نظریه شهری: ارزیابی انتقادی

توسط ملیحه درگاهی در خرداد ۶, ۱۳۹۳

نظریه شهری: ارزیابی انتقادی، نوشته جان رنه شورت، ترجمه دکتر کرامت ا… زیاری، حافظ مهدنژاد، فریاد پرهیز، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۸. تحولات اجتماعی-اقتصادی به تدریج بعد از رنسانس، جنبش های اصلاح گرایی و سپس انقلاب صنعتی دگرگونی های عظیمی در ساختار فضایی و مکانی جهان و کشورهای اروپایی و آمریکایی به جای گذاشتند. این تحولات و دگرگونی ها به تدریج در اوایل سده بیستم در سایر کشورهای جهان با شتاب بیشتری به وقوع پیوست. در سده نوزدهم شهرهای بزرگ، متروپل ها و شهر منطقه ها بوجود آمدند. از اوایل سده بیستم تا کنون به شدت بر تعداد شهرها افزوده شده و صنایع بزرگ و بنگاههای اقتصادی-اجتماعی بزرگ و متوسط در اطراف شهرها مکان یابی شده اند.
در دویست سال گذشته جهان با یک انقلاب شهری مواجه شده است. نموداری آماری جمعیت شهری قبل از سال ۱۸۰۰ بدون نوسان و تغییر بوده؛ اما بعد از آن شیب دار و شیب دارتر شده است. لازم به بیان است که انقلاب شهری فقط توزیع مجدد جمعیت جهان نبوده بلکه دربرگیرنده ی تغییرات اساسی در سازمان فضایی جامعه و سازمان اجتماعی فضا هم هست. رشد شهرها همراه با تغییرات پرفراز و نشیب در ساختار اقتصادی توأمان شد و اتکای به محصولات کشاورزی به سمت اقتصادهای با محوریت بخش خدماتی و تولیدی حرکت کرده است. اساسا افزایش و رشد شهرها توأمان با تغییرات اجتماعی از سطح محلی تا جهانی و از روابط اجتماعی نزدیک درهم تنیده تا تعاملات عادی بسیار پراکنده و شکل گیری طبقات اجتماعی جدید و تعارش آمیز بوده است. شهرها بر توسعه و تغییرات مظاهر اجتماعی متمرکز شده اند و شکل گیری و رشد شهرها سرآغاز تغییرات اجتماعی-اقتصادی بوده است.
اختراعات، تمرکز صنایع، مهاجرت های روستایی، تراکم جمعیت، آلودگی و سایر مسائل دیگر دگرگونی های اساسی در ساختار و بافت شهرها به وجود آورده اند. به منظور ساماندهی و توسعه مطلوب شهرها نظریه هایی توسط صاحب نظران متخصص و غیر متخصص شهری ابراز شد. کتاب حاضر با جامع نگری مبادرت به بررسی نظریه های جدید و پایه ای در خصوص شهر کرده و به خوبی نمایش دهنده دیدگاههای متفاوت درباره انقلاب شهری است در سراسر جهان است. در واقع این کتاب با نظریه های جدید به ترکیب گسترده نگرش تأکید کرده و ارتباط شهر را با مدرنیته، سرمایه داری، پست مدرن و بسیاری از نظریه ها و مکاتب برقرار کرده است. همچنین کتاب به ارزیابی گسترده دیدگاه های نظری بسیار مهم و جدید برای فهم شهر پرداخته است. کتاب حاوی این پرسش هاست: چگونه شهر را بفهمیم؟ چه الگوهایی در گذشته در فهم شهر به کار رفته است؟ امروزه چه الگوهایی در فهم شهر متداول است؟
ارتباط جالب و قابل تأمل بین شهر و نظریه اجتماعی وجود دارد، به این معنا که شهر مکان اساسی تغییرات اجتماعی و همچنین مکان کلیدی نظریه پردازی اجتماعی است. کتاب نظریه شهری مجموعه پرمحتوایی است که بر ترکیب گسترده نگرش ها تأکید کرده و نیز در دو حوزه وسیع تلاش هایی صورت داده است. در ابتدا کانون توجه کتاب بر افزایش شهرهای معاصر و ارتباط آنها با مدرنیته، سرمایه داری و پست مدرن متمرکز شده و نیز ارتباطات بزرگ مقیاس بین تغییرات گسترده اجتماعی و تغییرات عمیق شهری را بررسی می کند. موضوع دوم کتاب مربوط به ارزیابی گسترده ای از دیدگاههای نظری بسیار مهم و جدید بری فهم شهر است. مقدمه فصل ها نیز دربر گیرنده ی تشریح الگوهای نظری تعیین کننده در زمینه تاریخ شهر است، فصل های بعدی ارتباط بین فرآیندهای فضایی-اجتماعی شهرهای معاصر و مدل های نظری جدید به منظور حل روابط پیچیده بین فضا، مکان و نظریه پردازی اجتماعی با اهداف نظریه پردازی شهر و نظریات شهری را بررسی کرده است.
در فصل اول کتاب عقاید مربوط به شهر استبدادی، شهر اختلاف، شهر کیهانی و شهر اشتراکی ارائه شده که عقایدی در مورد شهر و همچنین روابط اجتماعی شهری و گفتمان هایی روشنفکرانه هستند. در بخش نخست کتاب به گسترش شهر مدرن سرمایه داری و نظریه پردازی شهر پست مدرن توجه شده است. کانون توجه فصل های بخش دوم حاوی تجارب شهری متفاوت مربوط به شهر معاصر و نظریات مرتبط با آن است. هر کدام از این فصل ها نشان دهنده ی گشودن پنجره ای به منظور مشاهده ی شهر و تمرکز بر روی جنبه های کلیدی پژوهش های شهری معاصر هستند. فصل آخر موضوعات عمده ای را همچون ارائه ی پیشنهادهای پایه ای برای فهم موضوعات آینده در تفکرمان در مورد شهر، در خود گنجانده است.
شهر زمینه پیچیده ای برای پژوهش است. با وجود اینکه فصل های بخش دوم این کتاب دیدگاههای مختلفی را ارائه می کنند ولی باید به روابطی که سبب درک بهتر از شهر می شود نیز توجه کرد. انسجام بخش ساختار فصل های مختلف کتاب عبارت است از مفهوم شهر به عنوان ساختار سری و اسرار آمیز قدرت، اختلاف اجتماعی، حکومت و نزاکت. این موضوعات ساختاری در فصل های مختلف کتاب به تلویح و تصریح، مشهود و نمایان هستند. همچنین فصل های این کتاب نشان دهنده ی گشوده شدن دریچه ای بر روی شهر است. هر فصل بیانگر یک منظره ی انتخاب شده از شهر خواهد بود، به علاوه فصل های کتاب در یک ساختار طبقه بندی شده قرار گرفته اند.
قدرت چارچوب بسیار مهمی برای فهم شهر است. طرز کار قدرت و نزاع و کشمکش برای دستیابی به قدرت ویژگی های مهم سازماندهی شده ی شهرند. شهر تجسم بخش تنش های روابط قدرتی و اظهار نزاع و چالش بر سر قدرت است و قدرت عامل تعیین کننده تجربه شهر محسوب می شود. موضوعات قدرت و اعتراض مربوط به آن در تمام فصل های کتاب مشهود و هویداست. قدرت و اختلاف اجتماعی در فهم شهر بسییار مهم بوده و در اشکال مختلف در فصل های گوناگون کتاب به آنها اشاره شده است. ” عامل عمده اختلاف، قدرت است. آشکارترین اختلاف بین آنهایی است که کنترل می کنند و کنترل می شوند، و آنهایی که تصمیماتی را اتخاذ می کنند آنهایی که تصمیماتی بر آنها اعمال می شود. عوامل اختلاف بسیار زیاد است، اما ریشه ی همه آنها مربوط به عملکرد مناسبات و روابط قدرت است” (ص ۱۱).
همچنین شهر مکانی است که اختلاف های اجتماعی در آن ایجاد، تثبیت و تضعیف می شود. اختلاف های گروه های مختلف اجتماعی در مورد طبقه، جنسیت، جنس، نژاد، قومیت و چرخه ی زندگی است. در این کتاب روابط جنسیت از راه و بوسیله ی فضای اجتماعی شهر مورد توجه قرار گرفته است. امروزه فضای شهری جنسیتی شده و جنسیت در شهرها فضایی شده است. فضا و جنسیت رابطه تنگاتنگی با هم دارند، این رابطه به صورت تهدید و کنترل زنان و مردان در فضاهای شهری و همچنین در تحلیل و تخطی از قوانین جدایی گزینی جنسیتی است. “فضاهای شهری عرصه ای هستند که نقش های جنسیتی تدوین شده و قابل تخطی، کد بندی شده و قابل کاهش و تحلیل هستند” (ص ۱۵۶). در حالی که فصل ویژه ای در مورد جنسیت و شهر وجود دارد، برداشت های مختلف یا تجربیات متفاوت زنان و مردان از شهر در بسیاری از بخش های دیگر کتاب مطرح شده است.
نزاکت کلمه ی بسیار پیچیده ای است، نزاکت بیان کننده ی تمدن، ادب، حرمت و احترام است. جان شورت آن را در معنایی گسترده تر، شامل شکیبایی و تحمل، اعتماد و مشارکت افراد در جامعه ی مدنی به منظور انجام امور، به کار برده است. در نظر گرفتن معنای شهر تنها به عنوان مکان قدرت و اختلاف، در بهترین حالت یادآور و گویای جهان هابزی است، که جهانی از تفاوت های ظالمانه است. نزاکت حاشیه های ظالمانه و خشن اختلاف های اجتماعی را برجسته می کند و توزیع نابرابر قدرت را بر مبنای روش ها و دیدگاه های تساهل و مداراجویانه کاهش می دهد. گاهی اوقات اینها در مجموعه های قانونی، در شیوه های تفکر و زندگی روزمره حفظ می شوند. تشریح موضوعات نزاکت در بسیاری از فصل های این کتاب به وضوح مشاهده می شود. برای نمونه فصل چهارم مشتمل بر جهانی شدن، موضوعات جهان وطن گرایی و حمایت از اختلاف های اجتماعی است. فصل هفتم در مورد شهر رقابتی است و بحثهایی مبنی بر اینکه، تشویق تساهل و مدارا پیش نیازی برای دستیابی به جایگاه موفقیت آمیز شهرها در جهان به شدت رقابتی است. ” امروزه رقابت های شهری از راه اقدامات تبلیغاتی در حال پیکار هستند و در عرصه این تبلیغات، شهرها به دنبال این هدف هستند تا خودشان را در بهترین شرایط ممکن نشان دهند” (ص ۱۳۷). شورت معتقد است که اثار رو به افزایش بازنمایی شهری و ارتقای مکانی با این واقعیت های جدید توأمان است. در فصل دوازدهم که به بررسی شهر و طبیعت می پردازد، بحثهایی مبنی بر اینکه دستیابی به توسعه پایدار بلند مدت شهری بدون توجه به جهان اکولوژیکی میسر نیست، مطرح شده اند.
جان شورت به دنبال شهری است که مردم معمولی در آن بتوانند زندگی خلاقیت آمیز و بزرگ منشانه ای داشته باشند و شهری که بتواند ارمغان آورنده ی چنین زندگی خلاقیت آمیز و بزرگ منشانه ای برای مردم عادی باشد. در بیشتر متن های عمومی به منظور شناسایی نیروهای شکل دهنده ی شهرها فقط بر اهمیت سرمایه و مردم تأکید شده است. “ما هنوز همانند مسئله مردم، نیازمند عقیده هایی برای شهرها هستیم؛ و این جنبش رهایی بخش به دلیل نیاز به استمرارش باقی مانده است. شهرها در حال تبدیل شدن به مکان هایی برای سرکوب و ظلم، محرومیت و محدودیت هستند. برای ساختن شهرها به عنوان مکان های آزادی، آزادسازی و شمولیت، نیاز به نظریات و رویه های سیاسی پیشرفته وجود دارد” (ص ۲۷۵).

فهرست مطالب:
فصل اول: مقدمه
شهر استبدادی
شهر اختلاف طبقات اجتماعی
شهر کیهانی
شهر اشتراکی و تعاونی
یادداشتی برای خوانندگان نکته سنج
بخش نخست: نظریه پردازی شهر
فصل دوم: نظریه پردازی شهر مدرن
تغییرات اقتصادی و واکنش های مارکسیست ها به آن
تغییرات اجتماعی-اقتصادی و جنبش اصلاح گرایی
فصل سوم: نظریه پردازی شهر پست مدرن
شهر فراصنعتی
نگاه پست مدرن
فرهنگ شهری پست مدرن
شهر فرا استعماری
بخش دوم: شهر و نظریه
فصل چهارم: جهانی شدن و شهر
شهر جهانی به عنوان موضوع برنامه ریزی
شهر جهانی به عنوان مراکز فرماندهی
شبکه ی شهری جهانی
شهر جهانی به عنوان شهر قطبی شده
مسیرهای جدید برای مطالعه ی شهر جهانی
جهانی سازی مناطق شهری
فصل پنجم: مهاجر شهر
جهانی شدن، مهاجرت و شهر
شبکه های مهاجران
فصل ششم: شهر اقتصادی
اقتصاد سیاسی شهر
شهرها و شیوه های مصرف
شهرها و شیوه های تنظیم مقررات
نقش اقتصادی شهرها
اقتصاد فرهنگی شهرها
لب مطلب
تمرکز بر شهرهای ویژه
فصل هفتم: شهر رقابتی
پیشینه و زمینه ی رقابت
شکل گیری شهر رقابتی
عدم نگاه بیشتر به کارخانجات
شهر تجاری
سرمایه داری کردن فرهنگ
بازاریابی شهری
بازنویسی شهری
فصل هشتم: شهر جنسیتی
جنسیت و فضای اجتماعی شهر
جنسیت، شهر و تغییر اجتماعی
نظریه شهری فمینیسم
فصل نهم: شهر سیاسی
موضوع سیاسی شهری
بحران دولت
زوال شهر کینزی-نیودیل و پیدایش شهر کارآفرینی
پایان سیاست های شهری
فصل دهم: شهر طراحی شده
طراحی های غالب شهری
تأثیرات طراحی شهری
تقابل دیدگاه موس با جین جاکوبز
فصل یازدهم: شهر و طبیعت
بازجهت گیری ها
شهر به مثابه یک اکوسیستم
داستان محیط زیست شهری
پایداری شهری
پایداری شهری
طبیعت شهر
فصل دوازدهم: تفکیک اجتماعی طبقات شهری
الگوهای مناطق مسکونی
پویایی بازار مسکن
گرمی و صمیمیت محیط خانه
ورای تجزیه و تحلیل منطقه ی اجتماعی
فصل سیزدهم: شهر آشوب
ترسیم نقشه ی آشوب
درآمدی بر شناسایی آشوب
شهر ستیزه جو: ضرورت ایجاد نظم جدید شهری
فصل چهاردهم: شهر آینده: بازاندیشی نظریه های شهری
مقیاس موضوع
از شهر تا جهانی سازی مناطق شهری
شهر کارآفرینی
شهر جهان وطنی
جغرافیای بی ثباتی
شهر روشنایی و تاریکی
حوزه ی محتوا