چاووشی‌خوانی امروز عمدتاً به مثابه نوعی هنر و آیین رواییِ مذهبی در زمینۀ سفرهای زیارتی در نظر گرفته می‌شود(بیگزاده و پروین، ۱۳۹۵؛ ماکویی، ۱۳۸۹؛ مظلومی، ۱۳۸۷؛ هاشمی، ۱۳۸۷). دهخدا (۱۳۴۹) در این ارتباط چنین مینویسد:
“چاووش، در اصطلاح روستائیان خراسان، کسی باشد که در فصل مناسب زیارت در دهات و روستاها سواره یا پیاده براه افتد و روستائیان را بوسیلۀجارزدنیاخواندناشعارمهیجومناسببه زیارت اعتاب مقدسه تشویق و تهییج نماید”. با این حال چنانکه جاوید(۱۳۸۸) نشان میدهد، این آیین ریشه در سنتهای دیرینهتر از این دارد. چاووش در اصل واژهای ماخوذ از ترکی به معنای نقیب و پیشرو لشکر است (عمید، ۱۳۶۳: ۴۸۶). جاوید(۱۳۸۸: ۱۸۴) به استناد برخی منابع آن را هنری کهن که ریشه در دوران کیانی سرزمین ایران دارد، معرفی میکند. با وجود چنین پیشینهای، چنانکه گذشت، امروز چاووشی‌خوانی عمدتاً به عنوان یکی از آیینهای مرتبط به فرهنگ زیارت شناخته می‌شود. با این حال در ارتباط با این آیین در فرهنگ مورد مطالعه باید گفت، آیین مذکور در گویش محلی ششتمد، بصورت چِوشی تلفظ می‌شود. اجراکنندگان اصلی این آیین در ششتمد مردان هستند. چنانکه شواهد میدانی پژوهش ما نشان میدهد، برای اجرای آن افراد باید دارای نوعی اهلیت و شایستگی لازم باشند. هر چند در این زمینه کمتر میتوان اعمال محدودیت مشخص و واضحی را مشاهده کرد. مطالعات میدانی ما در فرهنگ مورد بررسی چاووشی‌خوانی و دایرۀ کاربرد آن را بسیار فراختر از فرهنگ زیارت نشان میدهد. در واقع یکی از کاربردهای آیین چاووشی‌خوانی در منطقۀ مورد مطالعه در مجموعۀ فرهنگ زیارت خود را نشان میدهد. در فرهنگ مردم ششتمد، علاوه بر کاربردی که چاووشی‌خوانی در فرهنگ زیارت دارد، در مراسمات سُرو مانند عروسی و ختنهسوری، در برخی فعالیتهای اقتصادی مانند پشمچینی و بیل‌زنی زمین و یا هنگامههای ساختن خانه و بنایی بویژه در مرحلۀ آهنریزی و یا اجرای سقف نیز کارکرد دارد. آنچه به عنوان مخرج مشترک تمام فعالیتها و کنشهایی که در زمینۀ آنها از آیین چاووشی‌خوانی استفاده و استقبال می‌شود، میتوان به بازنمایی نوعی قدرت اجتماعی فرد، خانواده و دودمان در تمام این فعالیتها اشاره کرد. بهرهگیری از آیین چاووشی،در مراسم عروسیدر لحظه از حمام آمدن داماد و لباس دامادی پوشیدن او و در نهایت هنگامی که در کنار عروس در اصطلاح به تخت می‌شود، در فعالیتهای اقتصادی هنگامی که گروه قابل توجهای از افراد مشغول آمادهسازی زمین و باغ فرد یا گروه خاصی هستند و یا هنگامی که گوسفندان زیادی آماده پشم چینی بوده به زودی حجمزیادی از پشم نصیب فرد یا گروه میگردد و یا در بناییها هنگامی که اسکلت ساختمان در حال سرپا شدن است، خود را نشان میدهد. مشابه این فعالیت در آیینهای عاشورایی منطقه نیز قابل مشاهده است. در این ارتباط باید گفت، هنگامی که کار تزیین یا در اصطلاح محلی اَرا کردن(فیاض و غربی،۱۳۹۵) اسکلت آیین نخل و آیین علم به مراحل پایانی خود میرسد، نیز از آیین چاووشی بهره میبرند(غربی، ۱۳۹۳: ۸۰و۱۴۹). این آیینها دلالتهای اجتماعی و فرهنگی قابل توجه و اساسیای را برای جامعه و اقشار آن حمل مینمایند. در نهایت شناختهترین کاربرد این آیین در متن سفرهای زیارتی افراد است. در همه این موارد نوعی دسترسی به مطلوبیتهای اجتماعی که متضمن نوعی قدرت اجتماعی است، قابل مشاهده است. همراهی این آیین در تمام این موقعیتها میتواند حاکی از کارکرد و یا دلالت خاص این آیین در این زمینههای مشابه باشد. به نظر میرسد، این آیین با تمرکز بر سازوکاریی آوایی و برانگیختن عواطف به مثابه نوعی عنصر آرامشدهنده عمل کرده، موجب رفع و دوری بلاها و چشمزخمها از فرد و گروه میگردد. به عبارتی دیگر به نظر میرسد، یکی از مهمترین دلالتهای ضمنی آیین چاووشی‌خوانی وجه دفع چشم زخمی آن است. باید در نظر داشت، ششتمد به عنوان جامعه که در بستر یک طبیعت کویری و سخت قرار گرفته است، بویژه در گذشته همواره با نوعی رقابت و تضاد در دسترسی به منابع و امکانات و مطلوبیتها روبرو بوده است. از این رو به نظر میرسد، چاووشی‌خوانی به مثابه بخشی از مکانیسمهای آیینی جامعه در راستای کاهش و تخفیف این تنش‌ها عمل میکند. واپسین کلام در ارتباط با چاووشی‌خوانی آنکه باوجود آنکه چاووشی‌خوانی عمدتاً آیینی مردانه تلقی میگردد، مصاحبههای مردم‌نگارانه ما حاکی از اجرای این آیین در مجالس و جمع‌ها زنانه توسط زنان در دهههای اخیر است. با این حال بویژه در گذشته کمتر اجرای این آیین در میان زنان عنوان چاووشی به خود گرفته، برای مثال در زمینۀ جشنهای عروسی از آن عمدتاً تحت عنوان ربّاییخوانی که همان رباعیخوانی به گویش محلی است، یاد می‌شود.
نوشته‌های مرتبط
منابع:
۱. بیکزاده، خلیل و نادر پروین(۱۳۹۵) جلوههای سیمای امام رضا(ع) در برخی آیینهای نمادین و ادب عامه، فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال ۴، شمارۀ ۹:۱۲۵-۱۴۷.
۲. دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۴۹). لغتنامه. تهران: چاپ سیروس.
۳. جاوید، هوشنگ(۱۳۸۸) پرند ستایش در ایران: بازشناسی، ذکرخوانی، نعمتخوانی و چاووش‌خوانی، تهران: سوره مهر.
۴. عمید،حسن (۱۳۶۳) فرهنگعمید،تهران : امیرکبیر
۵. غربی، موسی الرضا (۱۳۹۳) آیین ها به مثابه عناصر حل تعارض در جوامع روستایی: بررسی سویه های اجتماعی و فرهنگی سه آیین عاشورایی در ششتمد سبزوار، پایاننامه کارشناسی ارشد مردم‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران
۶. فیاض، ابراهیم و موسیالرضا غربی(۱۳۹۵) آیین اَرا کردن در ششتمد سبزوار، فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ ۸: ۱-۲۴.
۷. ماکویی، سویل(۱۳۸۹) بازنمایی جایگاه حضرت امام رضا (ع) در فرهنگ مردم ایران؛ آیینها و نمادها، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ ۲۰ و ۲۱: ۹-۳۱.
۸. مظلوم‌زاده، محمد مهدی(۱۳۸۷) زیارت در کازرون، مجلۀ نجوای فرهنگ ، شمارۀ ۸و۹: ۴۳-۴۸.
۹. هاشمی، علیرضا(۱۳۸۷) چاووش و چاووش‌خوانی در سفرهای زیارتی، مجلۀ نجوای فرهنگ ، شمارۀ ۸و۹: ۳۷-۴۵.
