نقش توسعه در رسانه های همگانی

چکیده

توسعه و نوسازی با ابعاد مختلف در عصر حاضر از اهمیت شایانی برخور دار است، بر این اساس وسایل ارتباط جمعی در جهت نوسازی اجتماعی جوامع منجر به تغییر سطوح کیفیت زندگی اجتماعی ، افزایش آگاهی، رشد تمایز طبقاتی، کاهش فاصله های اجتماعی، امنیت اجتماعی، مشارکت اجتماعی و…… شده اند، از بعد توسعه انسانی دسترسی به منابع آسودگی و طول عمر و انتخاب شاخص های کیفی و کمی زندگی سطح ارتقاءجامعه افزایش یافته است، در بعد توسعه روانی درک دیگری از طریق خویشتن و پیش بینی توانائی های او در جهت بهبود کیفیت زندگی از طریق برنامه های متنوع رسانه ای بطور مستقیم و غیر مستقیم بررسی می شود، از بعد توسعه فرهنگی تغییر نگرشها و عقاید سنتی به سمت نوسازی و اهمیت زندگی شهرنشینی و مصرف گرایی در جهت گرایش به سمت زندگی غربی با توجه به مفهوم شخصیت انتقالی را می توان در قالب برنامه های ارتباطی مطالعه کرد، همچنین حرکت به سمت جهانی شدن زندگی در تمام ابعاد زندگی با تکیه بر ساخت فرهنگی جامعه غربی از اهداف توسعه وسایل ارتباط جمعی در کشور های در حال توسعه می باشد، در بعد سیاسی رشد انسجام ملی ،اهمیت به ساخت دولت ملی، تکثر احزاب سیاسی، آگاهی سیاسی و افزایش مشارکت سیاسی مردم در جامعه از دیگر اهداف توسعه وسایل ارتباطی می باشد، رسانه های جمعی در بعد توسعه نوسازی اقتصادی و سرمایه گذاری افراد جامعه در جهت تقویت بنیان در آمد ناخالص ملی ، فراهم نمودن امنیت اقتصادی و صنعتی، مشارکت اقتصادی در جهت تولید ، توزیع، مصرف، صادرات، عدالت اقتصادی ، رفع نابرابری های اقتصادی و اجتماعی و….. قابل مطالعه است.

کلید واژه

ارتباط، توسعه، رسانه های جمعی، شهرنشینی، دگرگونی، نوسازی، وسایل ارتباط جمعی

مقدمه

توسعه از مفاهیم اساسی جوامع انسانی می باشد، این مفهوم با ابعاد اجتماعی،فرهنگی،سیاسی،اقتصادی صنعتی و انسانی در اندیشه های اجتماعی نقش موثری ایفاء کرده است. گسترش ابزار ارتباط جمعی و انتشار روز افزون رسانه های همگانی در فرایند توسعه و توسعه یافتگی جوامع نقش بارزی داشته است.
ابزار ارتباط جمعی و رسانه های همگانی با توجه به شیوه زندگی افراد یک جامعه، شرایط مطلوب و بهینه زندگی اجتماعی و تغییر الگوی موقعیت های اجتماعی جوامع، نقش عمده ای داشته؛ همچنین در دگرگونی و تحول ادراکی ، شناختی ، ارزشی و گرایشی جوامع و آموزش یک زندگی طولانی همراه با تندرستی، دستیابی به دانش و توانایی نیل به منابع برای پدید آوردن سطح مناسب زندگی نقش بارزی را ایفاء کرده اند.

طرح مسـأله

‌ پیشرفت و توسعه جزء زمینه های لازم برای بهبود بخشیدن و سعادتمندی زندگی انسانی تلقی گردیده است، بر این اساس انتشار و گسترش رسانه های جمعی در جوامع در حال توسعه نقش موثری را ایفاء می کند ، ابزار ارتباط جمعی چه سهم عمده ای در مشارکت توسعه مدارانه جامعه توسعه یافته می تواند داشته باشد؟

اهمیت موضوع

گسترش وسایل ارتباط جمعی و انتشار آنها بطور کلی فضای اجتماعی زندگی جوامع را دگرگون ساخته است،چنین تحولی در عقاید گروههای اجتماعی نسبت به یکدیگر مشاهده می گردد، به این معنا که ارزشها و هنجارهای گروه های اجتماعی نسبت به یکدیگر تغییر یافته است، این وسایل پیش از پیش به درون ساختار خانواده ، نهادها، وجامعه نفوذ اجتماعی یافته و از طریق برنامه های متنوع، انتشار اخبار ، مقالات مختلف به صورت سمعی و بصری موجب تحول و دگرگونی نگرشهای افراد جامعه گردیده است ،چنین تحول و تکاملی موجب بروز اهمیت توسعه از بعد فرهنگی و اجتماعی گردیده است.
انتشار وسایل ا رتباط جمعی جامعه را به سمت همسان انگاری فرهنگی و اجتماعی جهت داده است، جوامعی که از تنوع قومیت های بومی برخوردار می باشند در راستای نیل به توسعه همه جانبه باید در جهت یکپارچگی و انسجام اجتماعی ، فرهنگی واحدی در زمینه های مشارکتی حرکت نمایند ، وبه سمت توسعه همسان و برابر افکار جامعه را سوق داده و فاصله های اجتماعی و فرهنگی ر در میان افراد جامعه کاهش دهند و به سمت انسجام ملی حرکت نمایند.

توسعه اجتماعی
در راستای توسعه اجتماعی و فرهنگی، این رسانه ها موجب گسترش اطلاعات و آگاهی ها گردیده است،در این عصر نفوذ رسانه ها در مناطق دور دست جامعه، آن مناطق را از انزوای اجتماعی بیرون آورده است؛ و جامعه را به صورت تماس متقابل مستقیم و غیر مستقیم نسبت به طبقات اجتماعی آگاهی بخشیده است، توسعه این وسایل با رشد طبقه متوسط شهرنشین و تجلی فرهنگ شهرنشینی و اضمحلال فرهنگ های خاص و همسانی سلایق و سبک زندگی یکسان همراه بوده، بعد از جنگ جهانی دوم این مسئله در کشور های تازه استقلال یافته و در حال توسعه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ این امر موجب بروز پدیده جهانی شدن در عصر حاضر گردیده است. به عبارت دیگر « وسایل ارتباط جمعی با نشان دادن راههای گوناگون زندگی امکانات متنوعی در اختیار افراد جامعه گذاشته که در آن حق گزینش برای افراد وجود دارد، به نظر تافلر این تنوع و تعدد سلایق در راههای زندگی مشکلاتی را برای افراد جامعه عصر حاضر ایفا کرده است » ( کازنو، ۱۳۸۱: ۲۸۶)
توسعه وسایل ارتباط جمعی از بعد جامعه شناختی در چند دهه اخیر در زمینه رفاه اجتماعی ، افزایش یکپارچگی اجتماعی ، گسترش آموزش و پرورش ، حقوق اقلیت ها ، آموزش قانون به مردم و… نقش با رزی داشته است ، ریشه این رویکرد ها را می توان در تاریخ کهن بسیاری از فرهنگ ها و ادیان جهان یافت.
وسایل ارتباط جمعی در عصر حاضر نقش مهمی در تجدید حیات جامعه داشته اند، تاثیر این وسایل در جوامع جهان سوم یا در حال توسعه، برای مطالعات توسعه اجتماعی فوق العاده جالب می باشد؛ در جوامع جهان سوم با ورود این وسایل، ناگهان تحول بزرگی در عقاید و نگرش ها و کیفیت زندگی سنتی افراد ایجاد شده ودر حال تبدیل شدن به مدرنیته بوده است.
این ابزارها بتدریج متولد شده اند و زمانی به اوج خود رسیدند، که جامعه را به خوبی تطور و تحول داده اند توسعه اجتماعی از دیدگاهی تازه این ابزار را که چه اثری بر روند تکامل و تحول جامعه می گذارد بررسی نموده است. در همین راستا پدیده ای بنام ” شخصیت انتقالی” قابل مطالعه می باشد، این پدیده نشات گرفته از “شخصیت غربی” است ، که به این جوامع انتقال یافته ؛ این انتقال اجتماعی از طریق تاثیر گذاری بر افکار افراد تحصیل کرده بوسیله این رسانه ها که رهبران فکری جامعه می باشند،موجب تسریع بروز دگرگونیهای اجتماعی، ایجاد احتیاجات تازه، عقاید نو و بیداری سیاسی و … گردیده است؛ در این کشور ها گرایش به زندگی اروپایی خصوصاً در اقشار طبقات بالای جامعه بسیار رواج یافته است، بعبارت دیگر تجدد مأبی از طریق این وسایل در زندگی اجتماعی و سیاسی فعالانه مردم توسعه یافته است.
گسترش رسانه های جمعی در جوامع روبه توسعه، بعنوان دستگاهی موثر در جهت تنویر افکار عمومی و تلطیف عقاید، از طریق شخصیت های موثر و رهبران فکری تلاش می کند که افراد جامعه را نسبت به عقاید و اهداف خود القاء و اقناع نماید.
از بعد دیگر توسعه وسایل ارتباط جمعی موجب افزایش مشارکت اجتماعی و سیاسی در این جوامع گردیده است، این افزایش در نتیجه گسترش روزافزون برنامه های رسانه ای در جهت رشد آگاهی و اطلاعات مردم آن جوامع بوده، در جوامع شهری که روبه صنعتی شدن حرکت می کنند افزایش مشارکت اجتماعی و سیاسی و تحرک اجتماعی ، جغرافیایی و سیاسی افراد بیشتر شده است، حتی جنب و جوش تحرک روانی افراد که مستلزم ادراک خود در زمینه اجتماعی بوده مشاهده می گردد، در مجموع امروزه این کشور ها همانند کشور های توسعه یافته بدون استفاده از این وسایل به صورت پیشرفته نمی توانند کار کنند، در سرتاسر این نظام های اجتماعی در حال توسعه شبکه ارتباطات جمعی هم شاخص و هم عامل تغییر و تحرک اجتماعی و جغرافیایی و روانی محسوب می گردد.
رسانه های همگانی در زمینه توسعه انسانی و اجتماعی به بسط آموزش و افزایش اطلاعات در جوامع جهان سوم کمک شایانی کرده است، بنابراین باید پذیرفت که وسایل ارتباط جمعی تأثیری قطعی بر توسعه اجتماعی خواهد داشت « از مجموع مطالعاتی که در زمینه اثرات وسایل ارتباط جمعی در کشور های در حال توسعه به عمل آمده است چند نتیجه قاطع بد ست آمده است : قبل از همه باید به همبستگی خاص ، و یکسو مداری مشروط بین توسعه اجتماعی و اقتصادی و استفاده از وسایل ارتباط جمعی اشاره کرد. تأثیر این وسایل ارتباط جمعی باید با توجه به شرایط فرهنگ ملی صورت پذیرد؛ این تأثیر زمانی می تواند به ایجاد تغییر منجر به شود که وسایل ارتباطی در متن تطور همه جانبه اندیشه ها قرار گرفته باشد، از جانب دیگر وسایل ارتباط جمعی جامعه شهری را بیش از روستا ها را متأثر ساخته.» ( معتمد نژاد،۱۳۸۳ :۱۲۰ )

توسعه انسانی
بخشی از رویکرد توسعه ارتباطات در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته در جهت افزایش انتخاب های مردم بوده است ، این رویکرد توسط وسایل ارتباط جمعی در طی زمان به طور متنوع شکل گرفته است ، بر این اساس رسانه های جمعی سه عامل ضروری را در توسعه انسانی جوامع در حال حاضر از بعد جامعه شتاسانه برای یک زندگی سالم مد نظر داشته اند ” طول عمر – امکان کسب دانش – دسترسی به منابع برای یک زندگی آسوده” این انتخاب های ضروری سر آمد سایر فرصت های در دسترس می باشد.
رسانه های جمعی نقش بارزی در کیفیت زندگی که مفهوم کلیدی در توسعه انسانی است دارند، در این رویکرد رفاه انسانها به عنوان منتفع شوندگان در نظر گرفته شده است ،بر مبنای این مسئله شفافیت یافته ترین رویکرد در زمینه توسعه، توسعه انسانی می باشد. در گزارش های توسعه انسانی که از سال ۱۹۹۰ از سوی برنامه توسعه سازمان ملل منتشر می شود نماگر هایی به مثابه سنجه هایی برای ارزیابی تطبیقی سطح توسعه در کشور های عضو این سازمان در نظر گرفته شده است در« بخش نماگرهای و سایل ارتباطات جمعی : رادیو، تلویزیون، میزان تماشای فیلم در سینما،جراید یومیه،عناوین کتاب های منتشره، کاغذ چاپ و تحریر، دفاتر پستی، نامه های پست شده،تلفن وسائل نقلیه موتوری و……. مد نظرمی باشد. » ( زاهدی، ۱۳۸۵: ۳۴) بر این اساس بخشی از روند توسعه انسانی در جوامع عصر حاضردسترسی به جریان اطلاعات است که از طریق پیشرفت و انتشار رسانه های جمعی صورت می گیرد.

توسعه روانی
از بعد روانشناسی توسعه این وسایل در جوامع تاکید بر مفهوم ” خویشتن به جای دیگری” می نماید، «وسایل ارتباط جمعی در جهت ارتباط با دیگران، به منظور درک من دیگر به عنوان یک فرد دیگر در جهت پیش بینی حدود توانایی او نقش موثری ایفا می کنند؛ در واقع رسانه های جمعی نوعی فرافکنی در جامعه را گسترش می دهند، رسانه ها با تولید برنامه هایی متفاوت و متنوع و مطالب خواندنی و هیجانی از نظر روانی فرد را به جای دیکری قرار می دهند، توسعه اینگونه برنامه ها در کشور های جهان سوم برای اینکه نوعی از خود بیگانگی فرهنگی نسبت به هویت فرهنگی و بومی ایجاد کنند در حال حاضر بسیار رواج دارد؛ این مسأله همان ترویج کیفیت زندگی غربی مطابق با ارزش ها و هنجار های اجتماعی آن جوامع در میان کشور های در حال توسعه و گرایش به سمت القاء جهانی شدن می باشد.» ( کریمی، ۱۳۷۶ : ۱۲۷)

توسعه فرهنگی
توسعه وسایل ارتباط جمعی در کشور های جهان سوم ، خصوصاً جوامعی که دارای ساخت عشایری و سنتی هستند تاثیرات عمیقی در رشد جامعه پذیری و ساماندهی آنها داشته است. « برخورداری از وسایل ارتباط جمعی یکی از راههای سرعت بخشیدن به روند توسعه جامعه پذیری و عشایر مشمول طرح سامان دهی و درونی کردن هنجار های مرتبط با شیوه زندگی یکجا نشینی است با اجرای طرح اسکان عشایر استفاده از وسایل ارتباط جمعی در میان جامعه عشایری تا حدودی رواج یافته است. هرچند که بیش از ۶۰ % جامعه مورد مطالعه فاقد رادیو بو ده اند با وجود این حدود ۷۰ % خانوادهای عشایری طرح سامان دهی که به رادیو دسترسی دارند روزانه ۱ تا ۲ ساعت و بقیه آنها بین ۳ تا ۴ ساعت به رادیو گوش می دهند بهترین برنامه های رادیویی مورد علاقه جامعه عشایری مورد بررسی اخبار و تفسیر خبری و بعد از آن برنامه کوچندگان و سپس برنامه ها ورزشی است. ………. برنامه های تلویزیونی مورد علاقه خانوادهای مورد بررسی به ترتیب اخبار فیلم و سریال و برنامه های ورزشی و بهداشتی و برنامه که کودک و نوجوانان بوده است» ( ازکیا و همکاران ۱۳۸۳ :۲۶۵ )
توسعه برنامه های رسانه همگانی در جوامع در حال پیشرفت منجر به گسترش فرهنگ شهر نشینی از طریق بیان و به تصویر کشیدن جاذبه های شهری شده است، ارتباطات جمعی و توده ای، نقش مهمی در توسعه شهرنشینی جوامع صنعتی و جهان سوم داشته اند، و یکی از ویژگیهای اساسی زندگی شهرنشینی در جوامع در حال توسعه میزان بهرمندی از برنامه های رسانه ای در زندگی می باشد، این امر نشانگر تأثیر این وسایل در ساخت اجتماعی زندگی شهری قلمداد می گردد، که موجب ارتقاء سطح زندگی و تحصیلات و افزایش مصرف گرایی و تحرک جامعه شهری گردیده است.
توسعه وسایل ارتباط جمعی در عصر حاضر منجر به جهانی شدن رسانه ها گردیده است، این جهانی شدن از طریق تلویزیون ، مطبوعات، رادیو، اینترنت و ماهواره ها بیشتر بوده است، افراد جامعه اخبار جهان را تماشا می کنند، معمولاً گزارش وقایع جدید را مشاهده می کنند، نمایش برخی از این رویدادهایی که همان روز یا اندکی پیش از آن در بسیاری از نقاط مختلف دنیا اتفاق افتاده است بررسی می کنند «این فرایند بخشی از توسعه نظم اطلاعاتی جهانی است- یک نظام بین المللی تولید ، توزیع و مصرف اطلاعات. این نظم جدید اطلاعاتی مانند جنبه های دیگر جامعه جهانی به طور نامتوازن توسعه یافته و اختلاف میان جوامع توسعه یافته و کشور های جهان سوم را منعکس می سازد» ( گیدنز، ۱۳۷۶ : ۵۸۲ )

توسعه سیاسی
پیشرفت و تأثیر گذاری وسایل ارتباط جمعی در راستای توسعه و گسترش دولت های ملی جدید در
کشور های جهان سوم، ایجاد وحدت ، وفاق سیاسی و رشد احزاب سیاسی را به همراه داشته است، این وسایل نقش بارزی در تولد دولت ملی و ساخت آن داشته، در این مسئله وسایل ارتباط جمعی به صورت سازمان یافته به هدایت افکار عمومی و اقناع عقاید پرداخته، و در جهت مشارکت سیاسی افراد جامعه و رشد و بالندگی تفکرات سیاسی به افراد جامعه آموزش هایی را به طور مستقیم وغیر مستقیم داده است.

توسعه اقتصادی
از بعد دیگر رسانه های همگانی در زمینه توسعه صنعتی، اقتصادی و تعلیم و تربیت نیروی متخصص در توسعه همه جانبه کشورها نقش اجتماعی بارزی داشته است،این وسایل به عنوان عاملی مهم و لازم در عصر حاضر در رشد اقتصادی جامعه سهم عمده ای داشته است،و موجب جامعه پذیری اقتصادی و اجتماعی شدن اعضای جدید جامعه در پذیرش نظام فرهنگی، اقتصادی،و سیاسی شده است؛ پیشرفت آموزشی فزاینده و رشد اقتصادی روبه افزایش در کنار یکدیگر از ویژگی های توسعه وسایل ارتباط جمعی می باشد،که بر ساختار کیفی رشد اقتصادی جامعه اثر گذار است؛ بر این اساس می توان بیان کرد که« رسانه های همگانی از طریق آموزش ابزارهای پدید آمدن توسعه ملی در جامعه فراهم خواهد شد، علاوه بر این نوسازی در ابعاد مختلف آن نیز می بایست صورت گیرد. دستیابی به چنین مهمی دنبال کردن راه توسعه صنعتی و طرح های توسعه به گونه ای پیوسته و پیگیر اجتناب پذیر است بر این اساس این وسایل در تحقق شرایطی چون افزایش در آمد سرانه، افزایش سطح زندگی عمومی ، نوسازی اقتصادی و صنعتی جامعه، و… کارکرد موثری می تواند داشته باشد»
( شیخی،۱۳۸۵: ۸۳)

نتیجه گیری
توسعه رسانه های همگانی در جهت نوسازی اجتماعی جوامع منجر به تغییر سطوح کیفیت زندگی اجتماعی ، افزایش آگاهی، رشد تمایز طبقاتی، کاهش فاصله های اجتماعی، امنیت و مشارکت اجتماعی و…… گردیده است . از بعد انسانی دسترسی به منابع آسودگی و طول عمر و انتخاب شاخص های زندگی انسانی را افزایش داده است. در بعد روانی درک دیگری از طریق خویشتن و پیش بینی توانائی های او در جهت بهبود کیفیت زندگی را بررسی می توان کرد، از بعد فرهنگی تغییر نگرش ها و عقاید سنتی به سمت نوسازی و اهمیت زندگی شهرنشینی و مصرف گرایی را می توان در قالب برنامه های توسعه فرهنگی رسانه های همگانی مطالعه می نماید، همچنین حرکت به سمت جهانی شدن زندگی در تمام ابعاد زندگی با تکیه بر ساخت فرهنگی جامعه غربی از اهداف توسعه وسایل ارتباط جمعی در کشور های در حال توسعه می باشد، رشد انسجام ملی ،اهمیت به ساخت دولت ملی، رشد احزاب سیاسی، آگاهی سیاسی و افزایش مشارکت سیاسی مردم در جامعه از دیگر ابعاد توسعه وسایل ارتباطی در بعد سیاسی می باشد، نوسازی اقتصادی و سرمایه گذاری افراد جامعه در جهت تقویت بنیان در آمد ناخالص ملی، فراهم نمودن امنیت اقتصادی و صنعتی، مشارکت اقتصادی در جهت تولید ، توزیع، مصرف، صادرات، عدالت اقتصادی ، رفع نابرابری های اقتصادی و اجتماعی و… از شاخص های توسعه وسابل ارتباط جمعی می توان در نظر گرفت. براساس چنین شاخص های در زمینه نقش های توسعه رسانه های همگانی در جوامع به خصوص در کشور های در حال توسعه می توان گفت که « توسعه وسایل ارتباط جمعی باعث نشر اطلاعات اجتماعی ، فرهنگی،اقتصادی و سیاسی می گردد،این امر موجب استاندارد شدن زندگی شده ،رسانه های ارتباطی موجب افزایش تحرک همه جانبه زتدگی انسان می گردد.همچنین باعث شکل گیری انسجام و نوسازی موثر می گردد… بنابراین توسعه وسایل ارتباط جمعی اولاٌ باعث آموزش درک وضعیت های مختلف گردیده و ثانیاٌ برانگیختن تخیل افراد را به جای کسانی که کارگردان قضایا هستند قرار می دهند. این وسایل همچنین موجب بوجود آمدن تجارب جدید و مختلفی می گردد.که عامل افزایش تحرک می باشد، بدین ترتیب این وسایل در نهایت مشارکت سیاسی ، اجتماعی،فرهنگی و… را موجب می گردد، این مسأله در جریان نوسازی جامعه بسیار اهمیت دارد.» ( گی روشه،۱۳۷۶: ۱۸۰)

منابع
ا زکیا،مصطفی،غفاری،غلامرضا، توسعه روستایی.نشر نی،تهران،۱۳۸۲ .
روشه، گی، تغییرات اجتماعی. ترجمه منصور وثوقی، نشرنی، تهران،۱۳۷۶ .
زاهدی ، محمد جواد، توسعه و نابرابری. انتشارات مازیار ،تهران،۱۳۸۵ .
ساروخانی ،باقر، جامعه شناسی ارتباطات نشر اطلاعات،تهران،۱۳۷۱ .
سورین، ورنر- تانکارد،جیمز، نظریه های ارتباطات. ترجمه علیرضا دهقان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران،۱۳۸۱ .
شیخی محمد تقی، جامعه شناسی توسعه. انتشارات حریر، تهران،۱۳۸۵.
کازنو، ژان، جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی. ترجمه باقر ساروخانی- منوچهر محسنی،نشر اطلاعات، تهران،۱۳۸۱ .
کریمی، یوسف، روانشناسی اجتماعی . نشر دوران، تهران، ۱۳۷۶ .
گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی. ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، تهران،۱۳۷۵ .
معتمد نژاد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی. انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی،تهران،۱۳۸۳ .

*نویسنده مسئول:هیت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور و عضو انجمن پیوسته انسان شناسی ایران
Email: sharbatiyan@pnu.ac.ir