بخش دوم و نهایی
سفال و سفالگری
نوشته‌های مرتبط
برخی از باستان شناسان و انسان شناسان معتقدند که زنان نخستین سازندگان ظروف اعم از گلین یا سفالین هستند و تهیه ظروف در زمانی دورتر از دوران کشاورزی انجام گرفته است. اما در دوره تولید خوراک با روش کشاورزی، نیاز به حفظ و نگهداری دانه های غذایی، ضرورت ساخت و پرداخت ظروف به صورت یک نیاز اجتماعی درآمده است و زنان به دلیل همان مسئولیت همیشگی سرپرستی و تغذیه نابالغین، این نیاز را بیشتر احساس کرده و با بالا بردن کیفیت و افزایش کمیت ظروف، به آن پاسخ گفته اند. استقرار دایمی در کنار مزارع کشت شده در تکامل هنر و فن ساختن ظروف نقشی اساسی داشته است.
هربرت رید درباره ی سفالگری می گوید: «سفالگری در آن واحد ساده ترین و مشکل ترین همه ی هنرهاست. ساده ترین است زیرا ابتدایی ترین آنهاست و مشکل ترین است زیرا تجریدی ترین هنرهاست» و ادامه می دهد: «برای قضاوت در هنر مردم یک کشور، باید از روی سفال آن کشور در ظرافت نیروی احساس آنها داوری کرد زیرا سفال محکی است مطمئن. سفالگری هنری است خالص و آزاد از مقاصد تولیدی. مجسمه سازی که نزدیک ترین خویشاوندی را با سفالگری دارد، از آغاز دارای هدف تقلیدی بوده است و شاید هم به همان اندازه برای بیان خواسته به شکل آزادی کمتری را نسبت به سفال دارد. سفال سازی در عین تجرید، هنری است تجسمی».
سیرتحول سفال پیش از تاریخ
هزاران سال پیش، پس از آنکه انسان اولیه از روی درختان به پایین آمد و قدم به دشت و دامنه ها نهاد مدتی را در شکار حیوانات گذراند و در غارها و شکاف کوه ها زندگی کرد. در این دوران بیشتر ابزار دست بشر سنگی بود که خود، چند دوران مختلف از نظر خشن بودن، صیقلی و یا تراشیده بودن گذرانده است. بشر از دیر باز تا این زمان که آن را عصر ماشین می دانیم و دورانهای گردآوری خوراک، شکارچی گری و کشاورزی و شهر نشینی را گذرانده است، در هر کدام از این دوره ها انسان اولیه و انسان شکارچی و کشاورز هر یک با ابزارهایی از جنس های گوناگون سرو کار داشته است.
استفاده از ابزار سنگی که از آغاز زندگی بشر با آن آشنا شده بود تا مدتها پس از دوران آغاز کشاورزی ادامه داشت، آشنایی با سفال مربوط به دوره آغاز کشاورزی است. به این ترتیب که بشر در اواخر دوران شکار، بتدریج به فکر استفاده از محصولات گیاهی افتاد و این سبب گردید که رفته رفته مقداری از دانه های مختلف را جمع آوری کند و در زمین اطراف غار یا محل سکونت بر زمین افشاند و همین امر باعث این شد که انسان از دوره گردی دست بردارد و در کنار مزرعه خود ساکن شود. برای نگهداری محصولات کشاورزی انسان نیازمند ظرف و مکان محفوظی بود. این ظرف در آغاز از سبدهایی که از شاخه درختان بافته بود تشکیل می شد و برای اینکه دانه ها از سوراخ سبد نریزد داخل آن با گل اندود می شد.
احتمالا با اندود کردن بدنه خارجی سبدها و قرار گرفتن آنها در کنار آتش بطور اتفاقی به شناخت ظروف گلی و مزایای آن دست یافت. دسترسی به چنین وسیله ای، تحولی چشمگیر در امر جمع آوری و نگهداری غذا پدید آورد و انسان در نقاط مختلف جهان با اختلاف زمانی چشمگیر به این مرحله از تحول وخلاقیت قدم گذارد. طبق مطالعات انجام شده، کشاورزی و یکجانشینی در ایران به هزاره های ششم و هفتم قبل از میلاد بر می گردد؛ نخستین سفالهای دوران جمع آوری غذا یا عصر نوسنگی قدیمی ترین ظروف گلی است که اسکلت سبدی دارد و در واقع سبدهای گل اندودی است که در کنار آتش خشک شده است.
بسیاری از کوزه ها و سفالینه های روزگاران نوسنگی و مس، نی ها و ترکه هایی در خود دارند که احتمالا بجای ریسمان بکار رفته و نشانه آن است که سفالگری اساساً از فن سبدبافی پدید آمده است. فکر استفاده از یک پوسته دارای حجم، احتمالا پس از دیدن پوست میوه های خشک شده، حفره های سنگی و قطعات سنگی با سطحی مقعر که آب باران را در خود نگهداری می نمود، پدید آمده است.
قدر مسلم انسان با قرار دادن دستها کنار هم و استفاده از آنها برای نوشیدن آب عملاً به ایده ظرف و مظروف پی برده است. فرضیه محققان تاریخ هنر مبنی بر وجود حفره های ایجاد شده و جای پای انسان و حیوانات در حاشیه رودخانه هایی مانند نیل که بر اثر طغیان آب، رسوباتی از خود بجا می گذارند و پس از خشک شدن، این حفره های به شکل ظرف از ماسه های اطراف جدا می شود نیز قابل توجه است و شاید قابل قبولتر به نظر برسد.
انسانهای غارنشین که برای نوشیدن آب از پوسته های کاسه ای شکل استفاده می کردند عملاً با مشکل انتقال آب به داخل غار و پناهگاه روبرو بودند. طبق آخرین تحقیقات انجام شده غیر رسمی قدیمی ترین سفال مکشوفه به ۱۲ هزار سال قبل از میلاد بر می گردد و از شرق دور بدست آمده است، می توان قدیمی ترین نمونه سفال دست ساز ابتدایی را در ایران دانست. این سفال ضخیم، کم پخت، شکننده، خشن و قهوه ای رنگ است و در آن مقدار زیادی علف خرد شده به عنوان ماده چسباننده (شاموت) برای جلو گیری از ترک برداشتن به هنگام خشک شدن در آفتاب یا حرارت دیدن در کنار آتش به کار رفته است.
در ابتدا انسان بطور اتفاقی از خاک رس برای ساخت سفال استفاده کرد که احتمالاً این امر بدلیل وفور و سهولت دسترسی بدان بوده است ولی بعدها تجربه به وی آموخت که بهترین خاک برای سفالگری همین خاک رس است. تا پیش از اختراع چرخ سفالگری در آغاز هزاره چهارم قبل از میلاد، تمامی سفالینه های مکشوفه از مناطق باستانی، بدون استثنا دست ساز هستند و با حرارت کم (۴۰۰ تا ۷۰۰ درجه) پخته شده و سبک و پوک هستند و ماده چسباننده اغلب آنها کاه و سبزی خرد شده است و معمولا به دو شکل ساده و منقوش ارائه می شده اند.
اختراع چرخ سفالگری در آغاز هزاره چهارم قبل از میلاد در نقاط مختلف باعث تولید انبوه انواع ظروف و ابزار سفالینه شد. سفالینه های پیش از تاریخ نه تنها به عنوان یکی از ضروریات زندگی روزمره اهمیت داشته اند بلکه بیشتر سفالینه هایی که از درون قبور محوطه های باستانی بدست آمده اند، کاملا سالم و مصرف نشده اند. سفالگران آن روزگار چرخهای پایی و ابزارهای گوناگون دورانهای بعد را در اختیار نداشتند، با این وصف تناسب و ظرافتی شگفت به ساخته های خود بخشیده اند.
روان زنانه
با وجود براندازی مذاهب ابتدایی که گاهی با سحر و افسون و اسرار آمیخته بوده است و با آنکه مذاهب ابتدایی جای خود را به مذاهب یهود و مسیحی با سمبل های نرینه داده است، هنوز «زن درون» یا روان زنانه به کار کشف و شهود می آید. به اعتقاد یونگ: «روان زن تجسم تمام تمایلات روانی زنانه در روح مرد است مانند احساسات و حالات عاطفی مبهم، حدسهای پیشگویانه، پذیرا بودن امور غیر منطقی، قابلیت عشق شخصی، احساس خوشایند نسبت به طبیعت و آخر از همه ولی نه کم اهمیت تر از همه – رابطه ی او با ضمیر ناخودآگاه». تصادفی نیست که در زمان های قدیم از کاهنه ها (مانند سیبل یونانی) و گشتینانا خواهر دموزی شاه شبان سومری برای کشف اراده ی الهی و برقراری ارتباط با خدایان، استفاده می شد. شاید بتوان بر نظریه یونگ این نکته را نیز افزود که کارایی و توانایی زنان جادوگر در جهت تحقق رویدادهای «شر» نشانه ای از همین نیروی استثنایی زنانه در ایجاد ارتباط با ناخودآگاه است.
یونگ همچنین به نمونه ی دیگری از توانایی «روان زنانه» در ایجاد ارتباط با «ضمیر ناخودآگاه» اشاره می کند و می گوید: یک نمونه به ویژه خوب از تصویر باطنی روان زنانه در پزشکان و پیامبران (شامانهای) اسکیمو و سایر قبایل ساکن قطب شمال یافت می شود. برخی از اینان حتی لباس زنانه می پوشند یا تصویر پستان بر روی جامه های خویش نصب می کنند تا طرف زنانه ی درونی خود را نشان دهند- آن طرفی که آنها را قادر می سازد با «سرزمین ارواح» (یعنی آنچه که ما امروز ناخودآگاه می نامیم) مربوط شوند. بر آنچه یونگ اعلام داشته، شاید این نکته افزودنی است که بخش زنانه از وجود انسان نهانگاه نیروهایی است که با معیارهای صرفاً «علمی» قابل اندازه گیری نیست. هیچ کس تاکنون نتوانسته است مکانیزم بخش زنانه از وجود انسان را در ایجاد پل و ارتباط با «ناخودآگاه» تعیین کند. اما تمام کسانی که به روان شناسی و جامعه شناسی پرداخته اند، حتی آنها که «زنانگی» را همواره از دیدگاه منفی نگریسته اند، به این تواناییهای بالقوه اشاره کرده و بنابر سلیقه ای که داشته اند اتفاقاً زن را از همین موضع کوبیده اند.
کتایون مزداپور در این مورد می گوید: «زنان جواب های بزرگترین سؤالات و مشکلات را می دانستند و به موبد موبدان و داور داوران پیشنهاد می کردند. منتها زنان نام ندارند و نه قدرت و نه ابزاری که این قدرت را منعکس کند. زن هنرمند، دانشمند، ملکه و آشپز بوده است».
در نهایت می توان این گونه نتیجه گیری کرد: بشر از دورانی که مظاهر پرستش را در جنس زن (بزرگ مادر اولیه) جستجو می کرده و حتی از دورانی که مظاهر پرستش را از دو جنس نر و ماده بر می گزیده، خاطرات خوش و شیرینی به یاد دارد. هر چند جنازه ی خدایان مادینه بعد از عصر اسطوره پیرایی در گورستان خودآگاه مردمان از یاد رفته اما بزرگ مادر اولیه همچنان در ناخودآگاه انسان بر اریکه ی قدرت تکیه دارد و هر کجا پای منطق و عقل رایج و روزمره می لنگد و زبان آنها قادر به بیان احوال درون و بازگشایی اسرار وجود لایتناهی انسان نیست، انسان ناخودآگاه یعنی به حریم و بارگاه بزرگ مادر اولیه پناه می برد و در آن فراخنا دامان پر عطوفت آن نماد قدرت و عطوفت ازلی را می چسبد.
سرزمین ارواح و فضای لایتناهی و اسرار آمیز که فقط در «ناخودآگاه» می گنجد هنگامی در برابر انسان گشوده می شود که «روان زنانه» یا بخش زنانه از وجود تجلی جانانه داشته باشد. تواناییهای این بخش از وجود انسان را شاید مردانی که در مذاهب مختلف مدعی ارتباط با جهان بالا هستند، بهتر می شناسند. هم از این روست که تمام کوشش های خود را مبذول می دارند تا «زنانگی» را خفه کنند یا آن را چنان در قیود و تکالیف خشک محبوس سازند که زنان نیروهای نهفته ی خود را برای ایجاد رابطه با «ناخودآگاه» که مردان در سطح بالای مذاهب مدعیان تسخیر آن هستند به کار نیندازند.
بدین جهت است که «روان زنانه» به دلیل آن که اعجازگر و راهگشای دنیاهای اسرارآمیز انسان است، بیش از آن که بر انسانهای عالم و دانشمند با معیارهای امروزی شناخته شده باشد، آشنای دیرین جادوگران، درمانگران و پیامبران برخاسته از زندگی ابتدایی انسان است.
نمونه: کلپورگان
همانطور که قبلاً نیز اشاره گردید، سفالگری هنر و صنعت ظریف و حساسی است که از شرق سرچشمه می‌گیرد و آمیزه‌ای است از دقت نظر و تیز بینی و زیبایی پرستی شرقی و سراسر آن زحمت و تجربه است و الهام گرفته از طبیعت؛ مناظر، پرندگان، حیوانات و حتی انسان روح و بطن این صنعت بدیع می‌باشد. سفالگری شاید از نخستین هنرهای دستی باشد که از نیاکان و ادوار گذشته‌ی بشر به ارث رسیده است. از نسلی به نسل دیگر و هر روز بر تنوع و کیفیت آن افزوده شد.
سفال‌سازی از دیر زمان همانند دیگر هنرهای ذکر شده در استان سیستان و بلوچستان رواج داشته است؛ نمونه‌هایی از آن که مربوط به دوران مادها و قبل از آن می‌شود و در نواحی معبد غلامان سیستان پیدا شده است و نمونه‌های دیگر سفالهایی است که در روستای دامن (Damen) شهرستان ایرانشهر کشف شده و طبق نظر کارشناسان فن مربوط به دو هزار سال قبل از میلاد است که نمونه‌هایی از آن در موزه‌ها نگهداری می‌شود.
در حال حاضر در روستای کلپورگان شهرستان سراوان و روستای کوهکم ( Koh Kam ) سرباز از توابع ایرانشهر بصورت کاملاً فعال و در روستاهای اولنچکان ( Oolan Chakan )، گلک ( Gollak ) و شادی گور ( Shadi Goor ) از توابع شهرستان نیکشهر به صورت نیمه فعال، زنان بلوچ به تولید سفال اشتغال دارند. سفالهای تولید شده در منطقه‌ی بلوچستان کلاً به رنگ قرمز جغکی ( Chaghki ) می‌باشند (چغک نام گیاهی است محلی که از ریشه‌ی آن برای رنگ کردن کشک و یا خاج‌های پشم استفاده می کنند).
به دلایلی می‌توان گفت که ساخت سفال کلپورگان از هزاران سال پیش شروع شده‌است:
اولاً، تصور بر این است که اولین سفالگران در دنیا زنان بوده‌اند. زیرا لازمه‌ی ساختن ظروف خاکی نیازمند سکونت طولانی و اقامت در یک محل می‌باشد، مردان آزاد بودند که برای شکار و گشت و گذار بیرون بروند، در حالیکه زنان بعلت نگهداری بچه‌ها، تهیه و جمع‌آوری غذا، مجبور به ماندن در یک محل بودند. همانطور که قبلاً نیز اشاره گردید، مبدأ و تکامل یک ظرف خاکی، طی یک فرآیند طولانی انجام گرفته است. سبدهای بافته شده از شاخه‌های کوچک که به همراه خاک رس (گل)، برای اینکه غلظتشان بیشتر باشد، ردیف کشته‌اند و اتفاقاً وقتی که سبدی مانند این آتش می‌گرفت تنها چیزی که می‌ماند خطوط خاکی و گلی آن بودند و اولین بشقاب سفالین از این طریق ساخته شد؛ مزایای کاسه‌ی پایدار محکم از این قبیل طی زمان مشاهده شده است. این اطلاعات بر اساس یافته‌های باستان شناسی عصر حجر بدست آمده است.
در کلپورگان این زنان هستند که سفال می‌سازند و مردان هرگز این کار را انجام نمی‌دهند، در صورتی که در دیگر مناطق ایران سفالگران مرد هستند.
دلیل دوم: زنان سفالگر کلپورگان هرگز از چرخ سفالگری استفاده نکرده‌اند. هر قلم در تمام مراحل فشاردهی، شکل دهی و قوس دهی – قطعه به قطعه دست ساز می‌باشد. چرخ سفالگری تا پیش از سال ۳۵۰۰ قبل از میلاد اختراع نشده بود و آن هنگامی بود که مردها به این صنعت علاقمند شدند.
دلیل سوم: سفالهایی که از زمانهای گذشته تا بحال در این روستا ساخته شده‌اند فاقد لعاب می‌باشند. لعابها در دنیای سفال بعد از ۹۰۰ قبل از میلاد عمومیت یافتند. قبل از این، سطوح ظروف کاربردی با یک سنگ، صاف و هموار گشته و صیقل داده می‌شدند. چنانچه اشاره شد در کلپورگان لعابها هرگز مورد استفاده نبوده‌اند و هر ظرفی تنها صیقل شده است.
چهارمین ادعا: بر اساس ماهیت ظروف مثل عود دودکن می‌باشد. طبق نظر یک محقق ایرانی اینها تنها اساساً بصورت ظروف خاکستر مرده مورد استفاده بوده‌اند. طبق مذهب اسلام، مردهها را هرگز نمی‌سوزانند بلکه دفن می‌نمایند. در کیش زرتشتی، مذهبی که قبل از اسلام در ایران رایج بوده نیز مردهها را نمی‌سوزاندند. آئین مهر پرستی، یک مذهب شرقی است که پیروانش آفتاب را پرستش می‌کردند و در سال ۱۴۰۰ ق.م در بین النهرین گسترش یافته بود، سوزاندان مرده در آن زمان یک عمل عمومی بوده، بدین جهت ظروف خاکستر مرده مورد نیاز بوده است.
منابع:
– بیتس، دانیل، پلاگ، فرد،۱۳۸۲، انسان شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات علمی
– لاهیجی، شهلا، کار، مهرانگیز، ۱۳۷۱، شناخت هویت زن ایرانی، تهران، انتشارات روشنگران
– پرادار، ایدت، ۱۳۸۳، هنر ایران باستان، ترجمه یوسف مجید زاده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
– رید، هربرت، ۱۳۷۹، معنی هنر، ترجمه نجف دریابندری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
– توسلی، ناهید، ۱۳۸۱، «زن و اسطوره» ، در، مجله کتاب ماه هنر، مهر و آبان ص ۶۸-۶۰
– مزداپور، کتایون، ۱۳۸۱، «زن، اسطوره وهنر در یک میزگرد»، در، مجله کتاب ماه هنر، مرداد و شهریور ص ۱۴-۱
– سایت اینترنتی: دوربین.نت www.doorbin.net
– سایت اینترنتی: فرهنگ و هنر www.payambaloch.com
– سایت اینترنتی: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان www.chht-sb.ir
