روزهای عالی (۲۰۲۳)[۱] فیلمی ژاپنی، به کارگردانی ویم وندرس[۲]، نویسنده و کارگردان شهیر آلمانی است که زندگی روزانه یک نظافتچیِ سرویس‌های بهداشتی عمومی در شهر توکیو، را به نمایش می‌گذارد. هیرایاما که نقش اول این فیلم را بر عهده دارد (با بازی کوجی یاکوشو[۳])، مردی به ظاهر معمولی و در عین حال فرهیخته است که زندگی منظم و ساختاریافته‌ای داشته و در کنار نظافت روزانه توالت‌های عمومی، با عشق به موسیقی، کتاب، درختان و عکاسی، اوقات فراغت خود را پر می‌کند. فارغ از محتوای فیلم که توجه ویژه‌ای به یافتن زیبایی و ارزش در جزئیات زندگی دارد، و آنان را به شکلی هنرمندانه‌ای به تصویر می‌کشد، این فیلم تصاویر اختصاصی و ویژه‌ای از سرویس‌های بهداشتی عمومیِ جانمایی شده در جای‌جای شهر توکیو، نوع معماری و عملکرد آنان به نمایش می‌گذارد. بازیگر نقش اول فیلم، یکی از ناخوشایند‌ترین کارهای قابل تصور، یعنی نظافت سرویس‌های بهداشتی را در سکوت کامل و به شکل لذت‌بخشی به انجام می‌رساند و فیلم‌ساز علاوه بر نشان دادن نمای کلی هر سرویس بهداشتی و معماری بنای آن، جزئیاتی از نحوه کارِ بادقت و متعهدانه هیرایاما را به تصویر می‌کشد و تجهیزات مدرن این توالت‌های عمومی و نحوه کار آن‌ها با وسواس خاصی به نمایش درمی‌آید. این میزان از دقت در جزئیات بنای سرویس‌های بهداشتی و برجسته کردن تجهیزات و امکانات آن، به این دلیل است که وندرس در ابتدا قرار بود فیلمی کوتاه به سفارش مقامات ژاپنی، برای معرفی همین توالت‌های عمومی بسازد که نهایتاً آن را به فیلمی بلند و با مضامین ژرف معنای زندگی بدل می‌کند.
توالت‌های عمومی توکیو[۴] پروژه‌ای است که در قسمت‌های مختلف منطقه شیبویا[۵] (https://tokyotoilet.jp/en/) به اجرا درآمده است. در این پروژه منحصر به فرد، با مشارکت معماران برجسته‌ای از سراسر جهان، سرویس‌های بهداشتی عمومیِ جذاب و متناسب با فرهنگ مردم ژاپن طراحی و اجرا شده است. این امکانات استثنایی که توسط بنیاد نیپون[۶] به‌عنوان «نماد فرهنگ مهمان‌نوازی جهانی ژاپن» طراحی و اجرا شده، معرف سه ویژگی ایمنی، تمیزی و فراگیری است. سرویس‌های بهداشتی شهر توکیو توسط معمارانی از جمله تادائو آندو[۷]، کنگو کوما[۸]، شیگرو بان[۹]، تویو ایتو[۱۰] و بسیاری دیگر طراحی شده و در حالی‌که هر توالت مشخصات متفاوتی دارد، اما از استاندارهای یکسانی برخوردار بوده و برای دسترسی همه اقشار مناسب‌سازی شده است. همچنین همانگونه که در طول فیلم مشخص است، برای نگهداری و نظافت مستمر این مجموعه‌ها، شرکت‌های متعددی وظیفه تمیز کردن این مجموعه‌ها را به صورت روزانه (سه بار در روز)، روتین (یک‌بار در ماه) و ویژه (یک بار در سال) بر عهده دارند تا کیفیت این فضا همواره در بالاترین سطح حفظ شود. همین دقت در جانمایی، طراحی، اجرا و در نهایت نگهداری مستمر، سبب شده تا این سرویس‌های بهداشتی به یک جاذبه گردشگریِ بی‌نظیر برای شهر توکیو و کشور ژاپن تبدیل شود. مساله‌ای که در وهله اول شاید کمی غریب به نظر برسد، اما همانگونه که پیشتر بیان شد این اماکن با طراحی جذاب و کارکرد مطلوب، نه تنها برای استفاده بهینه کاربرانِ این مناطق طراحی شده، بلکه با جذب گردشگرانی از سراسر جهان، پیام فرهنگیِ مد نظر سازندگان را منتقل می‌کنند.
نوشته‌های مرتبط
تمرکز فیلم روزهای عالی بر توالت‌های عمومی توکیو و توصیفاتی که متعاقب آن در خصوص کیفیات این اماکن مطرح گردید، از جنبه‌های گوناگون می‌تواند مورد بحث قرار گرفته و در جهت حل مشکلات فضای عملکردی شهرهای ایران راهگشا واقع گردد؛ شهرهایی که علی‌رغم شهره بودن مردمانش به مهمان‌نوازی و با وجود اینکه، این خصلت پسندیده، کم‌و‌بیش در فضای زندگیِ شخصیِ افراد جاری و ساری است، اما با توسعه شهرها به خصوص در سده اخیر و تحولات متعاقب آن، کمتر در فضای عمومی و همگانی به منصه ظهور رسیده است. شهرهای کشور عموماً از ارائه خدمات عمومیِ رایگان و باکیفیت به کاربران فضا، ناتوانند و برخوردی گشوده‌دستانه با شهروندان و مسافران حاضر در فضای شهری ندارد. وجود خدماتی از جمله سرویس‌های بهداشتی عمومی در نقاط پرتردد شهری نه تنها برای شهروندانی که به صورت روزانه از فضای شهری استفاده می‌کنند، یک امر حیاتی و لازم است، همچنین برای مسافران و یا گردشگرانی که از این شهر گذر کرده و یا برای بازدید از آن سفر کرده‌اند، هم ضروری به نظر می‌رسد. علی‌رغم اهمیت این مساله، بسیاری از شهرهای کشور به خصوص شهرهای بزرگی همچون تهران، از داشتن ملزومات اولیه‌ای مانند سرویس‌های بهداشتی عمومیِ باکیفیت و توزیع مناسب سراسری بی‌بهره بوده و در دیگر شهرهای کشور نیز کمتر سرویس بهداشتی عمومی که در همه ساعات روز باز و آماده استفاده باشد، به چشم می‌خورد. اکثر سرویس‌های بهداشتی عمومی در گوشه‌ای از پارک‌های شهری جانمایی شده‌اند و معمولاً تنها در ساعت مشخصی از روز قابل استفاده بوده و از نظر نگهداری و نظافت در وضعیت نامناسبی به سر می‌برند؛ به نحوی که اکثر کاربران، این فضاها را به بوی نامطبوع و فضای تاریک و کثیف می‌شناسند. طراحی اولیه و بسیار بسیط این سرویس‌ها هم به گونه‌ای است که صحبت در خصوص معماری و ساخت آن‌ها، کاری به غایت عبث و بیهوده محسوب می‌شود. مقامات شهری توکیو معترفند که تا پیش از اجرای این پروژه، بسیاری از توالت‌های عمومی سطح شهر توکیو، هیچگاه از نظر طراحی، امکانات و نگهداری حتی نزدیک به شرایط این توالت‌های بهداشتی جدید نبودند و دید مردم هم نسبت به توالت‌های عمومی سطح شهر عموماً منفی بود. اما اجرای این پروژه متفاوت و جذاب، چنان بازخوردهای مثبتی در شهر توکیو، کشور ژاپن و سطح جهان پدید آورد که حتی فیلمی بلند با محوریت آن ساخته می‌شود که نامزد اسکار سال ۲۰۲۳ در بخش بهترین فیلم خارجی زبان شده و علاوه بر تغییر دید کاربران روزانه، مساله مهمان‌نوازی ژاپنی در مقیاس جهانی را هم برجسته و در کمال ناباوری توالت عمومی را علاوه بر کارکرد اصلی خود، به کالایی فرهنگی در سطح بین‌المللی بدل می‌کند.
علی‌رغم مشکلات موجود در زمینه کمبود سرویس‌های بهداشتی عمومی در سطح شهرهای کشور و کیفیت نازل آن‌ها و توجه به این نکته که شاید ایجاد ظرفیتی همچون توالت‌های عمومی توکیو در فضای کنونی شهرهای کشور، هم به لحاظ مدیریتی و هم به لحاظ زمانی و مالی شدنی نباشد، با این حال می‌توان برای چاره‌جوییِ کوتاه مدت این مساله، از ظرفیت مهمی در شبکه سکونتگاهی کشور یاد کرد که تاکنون به نحوی مغفول مانده است. شبکه گسترده مساجد که پوششی تقریباً سراسری در اغلب مناطق سکونتی دارند، بهترین ظرفیت برای جبران نقیصه موجود محسوب می‌شوند. اغلب مساجد واقع در سطح شهرهای کشور به جهت تاکید دین اسلام بر پاکیزگی و طهارتِ کاربران این فضا، دارای سرویس‌های بهداشتی عمومی بوده و می‌توان از این ظرفیت مهمِ موجود در جهت غلبه بر کاستی‌های خدمات اجتماعی فضای شهری بهره برد. هرچند شاید در نظر برخی، طرح این پیشنهاد دونِ شان جایگاه مساجد تلقی شده و به جهت اینکه مسجد یک مکان عبادی و مذهبی است، طرح چنین موضوعاتی را متناسب با اهداف و کاربری آن ندانند. باید به این افراد یادآور شد که با توجه به مجموع شرایطی که در سال‌های اخیر در سطح کشور و جهانِ پیرامون پدید آمده است، بسیاری از مساجد دیگر شاهد آن شور و شوق سابق و آمد و شد مکرر شهروندان نیستند و کارکرد محلی آن‌ها تا حد زیادی به محاق رفته است. کارکردی که در گذشته علاوه بر پوشش امور مذهبی و فرهنگی، نقش اجتماعی بسیار پررنگی در بیشتر امورات جاری مردم نیز بر عهده داشت و در سال‌های گذشته به دلایل مختلفی که اینجا مجال پرداختن به آن وجود ندارد، به مرور کاهش پیدا کرد. به علاوه افزایش هزینه‌های نگهداری و حقوق پرسنل مساجد هم مزید بر علت شد تا زمان فعالیت مساجد به نحو چشمگیری کاهش یابد. به جهت همین مسائل، مدیران، متولیان و هیئت امنای مساجد هم تمایل چندانی به بازنگهداشتن روزانه مساجد ندارند. علاوه بر همه این موارد، به دلیل وجود برخی آسیب‌های اجتماعی همچون اسکان بی‌خانمان‌ها و معتادان در فضای مسجد، متولیان ترجیح می‌دهند بازگشایی مساجد تنها محدود به ساعات برپایی نماز باشد و پس از آن بلافاصله ارائه تمامی خدمات متوقف گردد. محدودیت در ساعات باز بودن مساجد، مساله‌ای است که مکرراً در شهرهای مختلف گزارش شده است. به استناد همین گزارشات، بیش از ۸۰ درصد از مساجد سطح شهر، در زمان اقامه نماز صبح هم فعال نیستند که این مساله زمان فعالیت آن‌ها را بیش از پیش کاهش داده است. مساجد به خصوص در شهرهای بزرگ کشور علاوه بر از دست دادن نقش و کارکرد اجتماعی، به مرور در حال از دست دادن نقش‌های مذهبی خود نیز هستند و متولیان باید به فکر راهکارهای جایگزینی برای بازگرداندن رونق اجتماعی و فرهنگیِ از دست رفته باشند. آغوش بازِ مساجد برای پذیرایی از شهروندان و مسافران حتی به منظور استراحت و استفاده از سرویس بهداشتی، نه تنها به تضعیف جایگاه مسجد منجر نخواهد شد، بلکه با ترکیب روح مهمان‌نوازی ایرانی و جنبه رحمانی و اجتماعی اسلام که در مساجد متجلی است، شرایطی را فراهم خواهد آورد که بار دیگر نقش و جایگاه مساجد در محلات شهری به نحو موثرتر و کاراتری جلوه‌گر شود. مساجدی که اکنون به دلیل از دست رفتن کارکرد، در حال تهی شدن از معنا نیز هستند، می‌توانند با بازگرداندن نقش‌های فرهنگی و اجتماعی دوباره احیا شده و معنای از دست رفته را بازیابند. هرچند مشکلاتی در زمینه چگونگی وقف برخی مساجد وجود داشته و به همین جهت در تعداد معدودی از آن‌ها امکان احداث سرویس بهداشتی وجود ندارند، اما این موضوع عمومیت نداشته و اغلب مساجد دارای چنین ظرفیتی هستند. همچنین وجود مشکلاتی در خصوص تردد بی‌رویه در مساجد تاریخی و با اهمیت به صرف استفاده از سرویس بهداشتی هم می‌تواند معضلاتی در این زمینه پدید آورد که با مستثنی کردن اینگونه مساجد و احداث یک سرویس بهداشتی عمومی در نزدیکی این اماکن، می‌توان از این خطر بالقوه و چالش‌برانگیز جلوگیری به عمل آورد.
مسجد در شهرهای کشورهای اسلامی، یک فضای عملکردی بسیار مهم و جزئی حیاتی محسوب می‌شود و نمی‌توان و نباید فضای شهری را بدون در نظر گرفتن این عنصر با اهمیت تحلیل و تفسیر کرد. بنابراین زمانی که قرار است مشکلی همچون کمبود سرویس بهداشتی عمومی در فضای شهری را مورد بررسی قرار دهیم، باید همه ظرفیت‌های موجود در فضای عملکردی از جمله مساجد را مد نظر داشته باشیم. با این تفسیر هنگامی که قریب به اتفاق مساجد موجود در سطح شهرها دارای سرویس بهداشتی عمومی هستند، باید از این ظرفیت در جهت رفع کاستی‌های فضای شهری بهره برد، بدون اینکه نیاز به صرف زمان و هزینه مجدد باشد. رسیدگی به امور مساجد در سراسر کشور در دست نهادها و سازمان‌های گوناگونی از جمله ستاد اقامه نماز، سازمان اوقاف، وزارت میراث فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد و شهرداری‌ها است و این نهادها از مهمترین متولیان تصمیم‌گیری در خصوص مسائل مساجد کشورند و می‌توان ظرفیت نهفته در هر یک از این نهادها و سازمان‌ها را در جهت بهبود وضعیت مساجد و نحوه مدیریت بهینه آن فعال و هم‌افزایی مد نظر را ایجاد کرد. اگرچه ایجاد هماهنگی بین بخشی میان سازمان‌ها و نهادهای گوناگون کار چندان آسانی نیست و تعدد متولیان می‌تواند میزان اثرگذاریِ تصمیمات را کاهش داده و بدین ترتیب برنامه‌ریزی کلان را دچار اختلال کند، اما اگر اراده‌ای جدی در خصوص رفع موانع و مشکلات پیشِ رو وجود داشته باشد، می‌توان با تنظیم چند سند و تفاهم‌نامه، به راه‌حلی پایدار در جهت احقاق منفعت عمومی شهروندان که صاحبان اصلی فضای شهری‌اند، دست یافت. بدین ترتیب شرایطی فراهم می‌گردد تا محدودیت در ساعات فعالیت مساجد به چند ساعت در روز محدود نمانده و با برطرف کردن موانع، میزان فعالیت مساجد به تمام طول روز تسری یابد. همچنین می‌توان با تقسیم‌بندی فضای شهری به چند پهنه کلان و اتخاذ تدابیر روشمند، برخی مساجد شاخص را به صورت شبانه‌روزی فعال کرد تا در هیچ زمانی فعالیت‌ها و کارکردهای اجتماعی در هیچ نقطه از فضای شهری متوقف نگردد.
اتخاذ تصمیماتی در این سطح و با این خصوصیات، قطعاً همه آن چیزی که در شهر توکیو رخ داده را برای ما به ارمغان نمی‌آورد و سویه جهانیِ چندانی ندارد، اما آشنایی با اینگونه پروژه‌ها در سطح بین‌المللی و تحلیل چندوچون آن، می‌تواند با تلنگری متولیان مدیریت شهری را متوجه برخی کمبودهای اساسی در فضای شهری کند تا هرچه زودتر نسبت به حل و رفع آن چاره‌اندیشی کنند. یک مجموعه مدیریت شهریِ کارآمد، به مانند آن‌چه در توکیو مستقر است دارای توانایی تبدیل تهدیدِ کمبود سرویس‌های بهداشتی عمومی در فضای شهری به فرصتی جهانی در جهت معرفی فرهنگ مهمان‌نوازی ژاپنی است، اما در شرایط فعلی مدیریت شهری کشور، توقعِ کنشِ هدفمند و ساختاری در چنین سطحی، چندان معقول نبوده و کمی به دور از واقعیت شرایط امروز است و شاید خواستی منطقی و مبتنی بر واقعیت همین رفع موانع و ایجاد هم‌افزایی برای بهره‌برداری بهینه از منابع موجود باشد؛ البته با در نظر گرفتن بسیاری از ظرفیت‌های نهفته و آشکار نشده، آرزومندانه امید داریم در آینده نزدیک و در زمانی که شرایط رو به سوی بهبودی است، بتوانیم سطح انتظاراتمان از مدیریت شهری را کمی فراتر برده و پس از فراغت از نیازهای اولیه و اساسی، به افق‌های فراخ‌ترِ بین‌المللی برای صدور فرهنگ غنی ایران‌زمین نظر کنیم؛ به امید آن روز.
[۱] Perfect Days, 2023
[۲] Wim Wenders
[۳] Kōji Yakusho
[۴] The Tokyo Toilet
[۵] بخش ویژه در کلانشهر توکیو (Shibuya)
[۶] The Nippon Foundation
[۷] Tadao Ando
[۸] Kengo Kuma
[۹] Shigeru Ban
[۱۰] Toyo Ito