برگردان کیمیا ملکی
این مقاله توسط فیوشا هارت، دانشجوی مقطع دکترا در دانشکده مطالعات شرقی واقع در مرکز تحقیقات هنر و فرهنگ مادی خاورمیانه خلیلی در دانشگاه آکسفورد نوشته شده است. پایان نامه‌ی فیوشا هارت به بررسی هنر و معماری حرم‌های اصلی شیعیان در ایران و عراق در دوران حاکمیت دومین شاه قاجار، فتحعلی شاه (دوران حکومت ۱۷۹۷- ۱۸۳۴ میلادی) می پردازد.
نوشته‌های مرتبط
دین، بیماری و شفا گرفتن رابطه‌ی طولانی و پیچیده‌ای دارند و در این میان شیعیان دوازده امامی نیز از این مقوله مجزا نیستند. شیعیان معتقدند که مکان‌های مقدس آنها محل‌هایی برای شفا گرفتن هستند. برای مثال عده‌ای معتقدند که محوطه‌ی کوچکی دور ضریح امام سوم شیعیان، امام حسین(ع) (شهادت ۶۸۰ بعد از میلاد) در کربلا هرگونه دردی را دوا می‌کند. بسیاری از مناجات‌نامه‌های شیعیان، شامل دعاهای مربوط به طلب شفا و سلامتی است. برای مثال، امام چهارم شیعیان، امام سجاد(ع) (شهادت ۷۱۳ بعد از میلاد) بسیاری از دعاهای بیشتر خوانده شده در برابر بیماری را در کتاب صحیفه‌ی سجادیه گردآوری کردند. تعدادی از رهبران اولیه‌ی شیعیان دستورات پزشکی نیز دارند. برای مثال امام هشتم، امام رضا(ع) (شهادت ۸۱۸ بعد از میلاد) گفته شده است که رساله‌ی پزشکی الرساله الذهبیه را جمع‌آوری کردند.
مسئله شفا گرفتن در حرم‌های شیعه و همچنین امکان انتقال بیماری در این مکان‌ها در ماه‌های اخیر با گسترش بیماری کووید-۱۹ در خاورمیانه پر رنگ‌تر شد. این ویروس ابتدا در چین در دسامبر ۲۰۱۹ دیده شد. اما ایران اولین مرگ ناشی از کووید را در تاریخ ۱۹ فوریه ۲۰۲۰ اعلام کرد. اولین مورد مرگ در قم و در ۹۰ کیلومتری تهران دیده شد. قم حرم حضرت فاطمه معصومه (س) و یکی از مهم‌ترین مکان‌های مذهبی شیعیان است که هر ساله میلیون‌ها زائر به آن سفر می‌کنند. اولین نگرانی‌ها پس از ظهور کووید-۱۹ از این بود که شاید حرم که محلی برای شفا گرفتن زائران که از سراسر ایران و منطقه به آن می‌آیند شناخته شده بود، به محلی برای شیوع بیماری تبدیل شده بود.
در روزهای آتی و پس از ظهور ویروس کرونا در قم، این شهر به عنوان مرکز شیوع بیماری در ایران شناخته شد. نگرانی‌ها بابت پخش و شیوع کووید-۱۹ در سراسر شهر، کشور و منطقه به دلیل تعدادی بالای روزانه‌ی زائران بالا گرفت. زائرانی که برای این شهر معروف هستند. در حالی که این شرایط و موقعیت در قم، ایران و بقیه دنیا به طرز وحشتناکی در تاریخ بی‌سابقه به نظر می رسید، اما رابطه‌ی قم با بیماری‌های واگیردار و مزمن بیگانه و جدید نیست. در طول قرن‌ها، قم زائران فراوانی را از سراسر دنیا جذب کرده است و حوزه‌های علمیه‌ی آن میزبان طلاب و دانشجویان از کشورهای مختلف بوده‌است. در زمان بیماری‌های همه‌گیر، ممکن است مکانی که زائران، طلاب و همه به آن وفادار هستند به عنوان محل پخش و پخش کننده‌ی یک بیماری عمل کند.
حرم قم متعلق به حضرت فاطمه معصومه(س)، دختر هفتمین امام شیعیان، امام موسی الکاظم(ع) و خواهر امام هشتم، امام رضا(ع) است. شیعیان معتقدند حضرت معصومه(س) در حدود سال ۸۱۶ پس از میلاد در قم در حالی که برای پیدا کردن برادرش، امام رضا(ع)، کسی که خانه‌شان در مدینه را به سمت دربار عباسیان ترک کرده بود (مأمون ایشان را به عنوان جانشین معرفی کرده بود) سفر می کرده، فوت کرده است. حضرت معصومه(س) و برادرشان هیچگاه یکدیگر را در ایران ملاقات نکردند. هرچند، حضرت معصومه(س) در قم به شهادت رسید و امام رضا(ع) در مشهد که به معنای محل شهادت است شهید و به خاک سپرده شد.
محلی که حضرت فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد در ابتدا با تعدادی چند از حصیرهای بافته شده علامت گذاری شد. به هرحال، مدت کوتاهی پس از شهادت ایشان، توجه قابل ملاحظه‌ای به این مکان شد و به همین دلیل با تمرکز سرمایه‌ی ناشی از وفاداران آن حضرت به مجموعه‌ی بزرگی که امروزه هست تبدیل شد. این مجموعه شامل خود بارگاه، احاطه شده توسط مزار بسیاری از وفاداران آن حضرت، تعدادی مسجد و مدرسه‌ها است. صدها، اگر نگوییم هزاران، زائر روزانه به حرم حضرت معصومه(س) می آیند تا از او طلب عفو و بخشش کنند و در جوار او دعا بخوانند. آنها می‌آیند، مانند زائران دیگری که هزاران سال است آمده‌اند، تا بارگاه او را که زیر یک گنبد طلایی است زیارت کنند. این بارگاه دومین بارگاه مهم در ایران پس از بارگاه برادر ایشان در مشهد است.
حرم‌های مهم شیعیان در طول سال‌ها رابطه‌ی نزدیکی با شفای بدنی و معنوی داشته است. همچنین شواهدی از معجزات که در حرم حضرت معصومه(س) اتفاق افتاده نقل شده است. یکی از معروف‌ترین آنها شفای یک مرد شَل است که در کتاب تاریخچه‌ی قم، انوار المشعشعین به آن اشاره شده است. به دنبال دعا و نذر و نیازهای آن مرد و درخواست شفاعت، نقل شده که حضرت معصومه(س) بر میرزا اسدالله ظاهر شده و گوشه ی چادر خود را به پای بیمار و ناتوان او مالیده و در نتیجه پای او شفا گرفته است. همه‌ی زائران معجزه را تجربه نمی کنند اما ممکن است که آنها حرم‌های امامان و امامزاده‌ها را زیارت کنند و از آنها درخواست و آرزوی سلامتی برای عزیزان بیمارشان بکنند.
در قرن ۱۹ میلادی (دورانی که بیشتر مورد بررسی ما در اینجا خواهد بود) کاروان‌هایی که زائران را برای زیارت به حرم‌ها جابجا می‌کردند به عنوان منتقل کننده‌ی بیماری و در نتیجه همزمان باعث شیوع بیماری‌های همه‌گیر بودند. در حالی که اختراع وسایل نقلیه با قدرت موتور بخار به سریع‌تر شدن پخش بیماری کمک کرد، کاروان‌هایی که در آن افراد پیاده به همراه قاطرها در آن بودند همچنان بیماری را به همراه زائران و اجناس منتقل می کردند.
در انتهای سفر، هنگامی که زائر به حرم می رسد، تعدادی دعا و مناسک است که باید اجرا کند. از اولین روزهای زیارت حضرت فاطمه معصومه(س) همان طور که در متن قرن دهم میلادی کتاب ابن قولویه به نام کامل الزیارات نقل شده است، زائران به دست مالیدن و بوسیدن حرم سفارش شده‌اند. همچنین، زائران بیشتر سرهایشان به روی دیواره‌ی ضریح می گذارند و دعا می‌کنند و با دست مالیدن به پنجره‌ی ضریح طلب برکت و ادای احترام می‌کنند. در قرن ۱۹ میلادی، معمولا در هوای گرم، با حالت آلوده و خسته از سفر طولانی پیاده و با قاطر، زائران با اشتیاق به سمت ضریح هجوم می‌آوردند و تعداد انبوه آنها و حضور تعداد زیادی افراد در یک محیط بسته باعث احتمال بیشتر پخش بیماری می‌شد.
تعدادی از زائران شاید حتی از قبل از شروع سفر آگاه به بیماری خود بودند و برای شفا و درمان و یا حتی امیدوار به گذراندن روزهای آخر عمرشان در این دنیا در جوار حرم حضرت معصومه(س) به این سفر می‌رفتند. در سال های ۱۹۱۸ و ۱۹۱۹ همزمان با شیوع بیماری آنفولانزا در ایران، که مخصوصا شهر شیراز را درگیر خود کرد، گزارش شده است که تعدادی از مبتلایان خود را به نزدیک‌ترین مسجد برای در امان بودن رساندند. این یک تلاش برای در امان بودن و یا حدالاقل به خاک سپرده شدن با برکت بود.
بعضی ها ممکن بود در مسیر بیمار شوند. مانند یکی از زائران که به همراه کمپانی هند شرقی و آرتور کانولی در ۱۸۲۹ به مشهد سفر می کرد. کانولی در خاطرات سفر خود نوشته است که تعدادی از همسفران او می‌خواستند که مرد را در بین مسیر رها کنند، اما عده ای دیگر عهد بستند که به او کمک کنند تا زیارت خود را انجام دهد. چهره ی مرد بیمار و حالت او وقتی که گنبد طلایی و درخشان امام رضا(ع) را می‌بیند تاثیر عمیقی بر روی کانولی گذاشته است. آن زائر، پس از رسیدن به هدفش و زیارت امام رضا(ع)، در عصر همان روز در مشهد فوت می‌کند.
در طول قرن‌ها، بسیاری آرزو داشتند که در جوار این مکان‌های مقدس به خاک سپرده شوند. این امر همچنان برای استفاده از برکتی که از وجود این امامان در زمینی که آنها به خاک به سپرده شده بوند، بود. به همین منظور، در حالی که هدف اولیه و اصلی حرم مطهر در قم وجود بارگاه آن حضرت و محلی برای زیارت او بود، در ادامه‌ی آن همچنین محلی برای دفن بسیاری از افراد دیگر نیز به شمار می‌رفت. از شاه‌ها تا شیخ‌ها، مردم معمولی، و البته بیشتر ثروتمندان. همچنین در مرحله‌ی دوم محل دفن دیگر افراد در اطراف بارگاه حضرت معصومه(س) به امید مورد رحمت و برکت قرار گرفتن از آن حضرت بود.
از این جمله، پنج حاکم و شاه صفوی و دو شاه قاجاری در بارگاه‌های تزیین شده در جوار بارگاه و حرم حضرت معصومه(س) دفن شده‌اند. مقبره‌ی فتحعلی شاه قاجار (دوران حکومت ۱۷۹۷-۱۸۳۴ پس از میلاد) در سال ۱۸۳۴ و قبل از مرگ او آماده شد. دیوار‌ه‌های مقبره‌ی او با گچبری‌های با شکوه، در اطراف سنگ مقبره‌ی او تزیین شده و سنگ قبر او نیز از جنس مرمر و با تصویر خود او حکاکی شده است. به هرحال تمامی مقبره‌ها، بزرگ و یا حتی زیبا و تمیز نبودند و شیوه‌ی دفن و کفن و نحوه‌ی به خاکسپاری برای دیگران ممکن بود متفاوت باشد.
ما شواهدی داریم، به خصوص از قرن ۱۹ میلادی که انتقال اجساد و کفن‌ها یکی از راه‌های ورود بیماری به شهرها بوده است. به دلیل پیروی از آیین دفن مردگان در اسلام، معمولا مرده در نزدیکی خانه‌اش به خاک سپرده می‌شد و بعدها در مرحله‌های متفاوتی از پوسیدن برای به خاک سپرده شدن در منزل نهایی به مقبره‌ی اصلی منتقل می‌شد. با اینکه نبش قبر معمولا در اسلام حرام دیده می‌شود اما در قرن نوزدهم این عمل در ارتباط با دفن در عتبات عالیات در عراق رایج بود چرا که انتقال استخوان‌ها تمیزتر از انتقال جسد تازه به نظر می‌رسید. صبری آتش، محقق مطالعات عثمانی در مقاله‌ی خود با عنوان <استخوان‌هایی برای مجادله: تردد جسد و رقابت ایران و عثمانی در عراق> که در سال ۲۰۱۰ منتشر شد از توقف اجازه‌ی ورود جسد تازه به عراق خبر می‌دهد و می گوید که در اواخر قرن نوزدهم دولت عثمانی تنها اجازه‌ی ورود استخوان‌های اجساد را می‌داده است و ورود جسد تازه ممنوع بوده است. همچنان، خاکسپاری در مناسبت‌های مذهبی مورد علاقه و بسیار پر طرفدار بود و در تاریخ‌های مشخصی معمولا افزایش کفن‌ها قابل رویت بود. تاخیر در به خاک سپاری نهایی به خانواده‌های نیازمند و کمتر ثروتمند این اجازه را می‌داد که در طول زمان هزینه‌های انتقال جسد را تهیه کنند. خانواده‌هایی که شرایط اقتصادی بهتری داشتند و در توانشان بود می‌توانستند کفن‌های عزیزانشان را حتی به عتبات عالیات و خاک عراق برای خاکسپاری در حرم‌های مطهر ارسال کنند.
همانطور که صبری آتش نشان داده است، در نیمه‌ی دوم قرن ۱۹ میلادی، این حرکت، یعنی جابجایی اجساد، به عنوان یکی از راه‌های احتمالی انتقال بیماری تشخیص داده شد و به همین منظور تمهیداتی برای جابجایی اجساد در نظر گرفته شد. بنابراین، اجساد می بایست کفن می شدند و در تابوت‌های موم شده و تنها در طول ماه‌های خنک‌تر زمستان جابجا می‌شدند تا زمان فاسد شدن آنها طولانی تر شود و درصد امکان پخش بوی بد و آزاردهنده‌ی آنها پایین بیاید.
ایزابل بیشاپ که در سال‌های ۱۸۹۰ به ایران سفر کرد، هنگامی که به قم می‌رود برای ما تصویر زنده‌ای از این حرکت را تصویر می‌کند. او می‌نویسد که سالانه هزاران جسد برای دفن در <خاک مقدس> به قم آورده می‌شدند. اجساد بر روی قاطرها و معمولا هر چهار جسد بر روی یک قاطر حمل می‌شدند. بعضی‌ها تازه، بعضی‌ها در حال پوسیدن و بعضی‌ها تنها کیسه‌هایی پر از استخوان‌های پوسیده شده بودند. بیشاپ این حرکت را به عنوان یکی از راه‌های پردرآمد در قم توصیف می‌کند. او در رابطه با قیمت این کار می‌گوید که اگر قرار به دفن در نزدیکی خاک حضرت معصومه (س) باشد قیمت آن ۶ قران تا ۱۰۰ تومان است.
تا قبل از آمدن نظریه‌ی میکروبی Germ Theory مردم بر این باور بودند که تنفس بوی بد و متعفن که از اجساد بلند می شد تنها راه مبتلا شدن به بیماری بود. هرچند که امروزه نظریه‌ی استشمام بوی بد و انتقال بیماری توسط آن غیر علمی ثابت شده است، اما مراحل دفن ناخوشایند قربانیان وبا به احتمال زیاد باعث تسریع پخش باکتری می‌شده‌است. جیمز بیلیل فریزر، یک شاهد اسکاتلندی در ایران که در واقع شاهد اولین شیوع وبا در دنیا در سال ۱۸۲۱ بود از اینکه عموما خیلی کم درباره‌ی شیوع این بیماری اطلاعات در دسترس بود، شکایت می‌کند. او مردم را دایم می‌بیند که به یک بیمار کمک می‌کنند والبته خودشان گاهی مریض نمی‌شدند و همچنین افرادی را می‌دید که تمامی افراد خانواده برای دفن دخیل بودند و وقتی جسد یکی از اعضای خانواده توسط آنها دفن می‌شد بعد از آن خودشان هم از بیماری می‌مردند.
ما می‌دانیم که آب هم می‌تواند به شیوع بیماری دامن بزند و جوی‌ها و آبراه‌هایی که به حرم‌ها منتهی می‌شدند از این قضیه مستثنی نبودند. خانم بیشاپ از آبراهی در قم، به نام <آب خوانسار> که منبع آب شرب است و از روی استخوان‌های مردگان و کثیفی‌ها می‌گذشته، نام برده است. رودخانه‌ی مجاور حرم به عنوان محلی برای طیف وسیعی از امورات زنده‌ها و مرده‌ها استفاده می‌شد. مردم از آن آب می‌آشامیدند و یا آن را برای شستن لباس‌هایشان استفاده می‌کردند. با آن وضو می‌گرفتند و مرده‌ها را در آن غسل می‌دادند. این مقدار استفاده از آب منوط به موقعیت آب روان به عنوان آب طاهر در مقابل آب نجس بود. در سال ۱۹۰۴ و با شیوع وبا، اجساد کسانی که به این بیماری مبتلا شده بودند را در رودخانه غسل می‌دادند. این آب همان آبی بود که بعدا برای مصارف داخلی استفاده می‌شد و آبی که به طور حتم در پخش باکتری‌های تولید شده در آب (میکروب‌ها) و پخش بیماری موثر بود. قم به تنهایی ۱۰۰۰ نفر از ساکنانش را در این شیوع بیماری از دست داد.
خوشبختانه، در طول قرن ۱۹ میلادی، ایران سیستم درمانی مناسبی را گسترش داد که توانست در مقابل بیماری‌های فراگیر چون وبا و طاعون بجنگد. همانطور که امیر افخمی در کتابش گفته است، تا قرن ۲۰ میلادی، کشور، دارای سیستم درمانی سکولار، مستقل و مدرنی بود. دیگر بیماری و مریضی با نظریه‌ی میکروبی شناخته شده بود و همه چیز با تعصبات دینی دیده نمی‌شد. به همین منظور، جالب است بدانیم که بسیاری از بیمارستان‌های مدرن و جدید ایران به حرم‌ها متصل بودند و مفهوم حرم که محلی برای شفا گرفتن بود گسترش پیدا کرد و درمان امروزی را نیز در برگرفت.
امروز، با آمدن بیماری کووید-۱۹، حرم‌ها به دستور دولت در سراسر ایران بسته هستند. در اواخر ماه فوریه، در حالی که بیماری کووید در قم گسترش پیدا کرد، برنامه‌های ضدعفونی در حرم اجرا شد. اما نگرانی‌ها از ادامه‌ی پخش و شیوع ویروس در مکان‌های مذهبی ادامه داشت. درخواست‌ها برای بسته شدن حرم‌ها در ابتدا با مخالفت برخی روبه رو شد. چرا که آنها معتقد بودند که این زمان، دقیقا زمانی است که اینچنین مکان‌هایی برای دعا و شفاعت مورد نیاز هستند. حتی ویدیوهایی از افراد در فضای مجازی پخش شد که در حال لیسیدن ضریح بودند، یک حرکتی که خارج از آیین مرسوم زیارت است. در این ویدیو فرد مورد نظر از بینندگان می‌خواست که از زیارت حضرت معصومه(س) نترسند. این تصاویر به صورت جهانی پخش شد و کسانی که در آن بودند به سرعت در ایران دستگیر شدند.
در این میان، یک بحث ادامه دار عمومی دیگری نیز مطرح بود که آیا حرم محلی برای شفا است و یا محلی برای شیوع بیماری؟ در هفته‌های بعد، مشکل تقریبا با دستوری که دولت برای بسته شدن همه‌ی حرم‌ها داد حل شد. هرچند در حین آن یک جمعیت معترض به این امر شکایت کردند و تعدادی از آنها درهای حرم را شکستند و وارد شدند.
در ماه‌های اخیر، در پشت درهای بسته‌ی تعدادی از حرم‌ها، استفاده‌های جدیدی از این فضاها می‌شود. برای مثال، در شاهچراغ در شیراز ماسک‌های صورت در سالن آینه کاری شده‌ی آن دوخته می‌شوند. محلی که می‌تواند تاریخ طولانی این حرم‌ها را در مقابله با تاثیرات بیماری‌ها برای ما یادآور شود. موقعیت ایران و تاثیری که کرونا بر روی این کشور گذاشته است در مقابل دیگر اتفاقات مهیب از جمله تحریم‌ها که ظرفیت سیستم درمانی کشور را ضعیف کرده بود، کمتر به نظر می‌رسد. خوشبختانه، عدد افراد تازه مبتلا شده و افراد فوت کرده توسط کرونا در این روزها کمتر شده و قوانین قرنطینه که در زمستان وضع شده بوده‌اند، برداشته شده است. همچنین، حرم‌های اصلی و محوطه‌ی ضریح ها بسته هستند. زائران می توانند بار دیگر وارد صحن های حرم شوند ولی همچنان باید مدتی برای نزدیک شدن به ضریح و زیارت حضرت معصومه(س) و طلب برکت صبر کنند.
در همین زمان، زائران و دلدادگان همچنان می‌توانند از طریق سایت‌های آنلاین حضرت معصومه(س) را زیارت کنند. حتی یک رادیوی مذهبی هم از داخل حرم پخش می شود. تعدادی از زائران نیز همچنان بیرون از ورودی‌های حرم دیده می‌شوند که در پشت درهای بسته که شاهد فاصله‌ی اجتماعی هستند و از دور برای خواندن دعا می‌آیند و به طور حتم در این دوران سخت طلب شفا و سلامتی را از حضرت دارند.
برخی منابع برای مطالعه‌ی بیشتر:
Sabri Ateş, ‘Bones of Contention: Corpse Traf c and Ottoman-Iranian Rivalry in Nineteenth-Century Iraq‘ , Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Vol. 30, No. 3, 2010
Amir Afkhami, A Modern Contagion: Imperialism and Public Health in Iran’s Age of Cholera.
Bijan Saadat, The Holy Shrine of Imam Zadeh Fatima Maʾsuma, Qum.
Archnet, Astanah-i Hazrat-i Ma’sumah
لینک اصلی یادداشت