«نخستین اعتراض به صورت یک راهپیمایی آرام در جریان مراسم عزاداری ماه محرم بود. حدود دویست تن از مغازه داران و وام دهندگان ، خواستار عزل مسئول گمرکات ، مسیو نوز بلژیکی و بازپرداخت وامهایی که دولت از آنها گرفته بود ، شدند. راهپیمایان که پاسخی دریافت نکرده بودند ، مغازه ها را بستند ، با توزیع عکس مسیو نوز در حالت رقص با لباس روحانی ، احساسات مذهبی را برانگیختند و به رهبری یکی از شالفروشان معتبر به سوی حرم حضرت عبدالعظیم راه افتادند. سخنگوی گروه در گفتگویی با خبرنگار حبل المتین، خواسته های اصلی را اینگونه خلاصه میکند : ” دولت باید سیاست کنونیِ کمک به روسها را که به ضرر تجار، اعتبار دهندگان و تولید کنندگان ایرانی است ، عوض کند. دولت باید از تجار حمایت کند هر چند که محصولات آنها هنوز به خوبی محصولات شرکتهای خارجی نیست. اگر سیاست کنونی ادامه یابد کل اقتصاد ما نابود خواهد شد ” » (۲۴).
به بیانی وارد مرحله ای می شویم که به نوعی آغازگر نهضت مشروطه محسوب می شود ؛ نهضتی که تجار اصلاح طلب و آزادی خواه نقشی بسیار مهم در آن داشتند. زیرا به شدت در پیِ اصلاحات تجاری و اقتصادی بودند و به عین دریافته بودند که خواسته شان خارج از سیستم حکومتی قاجار است . آنها گرچه از سوی تجار ایرانیِ مقیم شهرهای خارجی از جمله باکو ، بمبئی و یا استامبول به اطلاعات و اندیشه های آزادی خواهانه قابل توجهی دسترسی یافته بودند (۲۵)، اما با مفاهیم سیاسی مدرن آشنایی چندانی نداشتند (۲۶) ، اما واقعیت امر این است که همان درک ناقصی هم که از آن داشتند به کار اشتیاق ضد استعماری شان می آمد و می کوشیدند تا ادبیات سیاسی مورد نیاز خود را نیز بیاموزند تا مطالبات خویش را مطابق با گفتمانهای مدرنِ زمانه خود بیان دارند. این تجار که اکثراً مشروطه خواه بودند، جهت حفاظت و تداوم جنبش مشروطه خواهی ای که به راه افتاده بود ، از هیچ کمکی دریغ نکردند و حتی پرداخت هزینه های بست نشینان را به عهده گرفتند . «خرج متحصنان را به همه جهت بازرگانان به عهده گرفته بودند. و در یک مورد بیست هزار تومان چک کشیدند و بابت هزینه روزانه به بقال و عطار دادند » (۲۷). فریدون آدمیت ، که حوادث نهضت مشروطیت را دنبال کرده است ، یادداشتهای جالب توجهی دارد از وقایع بست نشینانِ معترض و مشروطه خواه در زمان مظفرالدین شاه : «حیدرخان [که خود در جمع بستیان در سفارت انگلیس بوده ] در خاطرات شخصی می گوید : ” از آنجایی که متحصنین سفارت مطلقا اطلاعی از وضع مشروطیت نداشته و ترتیب آنرا مسبوق نبودند ، هیأتی از عالمان مملکت همیشه دستور العملهای باطنی خودشان را به آنها تلقین می نمودند که من هم جزء آن هیأت مشغول کار بودم”» (۲۸). و از سوی دیگر در نامه ای که وکیل الدوله به امین السلطان نوشته و تاریخ آن ، جمادی الاول ۱۳۲۴ هـ ق. نوشته شده ، اشتیاق به یادگیری ادبیات سیاسی مدرن به وضوح ذکر شده است : « افرادی “قانون دان” به جماعت بستیان پیوستند که قانون فرانسوی برای آنان می خواندند و ترجمه میکردند ، و خواهان همان قانون فرنگی بودند» (۲۹). و همچنین در نامه ای دیگر که باز هم برای امین السطان در تاریخ ۱۱ جمادی الثانی ۱۳۲۴ نوشته است ، در خصوص بست نشینان می نویسد «همه اهل پلتیک و قانون شده اند ، وحرفها میزنند که انسان مات می ماند. مثلا می گویند : معنی تحت اللفظ شاه این است : نماینده ملت؛ و در صورتیکه ملت کسی را نخواسته باشد ، آن شخص را در هیچ دول نخواهند داشت و دیگر تمام حرفها تمام است » (۳۰).
چنان که پیداست ، آزادسازی قلمرو تجاری و اقتصادی برای تجار و بازرگانان در گروی بیرون راندن استعمارگران و همچنین کوتاه کردن دستانِ چپاول گر شاه و حکام داخلی بود . به واقع این فساد سیاسی و اجتماعیِ خودِ نظام حکومتیِ قاجار بود که جلوی پایِ تجار مسیرِ پیوستن به گروههای روشنفکریِ آزادی خواه و همچنین اتحاد با روحانیان مترقی را قرار داد. مسیری که منتهی میشد به سوی نهضت مشروطه خواهی .
بهمن ۱۳۹۶
منابع :
۱. موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ نوشته احمد اشرف ، انتشارات زمینه ، ۱۳۵۹ ، ص ۳۹؛ برگرفته از کتاب بنجامین که نخستین سفیر آمریکا در ایران بوده است: S. G. W. Bengamin, 1887, p 186-187). )
۲. ایران و ایرانی دوران قاجاریه / گرد آورنده غلامرضا انصاف پور ، کتابقروشی زوار ، چاپ اول ۱۳۶۳ ، ص ۲۱۵ ؛ برگرفته از المانی . هانری . رنه . د ( ۱۸۸۰ ؛ صص ۱۱۶ ـ ۱۱۸)
۳. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم ، ج ۷ ؛ محمود محمود، انتشارات اقبال ، ۱۳۴۵ ، ص ۱۴۶
۴. اشرف ، احمد، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ ، انتشارات زمینه ، ۱۳۵۹ ، ص ، ۴۰ (برگرفته از : تاریخ بیداری ایرانیان، ج ۲ ، ص ۹۱ـ ۹۴ ) .
۵. فلور ، ویلم؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ، ترجمه ابوالقاسم فلور ، جلد دوم ، ص ۱۸۱.
۶. موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ نوشته احمد اشرف ، انتشارات زمینه ، ۱۳۵۹ ، ص۵۶ .
۷. فلور ، ویلم ؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ؛ ترجمه ابوالقاسم سری ، ج ۲ ، ص ۱۷۹؛ (برگرفته از روزنامه ص ۳۹۵).
۸. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم ، ج ۷ ؛ محمود محمود، انتشارات اقبال ، ۱۳۴۵ ، ص۷۵.
۹. موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ نوشته احمد اشرف ، انتشارات زمینه ، ۱۳۵۹ ، ص ۴۰ ؛ (این متن، ترجمه ای است از گزارش سیاسی سفارت انگلیس نگاه کنید به این سند F0/60 , 533, From Kennedy to Salisbury, No. 210, September, 19 , 1891 )
۱۰. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، ۲۵۳۵، ص ۳۷.
۱۱. در تاریخهای۲۹ رحب ۱۳۰۸ هـ ق. و نیز ۲۱ شعبان ۱۳۰۸ هـ ق ؛ برابر سال۱۸۹۰ میلادی
۱۲. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، ۲۵۳۵، ص ۳۷، ۳۸
۱۳. لمبتن ، ا. ک. اس . ؛ انجمن های سری در انقلاب مشروطیت ایران ؛ قسمتی از کتاب «مسائل خاورمیانه» ترجمه اسماعیل رائین ؛ سازمان چاپ و انتشارات جاویدان ، چاپ دوم ، ۲۵۳۵ ، ص ۱۷۳
۱۴. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، ۲۵۳۵ شاهنشاهی ، ص ۳۶ .
۱۵. پیشین، همانجا
۱۶. پیشین ، ص ۳۳، ۳۴.
۱۷. دولت آبادی ، یحیی؛ حیات یحیی، انتشارات عطار و انتشارات فردوسی ، ج ۱ ، ص ۱۰۵ ـ ۱۱۱
۱۸. پیشین ، ص ۱۳۱
۱۹. فلور ، ویلم؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ، ترجمه ابوالقاسم سری ، جلد دوم ، ص ۱۸۱.
۲۰. . اشرف ، احمد ، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ انتشارات زمینه ، ۱۳۵۹، ص۵۶.
۲۱. خاطرات و خطرات . ص ۷۴ ؛ و نیز گزارش ایران . ص ۱۳۹ ـ ۱۴۰
۲۲. اشرف ، احمد ، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دوره قاجاریه ؛ انتشارات زمینه ، ۱۳۵۹ ، ص ۸۳
۲۳. پیشین، ص ۱۱۳ ـ ۱۱۵ ؛ برگرفته از ابراهیم تیموری ، عصر بیخبری یا تاریخ امتیازات ایران، انتشارات اقبال ، ص ۳۷۱ ـ ۳۹۰
۲۴. آبراهیمیان ، یرواند ؛ ایران بین دو انقلاب ، درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر؛ ترجمه احمد گل محمدی ، محمد ابراهیم فتاحی والی لایی، نشر نی ، ۱۳۷۷ ص ۱۰۴ .
۲۵. فلور ، ویلم؛ جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ، ترجمه ابوالقاسم سری ، جلد دوم ، ص ۱۸۱
۲۶. پیشین، ص ۱۸۲
۲۷. آدمیت ، فریدون ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ؛ انتشارات پیام ، ۲۵۳۵ ، ج ۱ ، ص ۱۶۶؛ ( برگفته از نامه وکیل الدوله به امین الدوله در جمادی اول ۱۳۲۴ ؛ اسناد مشروطه ، صفایی ، ص ۷۸ ).
۲۸. آدمیت ، فریدون ؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، ۲۵۳۵ ، ص ۱۶۹، ۱۶۸؛ (برگرفته از : خاطرات شخصی حیدر عمو اغلی ، یادگار، سال سوم ، شماره پنجم ، ص ۶۹ ، ۷۰) .
۲۹. آدمیت ، فریدون ؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ، انتشارات پیام ، ۲۵۳۵ ، ص ۱۶۹؛ (برگرفته از : نامه وکیل الدوله به امین السطلان جمادی الاول ۱۳۲۴ ، اسناد مشروطه ، صفایی ، ص ۱۰۱) .
۳۰. پیشین ؛ نامه وکیل الدوله به امین السلطان در تاریخ ۱۱ جمادی الثانی ۱۲۳۴، اسناد مشروطه، صفایی ، ص ۷۸.