردم کماکان به همان صورتی ساخته می شده که در سابق بوده است . سقف های چوبی و کاه گِلی ، دیوارهای خشتی یا گلی ، حیاط مرکزی ، بیرونی و اندرونی و قوس های جناغی ، شکل و کالبد این ساختمان ها را تشکیل می داد. لذا همچنان که جامعه از نظر ذهنی دو قطبی شد ، و درباریان و فرادستان به سمت شیوه های زندگی غریی تمایل پیدا کردند و مردم عادی کماکان در چارچوب هنجارهای سنتی به زندگی ادامه دادند، معماری پایتخت نیز دو قطبی گردید. ساختمان های ساخته شده برای قشر مرفه جامعه هر چه بیشتر به سمت معماری فرنگی گرایش پیدا کرد ولی ساختمان های مردم عادی فرق چندانی با ساختمان های پدران و نیاکان انها نداشت. » ( قبادیان ، ۱۳۸۵: صص ۱۰۲-۱۰۱)
نتیجه گیری
تهران را می توان به عنوان مرکز فرهنگی دوره قاجار نام برد. هنر ایرانی در زمان قاجار به واسطه ارتباط این دوره با غرب پیشرفت چشم گیری داشته و هنرمندان زیادی در این دوران به اروپا و کشورهای غربی سفر می کنند. به خاطر همین قاجاریه را سرآغاز مدرنیته در ایران می دانند. تلفیق سنت و مدرنیته در معماری ایران از زمان قاجار آغاز می شود و سفرهای کثیر شاهان و شاهزادگان به فرنگ زمینه اصلی ورود مدرنیته به معماری ایران هست. روند این پیشرفت در زمان ناصرالدین شاه سریع تر می شود و هنر ایرانی گام های بلندی در زمان این شاه قاجار بر می دارد.
معماری هر دورانی گرچه می تواند شباهت هایی با دروان های قبل و بعد از خودش داشته باشد اما معمولاً یک سری ویژگی های شاخص و منحصر به فردی دارد که فقط مختص آن دوران هست و همین ویژگی های ناب ، آن را از سایر ادورا متمایز می سازد. معماری دوران قاجار نیز با همه تقلیدهایی که از معماری اروپایی و غربی داشته است ، مشخصه های خاص خود را نیز به همراه داشته است . در دوره قاجار خلاقیت های فضایی افزایش می یابد و تنوع فضا ها بیشتر می شود .
به طور خلاصه می توان ویژگی های بارز معماری دوران قاجار را این چنین معرفی کرد: استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی به نام ارسی ، استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ ، استفاده از نقش گل لندنی در کاشیکاری ،استفاده از کنگره های کنار بام کاخها ، استفاده از نقش ومتیف های تخت جمشید ، عناصر تزئینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی ، ایجاد ایوانهای عظیم ومرتفع در ورودیها ، مرکزیت بنا با ستون و سرستونها ،بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت وقدرت ، مصالح سنگ وسیمان وآهن ، درونگرا ،تزئینات داخل ، معماری کارت پستالی ، ایجاد پلکان در محور اصلی ، رعایت سلسله مراتب ، تبدیل سه دریها به دو دری ، سقف شیروانی و ایجاد میادین .هم چنین ساختن کاخ و قصر مهم ترین شاخصه این دوره است. کاخ ها یکی پس از دیگری ساخته می شدند ، شاید بتوان گفت که ارزنده ترین خدمت را در سطح شهر در ایجاد پارک داشتند.
منابع:
صارمی ،علی اکبر(۱۳۷۶) ارزش های پایدار در معماری ایران ، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران
قبادیان ،وحید (۱۳۸۵) معماری در دارالخلافه ناصری سنت و تجدد در معماری معاصر تهران ، نشر پشوتن ، تهران .
روزنامه ایران ؛ مصاحبه با مهندس هادی میرمیران
maryamoseinyazdi@yahoo.com
