هر اقدامی که برای توسعه صورت می‌گیرد ناگزیر تغییراتی در محیط طبیعی و اجتماعی ایجاد می‌کند، دامنه این تغییرات می‌تواند چنان گسترده باشد که زندگی بسیاری از انسان‌ها را دگرگون کند و پیامدهای اجتماعی مختلفی از خود بر جای بگذارد. یکی از عظیم‌ترین پروژه‌های توسعه در شهر تهران «طرح نواب» بود که از سال ۱۳۶۹ آغاز شد و اجرای آن نزدیک به ده سال به درازا کشید، به قول غلامحسین کرباسچی شهردار وقت تهران «آن موقع که پروژه نواب ساخته می‌شد هر کسی از هواپیما از بالا به پایین نگاه می‌کرد، یک کارگاه عظیم آهن‌آلات می‌دید که عظمت فوق‌العاده ای داشت، در مجموع حدود دو میلیون مترمربع ساختمان‌سازی شده بود با ۱۰-۱۲ هزار واحد مسکونی و بخشی هم ساختمان‌های خدماتی». طرح نواب در واقع در ابتدا طرح ساختن بزرگراه بود و نه طرح بهسازی یا نوسازی، تملک و تخریب بخش عمده‌ای از محله نواب شهر تهران در اوایل دهه ۱۳۷۰، نه با هدف اجرای طرح نوسازی بافت فرسوده بلکه به منظور اجرای طرح احداث بزرگراه شمالی- جنوبی نواب صورت گرفت. بنابراین هدف اصلی احداث مجموعه‌های مسکونی تأمین مالی طرح‌های پروژه بزرگراه بود و هیچ گونه بسترسازی اعم از مطالعات اجتماعی یا اقتصادی(جز مالی)، مردم‌شناسی و نظایر آن برای طرح صورت نگرفت. حتی کوچک‌ترین تبادل نظری نیز با مردم( که چه گروه اجتماعی هستند، چه مشکلات یا نیاز یا خواسته‌ای دارند و از این قبیل) انجام نشد. حتی مردم ساکن از ایجاد برج‌های مسکونی بی‌خبر بودند. برای مدیریت شهری هم که هدف‌اش اجرای طرح بزرگراه در سریع‌ترین زمان ممکن بود، مطالعات اجتماعی بسترسازی اجرای طرح جایگاهی نداشت. کرباسچی مسئول اصلی طرح نواب در مصاحبه با نویسندگان این کتاب در جایگاه یک تکنوکرات خبره می‌گوید:«اصولاً مطالعات اجتماعی‌ای که در خصوص طرح‌های شهری انجام می‌دهیم، عمدتاً بعد از اجرای طرح‌هاست. خیلی وقت‌ها با توجه به رشد و توسعه شهری اگر بخواهید چند سال این گونه مطالعات را هم پیش ببرید، اصلاً موضوع از دستتان در می‌رود، به اضافه اینکه من معتقدم ما چندان هم توان و نیروی مطالعه کننده این گونه مسائل را نداریم».
ارزیابی تأثیرات اجتماعی طرح‌های توسعه در سه زمان موضوعیت پیدا می‌کند، قبل از اجرای طرح، در حین اجرا و پس از اجرا. هر طرح توسعه برندگان و بازندگانی دارد. بدیهی است که بهترین نوع ارزیابی، ارزیابی پیشینی است که ذی نفعان و متضررین طرح مشخص شوند و برای تخفیف تأثیرات منفی چاره‌ای اندیشه شود. کتاب «ارزیابی طرح نواب و پیامدهای آن» حاصل چند سال تحقیق میدانی در فضای نوسازی شهر تهران است، که به دست شرکت مهندسین مشاور طرح و معماری و با مدیریت دکتر گیتی اعتماد محقق برجسته مسائل شهری صورت گرفته ولی نوشدارویی است پس از مرگ سهراب. پژوهشی است که نشان می‌دهد پروژه نوسازی چگونه می‌تواند جامعه شهری را متلاشی و آن را از محله و زیستگاه خود «جاکن» کند، به گونه‌ای که حتی از شهر بیرون رانده شوند. باید توجه داشت که فقط آن‌هایی که به دلیل اجرای پروژه از محل زیست‌شان رانده شدند، آسیب ندیدند، بلکه کسانی که در ساختمان‌های جدید جایگزین آن‌ها شدند هم متضرر شدند، چون هنوز نتوانستند جذب جامعه بومی ناحیه نواب شوند و جامعه قدیمی آنان را مهاجران بیگانه می‌پندارد و با سوءظن به آن‌ها می‌نگرد. البته تکنوکرات‌هایی چون کرباسچی معتقدند که اصولاً جامعه‌ای وجود ندارد. کرباسچی در پاسخ به این سوال نویسندگان کتاب که پژوهش‌ها نشان می‌دهد که اغلب ساکنان قدیمی با فروش خانه‌های خود دیگر به نواب بازنگشته‌اند می‌گوید:«…نمی‌شود گفت که هیچ‌کسی آنجا نیامده است بخرد. خیلی آدم‌ها را دیدم که به خود من گفته‌اند خودمان آنجا واحد داشتیم فروختیم رفتیم فلان جا استیجاری، بعدش که اینجا را فروختیم، آمدیم خریدیم. حالا ممکن است بعضی‌های‌شان بعداً منتقل شده باشند. این‌ها حرف‌های اجرایی نیست و کمی ایده‌آلی است. یک جراحی عظیم شهری در این وسعت صورت گرفته است، حالا ۴ نفر هم به قول شما حس نوستالوژیک پیدا کرده‌اند؛ من می‌خواهم بگویم از اولش هم نداشتند. مثلاً چه حسی به آن محله کثیف قدیمی داشتند، که دل‌شان می‌خواهد به آن برگردند؟ من این حرف‌ها را قبول ندارم».
نوشته‌های مرتبط
طرح نواب گونه ایده‌آل یک طرح آمرانه و رضاخانی است. باز هم به قول کرباسچی، این طرح «برخوردی اقتدارگرایانه» بود: «…برخورد اقتدارگرایانه این است که شهرداری مقتدرانه وارد شود و مجموعه‌ای را در جایی طراحی کند؛ که مثال‌های آن در خارج و داخل وجود دارد؛ مثلاً همین نواب، بخرید و بزنید و خراب کنید و مجموعه‌ای بسازید و این می‌شود نوسازی. اگر شهرداری امکانات مالی و اقتدار اداری داشته باشد این راه شدنی است. حال اینکه چقدر خوب است یا بد، مردم راضی می‌شوند یا ناراضی بحث دیگری است». کتاب ارزیابی طرح نواب و پیامدهای آن، درباره این «بحث دیگر» است.
کتاب در چهار فصل تدوین شده است؛ فصل اول به ارزیابی تأثیرات پروژه نواب بر ساکنان آن می‌پردازد. در این فصل ابتدا خصوصیات جمعیتی و ساختار اجتماعی- اقتصادی- فرهنگی( ساختار طبقات اجتماعی) ساکنان جدید محور نواب به طور کلی، در سه فاز بررسی می‌شود، سپس علل انتخاب محل سکونت و شرایط رضایتمندی یا ناخشنودی از محل در محور طولی بررسی می‌گردد. وضعیت اقتصادی ساکنان محله نیز جداگانه مورد بررسی و تحلیل کارشناسان اقتصادی قرار می‌گیرد. محققین در این فصل ابتدا به شناخت وضعیت ساکنان امروز نواب می‌پردازند و در بخش بعد شناخت و ردیابی ساکنان قبلی را در دستور کار قرار می‌دهند. در این پیماش مشخص می‌شود که ۱۹ درصد افراد ساکن در محله نواب قبل از اجرای طرح بین ۳۰ تا ۵۰ سال سابقه سکونت در محله، و ۲۲ درصدشان ۲۰ تا ۳۰ سال سابقه داشتند؛ تقریباً تمامی آنان با اقدام شهرداری مبنی بر تملک خانه‌ها از محله جابه‌جا شده‌اند. گفتنی است ۹۷ درصد از آنان از محله سابق‌شان رضایت داشتند و بیشتر مصاحبه‌شدگان (دستکم به زعم خود) پس از جابه‌جایی در شرایط نامناسب‌تری از نظر اقتصادی قرار گرفتند.
گفتیم یکی از اهداف مهم ارزیابی پیامدهای اجتماعی شناسایی متضررین است. در این فصل مشخص می‌شود که ساکنان فعلی و سابق این محله از بازندگان اصلی این پروژه بودند، مثلاً ۳۰ نمونه از افرادی که با آنان مصاحبه شده، در محور نواب مغازه یا کارگاه داشتند و شهرداری محل کسب و کار آن‌ها را خریداری کرد. حدود ۶۰ درصد از این عده بیش از ۲۰ سال در محله نواب مشغول به کسب و کار بودند و ۳/۳۳ درصدشان حتی بیشتر از ۳۰ سال. آنان بیشترشان در همان حوالی نیز زندگی می‌کردند؛ و هر چند که محل کسب و زندگی‌شان یکی نبود اما به علت اقامت طولانی مدت در محله و نیز ارتباط با مردم محل، جزو کسانی بودند که به علت احداث پروژه نواب و جابه‌جایی محل کسب، زندگی‌شان نیز از این امر تأثیری جدی پذیرفت و در برخی از موارد ضرر و زیان‌هایی به مراتب بیش از خانوارها متحمل شدند. از این ۳۰ نفر مغازه دار اکنون تنها ۲۰ نفر مالک مغازه خود هستند، ۵ نفر به علت جابه‌جایی محل کسب‌شان را از دست داده‌اند و گاه بی‌کار شده‌اند و ۵ نفر دیگر نیز محل کسب فعلی‌شان را اجاره کرده‌اند. برخی نیز به کلی تغییر شغل داده و در مشاغل دیگری شروع به کار کرده‌اند. برای مثال، یک نفر از شغل قصابی به رانندگی تاکسی روی آورده است. آنچه که جالب می‌نماید، این است که حتی اگر بسیاری از آنان از وضعیت کسب خود رضایت داشتند، اکنون به خاطر وضعیت جدید نواب حاضر به بازگشت نیستند.
مقایسه میزان رضایت ساکنان پیشین و فعلی با یکدیگر نشان می‌دهد که قبل از نوسازی، روابط ساکنان نواب نزدیک‌تر بود و سرمایه اجتماعی بیشتری هم در قیاس با وضعیت کنونی نواب وجود داشت. در نواب کنونی ساکنان نه از وضعیت زندگی خود در بزرگراه رضایت دارند و نه روابط همسایگی و انسانی در حدی است که به آن‌ها این رضایت خاطر را بدهد.
در فصل دوم کتاب مولفان به ارزیابی تجربه‌های جهانی مشابه پرداخته‌اند. به این منظور تجارب مرمت شهری در بیش از ۳۰ شهر مختلف دنیا مورد بررسی قرار گرفتند و از این میان تجربه‌هایی که شباهت‌های بیشتری با اقدامات مرمتی بافت نواب دارند انتخاب شده و مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. این شباهت‌ها عمدتاً در ویژگی‌های بستر اجرا هستند؛ یعنی این بافت‌ها به لحاظ ویژگی‌های کالبدی و اجتماعی و اقتصادی مشابه بافت نواب‌اند و همگی به دلیل رشد و توسعه شهر نیازمند اقدامات مرمتی تشخیص داده شده‌اند، اما اشتباهات صورت گرفته در پروژه نواب در آن‌ها به چشم نمی‌خورد.
در فصل سوم جمع‌بندی و ارائه پیشنهادها صورت گرفته است. در این فصل با توجه به اصول توسعه پایدار به بررسی ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی، کالبدی ساکنان پیشین و کنونی و ارزیابی آثار محیط زیستی نواب و جمع بندی طرح و اقدامات پیشنهادی برای اصلاح و تکمیل پروژه پرداخته می‌شود.
در فصل نهایی هم برای روشن‌تر شدن ابعاد مختلف پروژه مجموعاً ۱۴مصاحبه با دست‌اندرکاران پروژه در سطوح مختلف مدیریتی و کارشناسی انجام گرفته است. در این مصاحبه‌ها مهم‌ترین پرسش، موضوع اسکان نیافتن ساکنان قبلی در این طرح بوده، پس از آن به مسائل اجتماعی- اقتصادی مجموعه‌های ساخته شده و نیز معماری- که در تناقض فاحش با معماری مجموعه اطراف است- پرداخته شده است. به طور کلی فقدان نگرش اجتماعی در طرح از ابتدای مطالعات و در جریان طراحی و اجرا و تنها تأکید بر مسائل مالی و کالبدی، پرسش مهم این ارزیابی بوده است.
کتاب سیصد و هفتاد صفحه‌ای «ارزیابی طرح نواب و پیامدهای آن» توسط مهندسین مشاور طرح و معماری و به گردآوری گیتی اعتماد و سفارش سازمان نوسازی شهر تهران درهزار نسخه به قیمت ۱۲۵۰۰ تومان منتشر شده است. نکته جالب در انتشار کتاب این است که به منظور صرفه‌جویی در هزینه چاپ، مطالعات مرحله شناخت به صورت فایل کامپیوتر و در فرمت سی دی همراه کتاب ارائه می‌گردد.
ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ»
http://www.anthropology.ir/node/21139
ویژه نامه ی نوروز ۱۳۹۳
http://www.anthropology.ir/node/22280
