گرد آورنده:
حسن حبیب اله‌زاده – حسن اسلامی پناه
نوشته‌های مرتبط
فرش خشتی از اصیل‌ترین و مشهور‌ترین فرشهای ایران است که قدمت بافت آن به استناد قالی پازیریک، به اوایل دوران هخامنشی باز می‌گردد. این فرش که با تکرار نقوش مستطیل شکل یا مربع شکل با رنگ‌بندی نامنظم بافته می‌شود، آمیزه‌ای از شکل‌ها و رنگ‌های متاثر از طبیعت و باور‌ها و ریشه‌های فرهنگی است که آفریده ذهن خلاق بافندگان است. تکرار اجزای مستطیل‌شکل که نشان از انسجام و هماهنگی اجزا دارد، از اجتماع چهار عنصر پدید آورنده ماده حکایت می‌کند و گسترش یک نقش (خشت) در کل، نوعی وحدت در هنر سنتی این مرز و بوم ایجاد می‌کند.
سرچشمه خلق چنین طرحی، ریشه در برهه‌ای از تاریخ ایل بختیاری دارد که در سرزمین‌های گرمسیری زندگی می‌کردند. در آن زمان استفاده از قالب‌های خشتی منحصر به ساخت خانه‌های اشرافی و بناهای سلطنتی بود، اما این قالب‌های خشتی به دیگر امور تجملاتی و حیاتی زندگی سلطنتی آن روزگار راه یافت و شاهان و بزرگان، بافندگان را به بافت فرشهای قالبی یا خشتی با نقوشی که ریشه در آداب و سنن ایرانیان باستان داشت سوق دادند.
نمادهای به‌کار رفته در طرح خشتی، بر اساس آداب و سنن مناطق مختلف تغییراتی را در پی دارد و در طول تاریخ و به مقتضای تاریخ ایران، نقوش اسلامی نیز به آن افزوده شده است.
علاوه بر نمادهای مختلف در نواحی متفاوت، رنگ‌بندی‌های هر منطقه بر اساس علایق و سلایق آن منطقه تغییراتی را در بر دارد. اما گستردگی این نوع طرح در مناطق مختلف نشان از محبوبیت این فرش در میان ایرانیان دارد. (بافت نقشه‌های خشتی در مناطقی چون قم، تبریز، بیرجند و چهارمحال و بختیاری از رونق ویژه‌ای برخوردار است.)
افزون بر تفاوت فاحش در نقوش این فرش با سایر فرشهای ایرانی و نیز ظرافتهای خاص بافت و رنگ‌بندی، یکی از امتیازات اساسی آن، نماد ذاتی این فرش (اشرافیگری) است و بالتبع کسانی مشتری این هنر هستند که زیبایی‌شناسی آن‌ها با نمادهای اصالت تاریخی ایران باستان درآمیخته باشد.
«نقوش زیر براساس بافت فرش خشتی در شهر قم و براساس طراحی مرحوم تقی بابائی – اولین بافنده فرش ابریشم طرح خشتی – تدوین شده است.»
بید مجنون یکی از نمادهای اصلی و تکرارپذیر فرشهای خشتی است. بید مجنون، نماد زندگی، حرکت و شادابی در میان ایرانیان باستان بوده است.
تاج و تخت نمادِ تغییریافته نماد تاک و سرو است. در گذشته سرو، نماد پادشاه و تاک، نماد همسر پادشاه بوده است که این دو نماد در کنار هم بیانگر تداوم تاج و تخت بوده‌اند. اما در نقش‌های کنونی حکایت از پادشاهی در سرزمین کهن می‌کنند و درختان و گلهای به‌کار رفته در حاشیه، نشان از مهربانی و البته آبادانی سرزمین پارس بوده است. اما حذف نماد تاک در منابع تاریخی از دو اتفاق حکایت می‌کند که نخستین روایت اشاره به از میان رفتن نظام شاهنشاهی است و روایت دوم به خاطره تلخ شیعیان از مسمویت امام علی‌ابن موسی‌الرضا به دست مامون عباسی در شهر طوس است.
شاخه بادام نماد درخت بادام اشاره به رسمی دارد که زرتشتیان در مراسم دید و بازدید عید نوروز از آن استفاده می‌کردند. در این مراسم که هنوز در میان زرتشتیان تفت یزد مرسوم است، در اعیاد نوروز و هنگام بازدید از منزل میزبان، بانویی از میهمانان، شاخهای از درخت بادام یا درختان دیگر را در دست می‌گیرد و به محض ورود به خانه میزبان، آن را به میمنت سلامتی و به نشانه ادب و برکت به کدبانوی خانه هدیه می‌کند.
محراب نشان از آیین توحید و یگانه‌پرستی دارد و به همین دلیل درون آن از نماد عناصر تجریدی استفاده شده است. با دقت در این قاب، گلدانی پر از خاک به چشم می‌خورد (نماد خاک) که بالای آن زبانه‌های آتش (نماد آتش) دیده می‌شود. همچنین درون گلدان گلی زیبا روییده است که نشانگر آب (نماد آب) و آبادانی است. حرکت‌های مورب و موج‌مانند بالا و پایین شاخه‌ها نیز نشانگر باد (نماد باد) است.
گل عباسی در این نماد که با ظرافت خاصی طراحی شده است، فکری عمیق نهفته است. گل عباسی نماد امید است که در بالای قاب، با گل پیچک که نماد وفاداری است، پوشیده شده است. اما هر دو گل پوششی برای یک نماد انتزاعی ایجاد کردهاند که به نظر می‌رسد این نماد باتوجه به تحقیقات صورت گرفته، حاکی از جاودانگی انسان و اشارت به حیات ابدی دارد.
بته جقه یکی از زیبا‌ترین نقوش بافت فرش، طرح بته جقه است. این طرح که نقش سرو مینو سپنت را نشان می‌دهد، معرف نماد فناناپذیری است و به موجودی فناناپذیر اشاره دارد. نقل تاریخی اهالی باستان نشان می‌دهد که سرو مینوسپنت درختی است که زرتشت با اجازه اهورامزدا از بهشت به زمین آورد و آن را در سرزمین کاشمر کاشت. این درخت به قدری بلند شد و رشد کرد که هیچ‌کس شبیه آن را ندیده بود. البته در تاریخ گفته شده است که به دستور متوکل عباسی سرو را از ریشه در آورده تا به بغداد انتقال دهند، اما در میان راه متوکل می‌میرد و سرانجام سرو مبهم باقی می‌ماند.
گل رز مظهر محبت و زیبایی است که عطر دل‌انگیز آن از دوران باستان ستوده شده است. افسانه‌های بسیاری درباره آن در ادبیات شفاهی جهان نقل شده است. مسلمانان گل سرخ را برگرفته از قطره عرق جبین پیامبر اسلام می‌دانند و به همین منظور به نوعی از گل رز که پرپر است، گل محمدی نیز گفته می‌شود. گل رز در بردارنده عشق و پراکندگی عطر آن مظهرضمیر پاک و نهاد خوب انسانی است.
شاخه گلدارکه در برگیرنده چندین گل است، نشان‌دهنده برابری انسان‌ها در رنگ و پوست و نیز احترام به جنسیتهای مختلف است. رنگ گلهای تیره در بالا و رنگ روشن گل رز در پایین، نشان از تفاوت رنگ‌ها و جنسیتهاست که به زیبایی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. این شاخه ریشه در آداب و سننی داردکه کوروش کبیر در کشور ایران وضع کرده بود.
منبع ماهنامه سفر شماره ۵۶ www.ssafar.me
