محمد عبداللهزاده ثانی
پروندۀ ثبت مراسم چادر پوشی حسینۀ قنادهای سبزوار در مهرماه ۱۳۹۵ بعد از گذراندن مراحل معمول در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به سرانجام رسید. بدین ترتیب این مراسم به عنوان یکی از میراث ناملموس فرهنگی سبزوار به ثبت ملی رسید. به این بهانه در زیر نگاه گذرایی به پروندۀ ثبت این مراسم داریم.
نوشته‌های مرتبط
شرح مختصر موضوع
چادر پوشان در حقیت سیاه پوشان و اعلام شروع ماه محرم است که توسط اعضا هیئت با اسفند و چاووشی و قربانی کردن و صلوات بر محمد و آل محمد و سلام بر اقا ابا عبدالله الحسین یک روز جمعه مانده به محرم شروع می شود و بعد از نصب چادر تا روز ۱۱ محرم نصب و بعد از آن جمع می شود . در این مدت با بر پائی چادر از حیاط حسینیه بعنوان تکیه استفاده می شود و نمونه کامل اینگونه تکیه در تهران تکیه دولت در دوران قاجاریه می باشد.
در سال ۱۳۴۵ ه. ق حسینیه قنادها موسوم به حسینیه یزدیها در محله نه بام سبزوار احداث گردید. معماری بنا متاثر از اقلیم و به تبع از بافت تاریخی شهر به صورت درونگرا با حیاط مرکزی که نقش بر قراری تعامل ارتباطی مجموعه را دارد با مصالح آجر و گچ و چوب احداث شد . از سویی اجرای مراسمی چون تعزیه و فضای کم اعیان بنا موجب شد، معماران با برنامه ریزی پوشش موقت بنا بتوانند از حیاط برای شبیه خوانی استفاده کنند و از سویی حرکت ماههای قمری در شمسی یا به عبارتی اختلاف فصلها در ماههای مذهبی و ملی باعث لحاظ شدن پوشش موقت گردید. لذا در حدود بیش از ۹۰ سال قبل یعنی سال ۱۳۰۲ ش با پولی که از دوستداران اهل بیت(ع) و عزاداران حسینی به صورت هفتگی و ماهیانه از قرار یک قران تا ۲۰ قران بود، هزینه اولیه چادر تهییه شد و برای ساخت آن سفارش خرید از اصفهان داده شد. زمان ساخت چادر ۲ سال به طول انجامید و چون یکجا قدرت حمل چادر با امکانات ان دوران مهیا نبود چادر را در ۱۴ قطعه ساخته وبا شتر به سبزوار حمل کردند. این چادر مزین به هنر خوشنویسی و منقوش با مضامین کربلا با نقوش : “جقه” “شیر” با شمشیری در دست متاثر از پرچم دوران صفویه و اشعاری در مضامین مرثیه واقعه کربلا بویژه ترجیع بند مشهور کلیم کاشانی تزیین و در جهت بر قراری سیر کولاسیون نور و تهویه دریچه هائی در بدنه چادر تعریف شد که جهت جلوگیری از پارگی این دریچه تحت تاثیر عوامل جوی دریچه ها مشبک شدند. در آن دوران مصادف با حکومت پهلوی مخالفتهایی با مراسم محرم از سوی دولت معمول می گردید و اعضاء هیئت برای حفظ چادر ناچارآن را در خانه های مختلف و پنهان از مامورین حکومتی نگهداری می کردند و بمنظور جلوگیری از وارد شدن آسیب بیولوژیکی با نفتالین چادر را اغشته می کردند تا حفاظت شود یک روز جمعه مانده به محرم با قربانی کردن گوسفند و اسفند و چاووشی ابتدا راس خیمه در تیرکها قرار می گیرد و پایه تیرک در پایه های سنگی مقعر و با کمک طناب عمود می شود و بدنه چادر در جدارهای حفاظ بام که با سنگ یا فلز به صورت مالبند (اخیه ) کاروانسراها و بعضا به نام موشتو هم مشهور است تعبیه شده است با طناب بسته وچادر مهار می شود . در این مراسم استفاده بهینه از فضا و دخیل کردن پنجاه درصد از عنا صر جامعه یعنی خواهران که به دلیل معذوریتهای شرعی در مساجد نمی تونند حضور داشته باشند، رفع شده است . همچنین مشکل تغییر ماههای مذهبی در ماههای ملی مرتفع و اشاعه فرهنگ عاشورائی ترویج می شود . در یک کلام گرما و سرما نمی توند ماانع انجام مراسم عاشورا شود . با توجه به اینکه این یک حرکت خود جوش از سوی اهالی ست و از جانب هیچ ارگان و نهاد دولتی حمایت نمی شود ثبت این واقع از تحریف موضوع جلوگیری میکند.
توصیف چادر پوشان حسینیۀ قنادها
تعریف
در یک روز جمعه قبل از ماه محرم، حیاط حسینیه طی مراسمی بمنظور جلوگیری از گزند عوامل طبیعی مانند باران و برف و سرما و گرما که ناشی از تغییر ماههای مذهبی در ماههای ملی ست با چادر که از سه جنس است روی چادر که در معرض آفتاب و سرما و گرما است از جنس کرباس ضخیم است و آستر از نوع متقال و بین کرباس و متقال نوار پارچه ای پهن که تکه تکه با چرم به هم پیوسته شده است در جهت طول چادر کار شده است رنگ چادر خاکی است؛ پوشش می شود. زیر چادر دور تا دور چادر دارای دو نوار پارچه ای قرمز رنگ است که اشعار کاشانی در واقعه کربلا آمده است و دارای نقوش ؛ علم و شیر است و چند پنجره باز شو مشبک که در سیر کولاسیون نور و تهویه موثر است، در ان تعبیه شده است. چادر پوشان در حقیقت سیاه پوشان و اعلام شروع ماه محرم است که توسط اعضا هیئت حسینیه قنادها با اسفند و چاووشی و قربانی کردن و صلوات بر محمد و آل محمد و سلام بر سرورو سالار شهیدان اقا ابا عبدالله الحسین آغاز می شود. در قطعات چادر که ۷ تکه است ۳ تکه در وسط و ۲ تکه در شرق چادر و۲ تکه در غرب چادر است، سوراخهائی جهت اتصال تکه های چادر در نظر گرفته شده است که جهت قوام ان از چرم و حلقه ی فلز استفاده کرده اند؛ در راس چادر جهت قوام بخشی به چادر از یک نوار چرمی استفاده شده است. در دوره پهلوی مخالفتهایی با مراسم محرم شده از آن جمله مراسم چادر پوشان لذا اعضاء هیات هر تکه از چادر را در محل مخصوص ( خانه های اعضاء هیات ) نگهداری می کرده اند و این رسم طی ۲ نسل هنوزم پا بر جاست لذا تکه های چادر را از خانهها به حسینیه می آورند و قطعات چادر که طول هر کدام حدودا۴۰ متر در عرض ۵ متر است و چند لا تا خورده شده باز می کنند و قسمتهائی که احتمالا آسیب دیده تعمیر می کنند بعضا با دوخت و دوزهای ساده توسط قالی بافان و لحاف دوزان و بعضا پارچه هایی از جنس برزنت در پشت کار بمنظور قوام بخشیدن به آن وصالی می کنند. قطعات که آماده شد توسط افراد ماهر که معمولا پیر غلامان و پیشکسوتان هیئت هستند و با این فن که به صورت موروثی طی دو نسل به آنان رسیبده یا با شرکت های متوالی در نصب چادر مهارت لازم را کسب کرده اند و همگی با وضو و طهارت هستند با ذکر صلوات بر محمد و آل محمد ( الهم صل علی محمد و آل محمد ) و سلام بر سالار و سرور شهیدان آقا ابا عبدالله الحسین (ع) شاه تیر های چادر که حدودا ۱۳ متر ارتفاع دارد و ۱ متر بالا در بعضی تیر ها مرمت شده است و حدودا ۳۰ سانتی متر قطر دارد که مماس بر پایه سنگی تیر است به روش خوابیده بر دیوار قبله حیاط قرار می دهند و قطعات چادر را در تیر عمود خیمه نصب می کنند؛ بدیهی ست به تیمن و تبرک پیشکسوتان دستی به چادر دارند و جوانان اقدامات نصب چادر را انجام می دهند و مهار می کنند و سپس بمنظور جلوگیری از آزار و اذیت دست با طنابهای نخی دست بافت و به صورت گروهی همزمان با هم با ذکر ” یا حسین ” یا ابوالفضل ” و یا “علی ” بر پایه های سنگی که به شکل مربع در ابعاد تقریبی ۴۰*۴۰ سانتی متر و دایرهای به قطر ۳۰ سانتی با گودی ۲۰ سانتی متر است، تیرعمود می شود. همزمان چاووشگر چاووشی می کند واسفند هم دود می شود و بعد از نصب چادر تا ۱۱ محرم نصب است و بعد از آن جمع می شود. هر شب اعضاء هیات و عزاداران اطعام می شوند . در این مدت با بر پائی چادر از حیاط حسینیه بعنوان تکیه استفاده می شود و نمونه کامل اینگونه تکیه در تهران تکیه دولت در دوران قاجاریه می باشد که به ریشه های تاریخی متاثر از اقلیم . فرهنگ و مذهب در این گزارش و رسم بر پائی چادر مربوطه به شرح زیر پرداخته شده است در سال ۱۳۴۵ ه. ق حسینیه قنادها موسوم به حسینیه یزدیها در محله نه بام سبزوار احداث گردید. معماری بنا متاثر از اقلیم و به تبع از بافت تاریخی شهر به صورت درونگرا با حیاط مرکزی که نقش بر قراری تعامل ارتباطی مجموعه را دارد . مصالح بنا از آجر و گچ و چوب است ابعاد آجرها ۲۰*۲۰*۴ سانتی متر و ۱۹*۱۹*۴ سانتی متر آجرها از نوع قالب زده به اشکال سینه کفتری و قاشقی گل اندازهای رخبام بنا را تشکیل می دهد. یک جمعه مانده به محرم با قربانی کردن گوسفند و عود دانها که اسفند در آن دود می شود توسط چاووشگر چاووشی می شود و همزمان ابتدا راس خیمه در تیرکها قرار می گیرد و پایه تیرک در پایه های سنگی مقعر و با کمک طناب عمود می شود و بدنه چادر در جدارهای حفاظ بام که با سنگ یا فلز به صورت مالبند تعبیه شده است ؛ با طناب بسته وچادر مهار میشود . در این مراسم استفاده بهینه از فضا و دخیل کردن پنجاه درصد از عنصر جامعه یعنی خواهران که به دلیل معذوریتهای شرعی در مساجد نمی توانند حضور داشته باشند رفع شده است . همچنین مشکل انجام مراسم ناشی از تغییر ماههای مذهبی در ماههای ملی مرتفع و اشاعه فرهنگ عاشورائی ترویج می شود . در یک کلام گرما و سرما نمی توند مانع انجام مراسم عاشورا شود، آرایه های استفاده شده در چادر و چلچراغ متاثر از سبک باروک با مضامین عاشورائی ترکیب بندی رنگ و نقوش با مضامین انسانی، گیاهی، هندسی، جانوری، جقه و پرندگان به شرح زیر است: نقش شیر و خورشید با صورت انسان و گچبریهای برجسته با گل و اسلیمی تاک و خوشه های انگور و دست انسان که برگ در حالت افتاده را با شست دست پیوند داده است. همچنین ایجاد حاشیه با گچبریهای محرابی که تعادل و تقارن ریتم در آن مشهود است و تاثیر خط در قابهای گچی با مضامین شعری عاشورا بر گرفته شده از ترجیع بند مشهور کاشانی و نقش ترنج کامل بر طاق به مرکزیت ستاره هشت پر و برکه ومر غابی در طرفین سر ترنج و طاووس در پایه جقه همچنین استفاده از رنگهای آبی، قرمز و سبز از ویژگی‌های تزئینات و نقوش روایتگری این چادر و حیاط می باشد . از این مراسم فیلم مستند بنام “مستند خیمه ” توسط آقای احمدی تهیه شده و در تاریخ ۱۹/۸/۹۲ از شبکه استانی خراسان رضوی ساعت پنج پخش شده است .
ابزار و اشیاء وابسته
۱-تیرک چوبی بزرگ ۴ عدد
۲-پایه سنگی ۴ عدد
۳-چادر ۷ تکه
۴- طناب دست بافت نخی ۱۵۰ متر
۵- مشتو یا مالبند ( اخیه )جهت مهار کردن چادر که از جمله تجهیزات منصوب در بنا است
۶- چاووش گر ۳ یا چند نفر
۷- نیروی انسانی ماهر ۲۰ تا ۳۰ نفر
۸- عود سوز ۲
۹- کارگردان (پیشکسوت )
۱۰- مرمت کار دو نفر