نوروز در فرهنگ ترک

نوروز در فرهنگ ترک جایگاه ویژه ای دارد. تمامی اقوام ترک از آسیای میانه تا آسیای صغیر و شرق اروپا نوروز را گرامی می دارند. در این مقاله از میان اقوام ترک ، به ترک های آناتولی پرداخته می شود که از آسیای مرکزی به ترکیه ی فعلی مهاجرت نموده اند. فرهنگ ترکان آناتولی در عین حفظ عناصر باستانی خود، از فرهنگ بومیان آناتولی و فرهنگ های مجاور چون ایران و بین النهرین نیز تأثیر گرفته است.

نوروز در میان ترک های ساکن آناتولی با نام های Nevruz-i Sultan، Sultan Nevruz, Navrız، mart dokuzu (نهم مارت) ،ergenekon bayramı( عید ارگنه قون)، bahar bayramı (عید بهار) ، ölüler bayramı ( عید مردگان) خوانده می شود. لحظه ی تحویل سال را yılgayak می گویند از ریشه ی yıl (سال) و در مجموع به معنای گذار سال است. باور بر این است که در این لحظه کل کائنات برای یک آن می میرند و دوباره زنده می شوند. لحظه ی برقراری نظم پس از هاویه است.

اسطوره ی ارگنه قون، اسطوره ی نوروز

ریشه ی نوروز در فرهنگ ترک را باید در اسطوره ی ” ارگنه قون” یافت. این اسطوره داستان احیاء اقوام ترک است. بر اساس این اسطوره زمانی که اقوام ترک متحد با یکدیگر و در دشت های وسیع آسیای میانه زندگی می کردند از سوی مغولان مورد حمله قرار می گیرند. علیرغم رشادت های مثال زدنی، مغولان با خدعه و نیرنگ پیروز می شوند و تمامی ترک ها را از دم تیغ می گذرانند، مگر دو مرد دلیر و همسران باوفا و باهوش آنها که از چنگ مغول جان سالم به در می برند. ماده گرگی آنها را به سرزمینی امن و نفوذ ناپذیر در بین کوه های مقدس هدایت می کند. این سرزمین حاصلخیز را ارگنه قون به معنای کوه بلند می نامند و مسیر ورودی خود را مسدود می سازند. مدت چهارصد سال ترک ها در ارگنه قون زندگی می کنند تا آنکه جمعیت ایشان به حدی می رسد که لازم می آید از سرزمین خود خارج شوند. خروج از ارگنه قون کار ساده ای نیست و هیچ کس نمی تواند مسیری برای نفوذ به کوه ها پیدا کند. چوپان جوانی هر روز ماده گرگی زیبا و اسرارآمیز را می بیند که در میان کوهها ناپدید می شود. چوپان حکایت گرگ را با آهنگر که مردی دانا است در میان می گذارد. آهنگر گرگ را تعقیب می کند و درمی یابد که کوههای اطراف سرزمین آنها از جنس آهن خالص است. آهنگر تدبیری می اندیشد و از مردم می خواهد آتش فراوان بر فراز کوه ها برافروزند. کوه ها ذوب می شوند و ترک ها از ارگنه قون خارج می شوند. این روز مصادف است با آغاز بهار و اولین روز از سال بر اساس تقویم ۱۲ حیوانی باستانی ترک. از قرن هشتم پیش از میلاد تا کنون اقوام ترک این روز را جشن می گیرند و آیین های خاص آن را به جای می آورند.
با نگاهی به این اسطوره چند نکته ی اساسی که پایه های فرهنگ ترک را تشکیل می دهند جلب توجه می کند. از جمله نماد اسطوره ای ماده گرگ (bozkurt) ؛ این حیوان مقدس در اسطوره شناسی ترک سفیر خدایان و راهنمای بشر است. در باور تنگری (tengrism)، مذهب رایج در میان مردمان ساکن استپ های آسیای مرکزی، اقوام ترک از نسل گرگ ماده هستند.

دیگر نکته ی قابل توجه در این اسطوره اشاره ی آن به سبک زندگی ترکان است. دامپروری (پرورش اسب و گوسفند) و صنعتگری (آهنگری) شیوه ی معیشت ترک ها پیش از مهاجرت به آناتولی بوده است. استپ های آسیای مرکزی قطعاً برای کشاورزی مناسب نبوده است از این رو اقوام ترک مردمانی دامدار و صنعتگر بودند. آهنگری اسطوره شناسی ترک جایگاه ویژه ای دارد و شغل مقدسی است. (Balaban:110) آهنگران انسان هایی قوی، دانا و عدالت پیشه توصیف شده اند که هرگز ظلم و ستم را تحمل نمی کنند. دانایی آهنگر هم شامل علوم دنیایی و هم علوم ماوراءالطبیعه است و رابطه ای عمیق میان آهنگری و شمنیسم در فرهنگ آسیای مرکزی وجود دارد. جشن آغاز سال با کوبیدن آهن توسط خاقان آغاز می شده است.

عید نوروز در تاریخ ترکان آناتولی

در دوره ی هون ها، اویغورها، گؤک تورک ها، سلجوقیان، عثمانیان و جمهوری ترکیه، نوروز همواره به عنوان یک عید عرفی گرامی داشته شده با مناسک و آیین های شادی و جشن همراه بوده است. در سراسر قلمروی بزرگ دولت سلجوقی صرف نظر از تفاوت های اندک محلی این روز در یک چهارچوب معنایی مقدس مشترک گرامی داشته شده است.

نوروز یک جشن اسلامی نیست اما با ورود اسلام به آسیای صغیر این جشن نیز مانند بسیاری از مراسم و آیین های دیگر رنگ و بوی اسلامی گرفته است. به باور ترک های آناتولی در نوروز اتفاقات زیر رخ داده است :

زمین در این روز خلق شده است. نخستین انسان در این روز آفریده شده است. کشتی نوح در این روز بر خشکی نشسته است. پیامبر اسلام در این روز مبعوث شده است. حضرت علی (ع) در این روز متولد شده است. برخی روز ازدواج وی با حضرت فاطمه (س) را نیز در این روز می دانند.

تأثیر اسلام در این باورها به خوبی قابل مشاهده است. نفوذ اندیشه های اسلامی در قالب شیوه های سلوک عرفانی مانند مولویه، بکتاشیه و علویه صورت گرفته است. از این رو ارادت عارفان به حضرت علی (ع) بیش از هر حوزه ی فرهنگی دیگر در نوروز نمود پیدا کرده که خود از جمله آثار ارتباط با ایرانیان است. در میان مولویه تبریک نوروز با “سلام” آغاز می شد و با دعای تحویل سال ( یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر الیل و النهار، یا محول الحول والاحوال، حول حالنا الا احسن الحال) ادامه می یافت. بکتاشیان در این روز در خانقاه گرد هم آمده و آیین های خاص خود را انجام می دادند. پس از ایراد دعاهایی با مضمون پاکی روح و عقیده، شیر نوشیده و “نوروزیه” می خواندند. نوروزیه مجموعه ای از اشعار و اوراد در وصف بهار و حضرت علی (ع) است.

در دوره ی عثمانی نوروز از اهمیت بالایی برخوردار بوده و عید ملی شناخته می شده است. در این روز ” نوروزیه” شامل قصیده هایی در وصف بهار و شکوفا شدن گل ها و درختان و نیز تولد و خلیفه تعیین شدن حضرت علی(ع) به پادشاه تقدیم می شد. منجمان تقویم سالانه را به حضور پادشاه رسانده ” بخشش نوروزیه” دریافت می کردند. پادشاه و خاندان سلطنت، وزرا و بزرگان حکومتی معجونی به نام نوروزیه می نوشیدند که توسط حکیمان دربار عثمانی مخصوص این روز تهیه شده بود. تصور بر آن بود که این معجون در طول سال ایشان را از ابتلا به امراض مهلک مصون خواهد داشت. امروزه نوروزیه نوعی شیرینی است که در نوروز بین مردم پخش می شود. به خصوص در شهر مانیسا این رسم همچنان رایج است.

آداب و رسوم نوروز در آناتولی
در آناتولی شرقی شب اولین روز سال نیز مقدس محسوب می شود. باور بر این است که در این شب تمامی موجودات جاندار و بی جان خدا را سجده می کنند. در نوروز تقدیر و قسمت یک ساله ی هر کس تعیین می شود. رسم بر این است که لباس نو بپوشند و به دید و بازدید اقوام و همسایگان بپردازند. یکی از رسوم رایج پیش از نوروز kara çarşamba نام دارد. نخستین چهارشنبه ی ماه مارس با آیین ها و به ویژه غذاهای مخصوص جشن گرفته می شود. از جمله رسوم رایج این روز فالگوش ایستادن بر در همسایگان است. یکی دیگر از رسوم مرتبت با نوروز در این ماه Mart ipliği است. طی این مراسم نیت کرده پارچه هایی بر درختان می بندند. در نواحی اطراف گیرسون (Giresun) در شمال شرق ترکیه، رسم بر این است که همزمان با نوروز مقداری آب از نهرهای جاری برداشته و در خانه می پاشند. بر حسب یمن یا نحسی قدم نخستین کسی که وارد خانه شود، احوال خانواده در سال آتی پیش بینی می شود.
در آناتولی مرکزی روز ۲۱ مارس را بنابر تقویم قدیمی “Mart dokuzu” (نهم مارت) می گویند. صبح زود بر سر مزار درگذشتگان حاضر می شوند. نیت می کنند و از هر مزار یک سنگ ریزه برمی دارند. چهل سنگ ریزه را در کیسه ای ریخته کیسه را بر دیوار خانه آویزان می کنند. نوروز سال آینده سنگ ها را می شمارند اگر تعداد آنها چهل و یک عدد شده باشد نیت فرد برآورده خواهد شد. سنگ ها پس از یک سال به مکان اصلی خود بازگردانده می شوند. در اثنای دید و بازدید نوروز بازی می کنند و جشن و پایکوبی برگذار می شود. تخم مرغ های رنگی خورده می شود و آتش افروخته می شود.
گروهی از علویان ترکیه که عموماً به کار نجاری و منبت کاری مشغولند و با نام ترکمنان نجار شناخته می شوند ، نوروز را “سلطان نوروز” می نامند. به باور آنها نوروز زمان اطعام درگذشتگان است. این باور از سیستم تفکر مبتنی بر نیاکان ترکان باستانی نشئت گرفته است. ترکمن ها از روز پیش خود را برای نوروز آماده می کنند. لباس تمیز و نو می پوشند. با غذاهایی در دست روانه ی قبرستان ها می شوند. بر اجاقی که در جوار قبر ساخته شده است قهوه درست می کنند. قبور همسایه را زیارت می کنند و قهوه و چای می نوشند. در نهایت بر یک سفره می نشینند و غذاها را با یکدیگر تناول می کنند. بساط ساز و آواز چیده می شود. کودکان بادبادک بازی می کنند. بعد از ظهر زنان به نیت شادی ارواح درگذشتگان در طبق هایی آجیل پخش می کنند. سنگ مزار را بوسیده از قبرستان باز می گردند. شب هنگام همسایگان و خویشاوندان دور هم جمع می شوند و بازی و جشن تا صبح ادامه می یابد. شرکت در مراسم جشن و سرور الزامی است و سرپیچی از آن به طرد فرد از جامعه منجر می شود.
ترکان اوغوز که به سرزمین آناتولی کوچ کردند یکجانشین شدند و دسته ای از آنان که جمعیت قابل ملاحظه ای را تشکیل می دادند به کوچ نشینی ادامه دادند این گروه ترکمنان یوروک نامیده می شوند. یوروک ها تا قرن نوزدهم که دولت عثمانی اقدام به اسکان اجباری آنان نمود همچنان به کوچ می پرداختند. امروزه در سراسر ترکیه پخش شده اند. برای یوروک ها نیز نوروز یک جشن محسوب می شود. در نواحی روستایی نوروز در مراتع جشن گرفته می شود. چادرهای بزرگ برافراشته می شود. صاحبان گله، قربانی می کنند و دعاها خوانده می شود. جوانان مراسم رقص و پایکوبی برپا می کنند. غذای فراوان مصرف می شود. بازی و ساز و آواز از عناصر مهم جشن به شمار می رود. به باور یوروک ها نوروز روز تولد حضرت علی و نیز روز ازدواج وی با حضرت فاطمه است. در این روز و روز پس از آن شیر و شربت و تنقلات شیرین خورده و نوروزیه ( اشعاری در وصف بهار و مدح حضرت علی ) خوانده می شود. جشن نوروز ممکن است چند روز ادامه یابد.
در جنوب آناتولی در استان غازی آنتپ (Gaziantep) مردم باور دارند سلطان نوروز دختری زیباست که در زمانی نامشخص در شب ۲۱ مارس در حالیکه گلدوزی می کند و صدای خلخالش شنیده می شود از غرب به شرق آسمان حرکت می کند. به باوری دیگر سلطان نوروز عارفی است که به جسم یک پرنده حلول نموده است. کسی که در شب نوروز هنگام عبور سلطان نوروز بیدار باشد تمام آرزوهایش در سال جدید برآورده خواهد شد. در شب نوروز نیت کرده تمام ظروف را از آب پر می کنند و ظرفی پر از آب نیز بر در خانه قرار می دهند و تا صبح به عبادت می پردازند. صبح نوروز اگر آب به طلا تبدیل شده باشد نیت فرد برآورده شده است. نوروز را با بازی و خوردن غذاهای مخصوص در طبیعت سپری می کنند.
نوروز در ترکیه ی امروز
اگرچه نوروز در میان مردمان شرق و غرب آناتولی مقدس به شمار می رود اما تا سال های اخیر صرفاً یک جشن عرفی بود. مصطفی کمال آتاتورک در سال های ۱۹۲۲،۱۹۲۳،۱۹۲۴ و ۱۹۲۶ نوروز را با نام عید ارگنه قون جشن گرفت. پس از آن نوروز به عنوان یک جشن محلی و عرفی گرامی داشته شد. با فروپاشی شوروی و ایجاد جمهوری های ترک، حکومت ترکیه سعی در پررنگ تر ساختن پیوندهای فرهنگی میان اقوام مختلف ترک نمود. از این رو در سال ۱۹۹۵ نوروز را یک جشن ملی معرفی کرد. نوروز برخلاف دیگر جمهوری های ترک تعطیل رسمی نیست. کردها از اقوام غیر ترک ساکن در آناتولی هستند. سال هاست که میان کردها (حزب کارگران کرد) و حکومت درگیری مسلحانه بر سر استقلال مناطق کردنشین وجود دارد. کردها نوروز را روز خروج کاوه ی آهنگر علیه ضحاک ماردوش می دانند. به دعوت حزب از دهه ی ۱۹۸۰ کردها از نوروز به عنوان ابزار مبارزه ی منفی علیه حکومت ترکیه استفاده می کنند. این امر باعث شده نوروز موقعیتی امنیتی پیدا کند. دولت سعی دارد با سازماندهی مراسم جشن در نقاط متمرکز و کنترل شدید از تبدیل جشن به حرکتی علیه دولت جلوگیری کند.

منابع:
Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006.
ویکی پدیا دانشنامه ی آزاد، مدخل nevruz bayrami، تاریخ اخرین بازدید ۲۲ اسفند۹۰
http://tr.wikipedia.org/wiki/Nevruz_Bayram%C4%B1
اسطوره ی ارگنه قون، تاریخ اخرین بازدید ۲۲ اسفند ۹۰
http://tr.wikisource.org/wiki/Ergenekon_Destan%C4%B1_(T%C3%BCrkiye)
آداب و رسوم نوروز در فرهنگ ترک، تاریخ اخرین بازدید ۲۴اسفند۹۰
http://www.frmartuklu.net/ulke-kulturleri/261879-nevruz-turkiye8217de-nasil-kutlanir.html
آداب و رسوم نوروز در فرهنگ ترک، تاریخ آخرین بازدید ۲۴اسفند۹۰
http://www.memocal.com/bgvh/NevruzBayrami-Kutlama.asp
آداب و رسوم نوروز در فرهنگ ترک، تاریخ آخرین بازدید ۲۳اسفند ۹۰
http://blog.milliyet.com.tr/turkiye-ve-diger-ulkelerde–nevruz-/Blog/?BlogNo=296625

<