نگاهی به کتاب مکانهای عمومی فضاهای شهری : ابعاد گوناگون طراحی شهری (بخش اول)

تفکیک محیط زندگی به عرصه های خصوصی و عمومی از مؤلفه های کلیدی است درباره ی اینکه چگونه اجتماع خود را سازماندهی کنیم. این تقسیم بندی از قدیمی ترین سکونتگاهها تا کلانشهر های کنونی، قابل مشاهده بوده است؛ تقسیم بندی که هم ارتباطات اجتماعی را منعکس می کند و هم به آن شکل می دهد. اما این تقسیم بندی ساده و صرفا متضاد نیست بلکه طیف وسیعی را در بر می گیرد که دامنه ای از خصوصی ترین تا عمومی ترین عرصه های جامعه و فضای شهری، است. در واقع نحوه ی تفکیک فضا و همینطور رابطه بین عرصه های عمومی و خصوصی انعکاسی از روابط اجتماعی بوده وشاخص چگونگی و نحوه ی سازماندهی اجتماع است. بنابر این تفکیک فضا و اجتماع به عرصه های عمومی و خصوصی بر حالت روحی افراد تأثیر می گذارد، به رفتاری وی نظم می بخشد و ساختاری با دوام بر جوامع بشری و فضاهایی که این جوامع را در اختیار خود میگیرند، می افزاید.

کتاب حاضر به معرفی جنبه های مختلف و در عین حال مرتبط طراحی شهری پرداخته است و سعی دارد که با اتخاذ یک رویکرد فراگیر از تکیه بر یک سری خصوصیات محدود طراحی شهری اجتناب کرده و در عین حال از موارد مهم نیز چشم‌پوشی نکند. مباحث کتاب حاضر ضمن ترسیم یک دید کلی برای تازه واردان به رشته می تواند مورد استفاده کسانی که در پی راهنما و دستورالعمل طراحی شهری هستند نیز قرار گیرد. ساختار کلی کتاب شامل فصول مستقل و کامل و در عین حال مرتبط به هم است که به آسانی برای خواننده قابل درک است. خواننده میتواند اطلاعات دقیق مورد نظر خود را جستجو نماید و یا برای کسانی که مایل هستند از ابتدا تا انتهای کتاب را مطالعه نمایند مفید بوده و سطوح مختلفی از مفاهیم نظری را مطرح کند. کتاب با جمع‌آوری و ترکیب نظریه های موجود در ادبیات شهرسازی مجموعه کاملی از مباحث و پژوهشهای انجام شده در این زمینه را گرد آورده است. این کتاب از سه بخش تشکیل شده است و هر یک از بخشها شامل چند فصل هستند که مباحث مختلف مرتبط با آن بخش را مطرح می کنند.

بخش اول کتاب با عنوان «زمینه های طراحی شهری» از سه فصل با عناوین طراحی شهری در حال حاضر، تحول شهری و زمینه های طراحی شهری تشکیل شده است. در فصل اول به مسائل مطرح در امر طراحی و طراح شهری پرداخته می شود، اصطلاحی که در فصول مختلف به آن اشاره می شود و هر دو گروه از طراحان شناخته شده و ناشناخته را در بر میگیرد. این فصل در قالب سه بخش اصلی مقدمه ای بر مفهوم طراحی شهری فراهم می‌آورد. بخش اول درک موضوع را بسط میدهد، بخش دوم نیاز کنونی به طراحی شهری را به بحث می گذارد و بخش سوم در مورد حرفه طراحی شهری بحث می کند. در این فصل شناخت گسترده ای از مسئله دنبال می شود و طی آن طراحی شهری نه به عنوان شرایط ظاهری و کالبدی محیط بلکه به عنوان یک فعالیت وحدت‌بخش و یکپارچه معرفی می گردد. در اینجا تمرکز اصلی بر آفرینش مکانهایی برای مردم و در حقیقت خلق مکانهایی بهتر از آنچه به طور معمول شکل می گیرد، است.

درفصل اول سه سنت فکری طراحی شهری مورد بررسی قرار می گیرند: سنت “بصری – هنری” که بر کیفیتهای بصری ساختمانها و فضا تأکید دارد، سنت “کاربرد اجتماعی” که در درجه اول به کیفیتهای افراد، مکانها و فعالیتها میپردازد و سنت “ایجاد مکان” که طی ۲۰ سال گذشته مفهوم غالب در طراحی شهری بوده است و دو سنت دیگر را به نوعی در خود ادغام کرده است.

طراحی شهری معاصر با ترکیب سنتهای قبلی، همزمان به طراحی فضای شهری به مثابه کلیتی زیبایی شناسانه و نیز قرارگاهی رفتاری میپردازد. تمرکز طراحی شهری بر تنوع و فعالیت به ایجاد مکانهای شهری موفق کمک می کند و، بویژه به این امر میپردازد که محیط کالبدی چگونه از کارکردها و اقدامات روی داده در آن پشتیبانی می کند (ص ۱۲).

در این فصل همچنین دو تصور مرتبط به هم از طراحی شهری مورد بحث قرار میگیرند: الف) طراحی شهریی به عنوان وسیله پیوند دهنده مجموعه ای پراکنده از تخصص ها و ب) به مثابه وسیله احیاء یا دادن کیفیتهای همبستگی و تداوم به ساخت و سازهای مجزاء اغلب درون‌نگر شهری (یعنی بهبود کیفیت کلی محیطی و ایجاد مکانهای بهتر). این فصل در ادامه انواع اقدامات طراحی شهری را بررسی می کند و دو نقش اصلی یعنی “برنامه‌ریز / طراح شهری” و “معمار / طراح شهری” را برای طراحان شهری در نظر می‌گیرد. مبحث پایانی پیرامون مشتریان و مصرف کنندگان طراحی شهری است، در اینجا توجه به امکان وجود برخی “فاصله ها” اهمیت دارد. اگر طراحان شهری مایل به ایجاد مکان برای مردم هستند، باید برای کم کردن این فاصله ها به جای بدتر کردن آن اقدام و تلاش کنند.

ایجاد محیط شهری خوب و قلمرو جذاب عمومی فقط حق انحصاری متخصصان حرفه ای و حامیان آنها نیست. چون طراحی شهری قابل انتزاع از زندگی روزمره مناطق شهری نیست، تمامی کسانی که در ایجاد و کارکرد این مناطق دخیل هستند، در تضمین موفقیتش نقش دارند (ص ۳۸-۳۷).

فصل دوم از بخش اول کتاب “تحول شهری” نام دارد. این فصل شامل دو بخش است: بخش اول به بحث در مورد تحولات اخیر در نحوه طراحی شهری می پردازد و بخش دوم به بحث پیرامون فرایند تحول شهری اختصاص دارد و در این راستا محصول این فرایند را در بخشهای شهر صنعتی، فراصنعتی و شهر دوران اطلاعات بررسی می کند. در ابتدای فصل مروری بر مسائل طراحی شهری از آغاز قرن ۲۱ صورت گرفته و اصول مورد قبول گذشته در مورد فرم شهر مورد بحث و مجادله قرار میگیرد. در ادامه نویسنده بر اساس نظریات میچل اشوارتسر چهار جنبش شهرگرایی را مورد بررسی قرار داده است:

۱-شهرسازی سنتی که بازگشتی به سوی دوران شبکه شطرنجی، میدانهای عمومی، تراکم متوسط مسکونی و محورهای حرکت پیاده است. ۲- شهرسازی مفهومی که روش تندروتری را برگزیده و سعی دارد تصوراتی را که در مورد چندی و چونی شهر وجود دارد به هم ریزد و بی ثباتی روانی شهر را تحسین کند. ۳- شهرسازی بازاری که با تراکم مالی، تکنولوژیک و سیاسی شکل می‌گیرد و شهرهای بازاری در کنار گروههای اصلی پرفعالیت یا در تقاطع مسیرهای اصلی شبکه ارتباطی بوجود می آیند. ۴- شهرسازی اجتماعی که به انتقاد از جنبه های گوناگون شهرهای امروز آمریکا پرداخته و بویژه نتایج غیرعادلانه اقتصاد سرمایه داری را به نقد می کشد.

این فصل متشکل از چندین قاب است که برای نمونه به فضاهای شهری نوگرایانه، اصول رشد هوشمند، شهرگرایی نوین و مکتب لس‌آنجلس و انتقاداتی که در این زمینه ها مطرح شده می پردازند. در یکی از این قابها می خوانیم:

بسیاری از پروژه های نوگرایی نوین از طریق به کارگیری هندسه فراکتال قابل تشخص اند. این علم شاخه ای جدید از ریاضیات است که اشکال نوینی را در طبیعت و در مقیاسهای مختلف کشف کرده است. با استفاده از امکانات کامپیوتر که می تواند اشکال و ساختارهای پیچیده و پر پیچ و خم را بازسازی کند، نوگرایان نوین تلاش کرده اند ساختمانها و بناهای خود را به شکل حرده شیشه و قطعات و اشیاء تیز برش بزنند (ص ۵۱).

در نتیجه گیری این فصل و در مورد آینده طراحی شهری عنوان شده است که در آینده عمدتا طراحی محله های چند عملکردی، مجتمع عای تجاری و اداری، مجموعه های تفریحی و گردشی، ادارات، مراکز خرید و واحدهای مسکونی – کاری را خواهیم داشت که به صورت به هم پیوسته و یا پراکنده توسعه می یابند. به نظر میرسد در چنین شرایطی هیچ منطقی برای وجود تفاوت قیمت زمین وجود نخواهد داشت و تحرک متعادلی بین مناطق متراکم شهری اتفاق خواهد افتاد. همچنین کلماتی همچون مرکز شهر، حومه و پیرامون شهر معنای چندانی نخواهد داشت. جدایی و پراکندگی اجتماعی و فضایی ادامه خواهد یافت، بدین ترتیب پهنه هایی به ثروت و امکانات میرسند در حالیکه حوزه هایی دیگر دچار افول و کاستی های بسیار خواهند بود.

فصل سوم از بخش اول کتاب “زمینه های طراحی شهری” نام دارد و در این فصل مجموعه زمینه های گسترده که تمامی حوزه های اقدامات طراحی شهری را محدود و مشخص می کنند، مورد بحث قرار می گیرد. این زمینه ها اگرچه به مرور زمان تغییر می کنند، اما در هر زمان خاص نسبتا ثابت و معمولا خارج از حیطه تأثیرات فعالان شهری‌اند. ابعاد، مواد روزمره طراحی شهری را میسازند که طراحان شهری آزادی عمل بیشتری برای دستکاری و تغییر در آن را دارند. عملا مرزهای میان “زمینه ها” و “ابعاد” مبهم است، ماهیت اساسی طراحی شهری به مثابه فرایند حل مسئله، مرتبط ساختن چهار زمینه و شش بعد است. چهار زمینه ای که نویسنده به بحث و بررسی در مورد آنها می پردارد زمینه های محلی، جهانی، بازار و نظارتی هستند که اساس و اصول سازنده تمامی مباحث مربوط به ابعاد طراحی شهری در شش فصل بعدی را شکل می‌دهند.

زمینه محلی عموما با مکان و مردمی که محیط مصنوع را خلق، اشغال و از آن استفاده می کنند مرتبط است. درک زمینه های اجتماعی فرهنگی محلی و تفاوتهای فرهنگی، امکان خوانده شدن و درک مکانهای شهری را فراهم می آورد و این زمینه را ایجاد می کند تا فرهنگی که این مکانها را به وجود آورده و حفظ کرده آشکار شود. از طرفی تمامی اقدامات محلی تأثیرات و نتایج جهانی دارند، همانطور که اقدامات جهانی نیز تأثیرات و نتایج محلی دارند که مهمترین این تأثیر و تأثرات را می توان در زمینه های زیست محیطی و اب و هوایی مشاهده کرد. برای نمونه تأثیرات محیطی طرحهای توسعه به مراتب بزرگتر از آن چیزی است که بلافاصله دیده می شود. این مسئله را می توان با توجه به جای پای محیطی طرح توسعه تصور کرد.

زمینه های سوم و چهارم – بازار (اقتصادی) و نظارتی (حکومتی) – پشت و روی یک سکه (دولت – بازار ) هستند. چون بیشتر ما تحت اقتصادهای بازار زندگی می کنیم، بیشتر اقدامات طراحی شهری در زمینه ای مبتنی بر نیروهای بنیادین عرضه و تقاضا اتفاق می افتد. فعالان طراحی شهری برای عملکرد کارای خود نیازمند درک فرایندهای مالی و اقتصادی اند که مکانها و ساخت و سازها بر اثر آنها تحقق می یابند. بخش مهمی از زمینه نظارتی، تعادل بین بخشهای عمومی و خصوصی است. این مسئله باعث توجه به میزان یا ضرورت نظارت بر فعالیتهای بخش خصوصی می شود که به نوبه خود مقولاتی را در رابطه با مقاصد طراحی شهری مطرح می کند. در اینجا مقوله اصلی این است که طراحی شهری در خدمت منافع چه کسانی هست یا باید باشد و دیگر اینکه طراحی شهری در جهان واقعی روی می دهد و نیروهای بازار و نظارتی فرصتهای عملی طراحان شهری را محدود و مقید می کنند.

پایان بخش اول

مشخصات کتاب:

کارمونا، متیو و دیگران (۱۳۸۸). مکانهای عمومی فضاهای شهری: ابعاد گوناگون طراحی شهری، مترجمان: فریبا قرائی، مهشید شکوهی، زهرا اهری، اسماعیل صالحی، تهران: دانشگاه هنر، ۶۰۹ صفحه