هر خار این گلستان، مفتاح دلگشایی است

هر خار این گلستان، مفتاح دلگشایی است

استان گلستان موقعیت ممتاز و همچنین، مسائل زیادی در کار و بار خود دارد

هادی فلاحی

کار و بار در استان گلستان به رغم ظرفیت های کم مانند آن دچار چالش های فراوان است. بخشی از این چالش‌ها ناشی از سوء مدیریت استعدادها در سطوح مختلف سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت بوده است؛ سیاست‌هایی که در مقطعی کشاورزی استان را نسبت به سال‌های نه‌چندان دور، از صدر به ذیل کشاند، در مقطعی دیگر مانع از توسعه صنعتی استان شد، در مقطعی ظرفیت‌های حوزه فرش و صنایع دستی را نادیده گرفت.

استان گلستان با تنوع اکولوژیک، توپولوژیک و دموگرافیک منحصربه‌فرد، از امکان و ظرفیت قابل ملاحظه‌ای برای توسعه اقتصادی و اجتماعی برخوردار است؛ ظرفیتی که در هیاهوی نوسانات سیاسی و اجتماعی، متأسفانه کمتر مورد توجه و بهره‌برداری بهینه قرار گرفته است. اقلیم و زیست‌بوم متنوع استان گلستان از دیرباز میزبان مهاجران کثیری از اقصی نقاط کشور بوده است. مهاجرانی که از سالهای دور، با انگیزه‌های مختلف و به‌ویژه با انگیزه اشتغال بار سفر بسته و روانه این خطّه شده‌اند و به‌تدریج در کنار یکدیگر، رنگین‌کمانی از اقوام و فرهنگ‌ها را در این استان پدید آورده‌اند؛ لیکن در گذر زمان، تغییرات محیطی و اجتماعی به موازات هم، عرصه را بر بخش اشتغال استان، روز‌به‌روز تنگ‌تر نموده است.

مهاجرپذیری بالای استان گلستان اگرچه چالش‌هایی را مخصوصاً در بخش سیاست‌گذاری به همراه دارد؛ اما با توجه به قابلیت گسترش ارتباطات فرامحلی، همواره به‌عنوان یک فرصت اقتصادی نیز قابل مطالعه است. البته بهره‌برداری از این فرصت، مستلزم برنامه‌ریزی جامع اقتصادی ـ اجتماعی و شبکه‌سازی ظرفیت‌های بین بخشی است.

استان گلستان با نرخ بیکاری ۷/۱۲ درصدی وضعیتی بحرانی دارد. بعلاوه ارقام ۱/۱۸ و ۹/۳۳ درصدی که به‌ ترتیب، ناظر به نرخ اشتغال ناقص استان و نسبت اشتغال هستند، نشانه وضعیت نابسامان اشتغال استان است؛ این در حالی است که آمار مهاجرپذیری استان، همچنان سیر صعودی و روزافزون را تجربه می‌کند.

بدیهی است بخشی از این چالش‌ها ناشی از سوء مدیریت استعدادها در سطوح مختلف سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت بوده است؛ سیاست‌هایی که در مقطعی کشاورزی استان را نسبت به سال‌های نه‌چندان دور، از صدر به ذیل کشاند، در مقطعی دیگر مانع از توسعه صنعتی استان شد، در مقطعی ظرفیت‌های حوزه فرش و صنایع دستی را نادیده گرفت و… همین اتفاقات باعث کم‌رنگ شدن نقش گلستان در کشاورزی و صنعت، و جا ماندن این استان از قطار پیشرفت و توسعه اقتصادی شد. در حال حاضر، بخش خدمات و بازرگانی، حدود ۴/۴۳ درصد از سهم اشتغال استان را در برمی‌گیرد؛ آماری که با رشد سازمان منطقه آزاد، روزبه‌روز افزایش خواهد یافت.
تعداد قابل توجهی از تولیدکنندگان دیروز، پیله‌وران امروز شده‌اند و بخش عمده‌ای از تولیدات دیروز استان، امروز از خارج از استان تأمین می‌شود. با گشت‌وگذاری کوتاه در پهنه ترکمن‌صحرا به سادگی می‌توانیم دریابیم که حتی بخش عمده‌ای از البسه محلی ترکمن نیز از کشورهای ترکیه و چین وارد می‌شود و این جای بسی تعجب است. این وضعیت در حالی رخ می‌دهد که استان گلستان از دیرباز معدنی از فرصت‌های متنوع بوده و ظرفیت‌های متعددی را در خود جای داده است که در ادامه به بخشی از آن‌ها خواهیم پرداخت:

۱. بخش کشاورزی (تولیدات باغی و زراعی)
استان گلستان دارای بیش از ۷۱۳ هزار هکتار اراضی کشاورزی است (حدود ۳۵ درصد مساحت استان) که از این میزان ۶۸۲ هزار و ۹۵۵ هکتار به کشت محصولات زراعی (با احتساب کشت دوم) و ۳۰ هزار و ۱۷۳ هکتار به کشت محصولات باغی اختصاص یافته است. مهم‌ترین محصولات کشاورزی استان گندم، پنبه، دانه‌های روغنی، محصولات باغی، انواع تولیدات دامی، چوب‌های جنگلی و محصولات شیلاتی است. در این بخش، استان گلستان در تولید پنبه و دانه‌های روغنی رتبه پنجم را در کشور به خود اختصاص داده است. اما عدم توجه به زنجیره ارزش و خوشه‌های کسب و کار در بخش کشاورزی و نیز محدودیت‌های صادراتی پنبه، تولید این محصولات را با چالش‌هایی مواجه کرده است.

۲. بخش دامپروری (تولیدات دامی)
استان گلستان با تولید سالیانه ۳/۲۹۸ هزار تن شیر، ۰۸/۲۱ هزار تن گوشت قرمز، و ۰۴۴/۹۵ هزار تن گوشت مرغ، ۶۶۵/۲۵ هزار تن تخم مرغ و ۷۵۱ تن عسل، وضعیت نسبتاً مناسبی در عرصه دامپروری و تولیدات دامی دارد. البته در این بخش نیز علاوه بر کمبود صنایع تبدیلی و تکمیلی و نیز واحدهای کشتارگاهی، وفور نژادهای غیربومی دام و طیور و محدودیت دانش فنی بهره‌برداران، از مسائل عمده بخش دامپروری استان گلستان است.

۳. جنگل‌ها و مراتع
سطح جنگل‌های طبیعی استان ۳۷۹ هزار هکتار (بیش از ۵/۱۸ درصد وسعت استان)، شامل ۲۴۹ هزار هکتار جنگل‌های تجاری، ۷۰ هزار هکتار جنگل‌های حفاظتی و ۶۰ هزار هکتار جنگل‌های مخروبه و اراضی جنگلی است. مراتع کل استان نیز بالغ بر ۱۱۲۶ هزار هکتار، شامل ۲۲۲ هزار هکتار مراتع درجه یک، ۲۴۵ هزار هکتار مراتع درجه دو و ۶۵۹ هزار هکتار مراتع درجه سه است. گستره وسیع مراتع و جنگل‌ها در سطح استان گلستان، علاوه بر ایجاد مزایای نسبی در عرصه‌های گردشگری و نیز کشاورزی و دامپروری، چالش‌هایی مانند تصویب قانوان منع توسعه صنعتی برای این استان در پی داشته است.

۴. بخش صنعت و معدن
با توجه به شرایط اقلیمی استان و رونق کشاورزی، بخش عمده‌ای از صنایع استان در قالب واحدهای صنایع تبدیلی وابسته به کشاورزی شکل گرفته‌اند. ترکیب صنایع استان، نشان‌دهنده تأکید بر کارگاه‌های صنعتی کوچک با ظرفیت کمتر از ۵۰ نفر کارگر است و این صنایع، بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۲، موجبات ایجاد ۱۴۰۰ فرصت شغلی را فراهم آورده‌اند. با توجه به ظرفیت صنایع تبدیلی، استان گلستان از نظر ارزش افزوده صنعتی در واحدهای تولیدی دارای رتبه ۱۹ و از نظر برخورداری از منابع و امکانات دارای رتبه ۱۳ است. بیشتر معادن استان، شامل معادن زغال سنگ، صدف کوهی، سنگ لاشه، سنگ نسوز و مواد اولیه سنگ آهن است و با ۹۷ معدن، برای حدود ۲۴۵۰ نفر ایجاد شغل کرده است. البته واحدهای تولیدی وابسته به معادن نیز در کنار این معادن فعالیت می‌کنند.
در بخش صنایع و معادن استان گلستان، مهم‌ترین چالش موجود، قانون منع توسعه صنایع مادر در این استان است که از یک سو باعث افزایش نرخ بیکاری و از دیگر سو، باعث عقب‌ماندگی صنعتی استان شده است. این پدیده، پیامدهای متعددی در ابعاد اجتماعی و اقتصادی برای استان در پی داشته است؛ چنان‌که بخشی از ریشه‌های عملکرد ضعیف سازمان مناطق آزاد و مناطق ویژه اقتصادی استان را در همین مسئله می‌توان جست‌وجو کرد.
از دیگر مسائل بخش صنایع و معادن استان گلستان می‌توان به محدودیت شدید مطالعات زیربنایی این بخش و عدم پردازش برنامه آمایش در سطح استان اشاره کرد. نقیصه‌ای که یکی از چالش‌های مترتب بر آن، طرح احداث مجتمع پالایشگاهی کاسپین در شهر گرگان است که انتقادات کارشناسان متعددی را در پی داشته است.

۵. بخش بازرگانی و خدمات
استان گلستان در مسیر ترانزیت کالا و گذرگاه جمهوری‌های آسیای میانه و کشورهای اطراف دریای خزر قرار دارد. شبکه راه آهن سراسری، ارتباط این استان را از طریق بندر ترکمن و بندر گز با خلیج فارس و دریای عمان برقرار و در واقع، همسایگان شمالی کشور را از طریق پایانه‌های صادراتی گرگان و گنبد کاووس به آبهای آزاد (خلیج فارس و دریای عمان) متصل می‌کند و یکی از نقاط قوت استان گلستان محسوب می‌شود. با توجه به چنین ظرفیت‌هایی در بخش خدمات و بازرگانی، حدود ۲۰۰ هزار فرصت شغلی ایجاد شده است؛ آماری که پس از تصویب لایحه تأسیس منطقه ویژه اقتصادی استان گلستان، رشد قابل توجهی داشت.
در حوزه خدمات گردشگری، استان گلستان با ترکیب جمعیتی و زیست‌محیطی متنوع، ظرفیت‌های بالایی را در خود گنجانده است. در این بخش با توجه به ظرفیت‌های طبیعی و تاریخی استان، حدود ۳۰ میلیارد ریال سرمایه‌گذاری، و برای ۹ هزار و ۵۰۰ نفر اشتغال‌زایی شده است و حدود ۲۰۰ میلیارد ریال درآمد برای استان دارد. در عین حال، بسیاری از جاذبه‌های گردشگری استان گلستان در سکوتی رسانه‌ای، تحت‌الشعاع جذابیت استان‌های همجوار (مازندران و خراسان) قرار گرفته است.

۶. حوزه صنایع دستی
از جمله صنایع دستی استان گلستان می‌توان به انواع رودوزی‌های سنتی، ابریشم‌بافی، تولید بدلیجات و زیورآلات، نمدمالی، گلیم‌بافی و قالی‌بافی اشاره کرد. علی‌رغم ظرفیت‌های خاص استان گلستان در بخش فرش و صنایع دستی، این قابلیت عمدتاً در برنامه‌ها مغفول مانده و به صورت شایسته مورد توجه قرار نگرفته است. بانوان گلستانی (به‌ویژه در ترکمن‌صحرا) از دیرباز صنایع دستی و هنرهای سنتی را به‌عنوان یکی از فعالیت‌های محوری زندگی روزمره و با هدف مصارف شخصی و خانگی دنبال می‌کرده‌اند؛ حال آن‌که جنبه‌های تجاری این هنرصنعت هرگز رشد نکرده است. این نقیصه فرصت مناسبی را برای سوداگری واسطه‌های تجاری فراهم آورده است. البته در این میان فرش ترکمن به همت دست‌اندرکاران این صنعت، توفیقات خوبی در فتح بازارهای فرامرزی داشته است؛ گرچه در این حوزه نیز، نبود زنجیره ارزش کامل صنعت فرش در استان گلستان، رشد و توسعه این صنعت را با چالش جدی مواجه کرده است. به هر حال، در بخش صنایع دستی استان گلستان، علاوه بر نابسامانی شبکه توزیع و نقصان زنجیره ارزش محصولات، مسائلی از قبیل گسترش رشته‌های هنری غیربومی و نیز رشد روزافزون استفاده از مواد اولیه تقلبی و بی‌کیفیت ـ که عمدتاً وارداتی است ـ اصالت‌های فرهنگی و هنری استان را در بخش صنایع دستی تهدید می‌کند.

مزیت‌های نسبی استان گلستان
۳۷ درصد از وسعت استان گلستان در حاشیه رود اترک واقع شده و این امر، امکان بهره‌گیری از انواع صنایع آب‌بر همچون پرورش ماهی، توسعه کشت زیتون، شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشاورزی را بیش از پیش تقویت می کند. ارتباط بنادر ترکمن و گمیشان از طریق خط راه آهن به آبهای آزاد (خلیج فارس و دریای عمان) و ظرفیت‌های منطقه آزاد، نقش گسترده‌ای در توسعه اقتصادی استان خواهد داشت. البته بدیهی است این مهم با فعال‌سازی بیش‌از‌پیش ظرفیت‌های اقتصادی و توسعه صادرات استان، به مزیتی استثنایی تبدیل می‌شود. همچنین این استان با توجه به موقعیت آب و هوایی بسیار مناسب، می‌تواند با اصلاح روش‌های کشاورزی و نیز سرمایه‌گذاری برای مکانیزه کردن کشاورزی، به یکی از قطب‌های کشاورزی و صنایع وابسته این بخش تبدیل شود. بعلاوه، تنوع زیست‌محیطی استان گلستان، ظرفیت فوق‌العاده‌ای را در بخش گردشگری به همراه داشته و تنوع و مرغوبیت فرش و صنایع دستی استان نیز، برای سرمایه‌گذاری و توسعه، مستعد است.

مسائل اساسی و مشکلات عمده
استان گلستان با دارا بودن شرایط مناسب آب و هوایی، قرار گرفتن در کنار دریا و بنادر مناسب و صید حداقل ۴۰ درصدی خاویار، کاستی‌های خاصی دارد. عدم دسترسی به آب آشامیدنی بهداشتی در بخشی از مناطق استان و عدم جذب نیروی ماهر و متخصص در رشته‌های خاص برای اداره صنایع (به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب) از جمله این کاستی‌هاست. همچنین گلستان، به دلیل نوپا بودن، از صنایع مادر بی‌بهره است و اکثر مردم با کشاورزی و دامپروری امرار معاش می‌کنند.

این مطلب در همکاری با نشریه مسئله منتشر می‌شود.