کلیفورد براون، کلی داناهیو-والاس و پاتریشیا ندرلی / برگردان رضا اسکندری
معماری پیش‌کلمبی در مکزیک مرکزی، در طول تاریخ موتیف‌های ممیز و منحصر به فردی را مورد استفاده قرار داده است. برای مثال، معابد مدور و استفاده از ستون‌ها، که معماری مکزیک را از معماری مایا متمایز می‌سازد. هم‌چنین، مردمان اراضی مرکزی مکزیک، دیوارهای حایلی را در هر دو سوی راه‌پله‌ها می‌ساختند. این دیوارها که «آلفاردا» نامیده می‌شوند، شباهتی اجمالی به نرده‌های معمولی دارند و در معماری مایا به ندرت دیده می‌شوند.یکی از شناخته‌شده‌ترین بناهای یادبود متعلق به معماری کهن مکزیک مرکزی، هرم کوئیکوئیلکو (Cuicuilco) در دره‌ی مکزیکو است. در دوره‌ی شکل‌گیری متاخر، کوئیکوئیلکو به اجتماعی بزرگ و احتمالا با جمعیتی بالف بر بیست‌هزار نفر تبدیل شد. این هرم قاعده‌ای دایره شکل دارد و نمایی از سنگ دارد. این ساخت‌گاه در پایان دوره‌ی شکل‌گیری، و احتمالا به دلیل فعال شدن آتشفشان «اکسیتل» (Xitle) که در مجاورت این منطقه قرار دارد، تخلیه شد.
نوشته‌های مرتبط
با آغاز دوران کلاسیک (حدود سال ۱ پس از میلاد)، ساخت‌گاه تئوتیهواکان (Teotihuacan) به سرعت رشد یافت و به زودی به بزرگ‌ترین شهر آمریکای مرکزی و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان آن زمان مبدل شد. حوزه‌ی تاثیر [فرهنگی] این شهر به زودی بیشتر آمریکای مرکزی را در بر گرفت. تئوتیهواکان کلان‌شهری با طراحی موشکافانه بود و در طراحی آن، الگویی شبکه‌ای و متشکل از بلوک‌های شهری هم‌سان و مربع‌شکل مورد تاکید قرار گرفته بود. خیابان‌های اصلی شهر در مسیرهای شمالی-جنوبی و شرقی-غربی امتداد یافته و در قلب آیینی شهر یا «ارگ» (Ciudadela) به یکدیگر می‌رسیدند؛ محدوده‌ای که هرم بزرگ کوئتزال‌کوآتل (Quetzalcoatl) (به معنی مار بالدار) را در بر می‌گرفته است.
سبک معماری در این منطقه موتیف‌های متمایز مختلفی را شامل می‌شود. هرم‌ها عموما قاعده‌ای چهارضلعی داشته‌اند؛ چندین طارمی در هرم وجود داشته و معمولا در هر یال ساختمان، تنها یک ردیف پله وجود داشته است. بزرگ‌ترین سازه‌ها اهرامی هستند که به ماه و خورشید تقدیم می‌شده‌اند؛ سازه‌هایی که در زمره‌ی بلندترین اهرام دنیای باستان قلمداد می‌شده‌اند. اما موتیف خاص معماری تئوتیهواکان استفاده از الگوی «شیب-پیشانی» (Talud-Tablero) است که در آن، طارمی هر طبقه از هرم، با شیبی رو به پایین به یک لوح عمود منتهی می‌شود که دارای نمایی چهارضلعی است. این پیشانی عموما جلوتر از انتهای بالایی شیب دیده می‌شود. ترکیب شیب‌ها، زوایا و پیشانی‌ها، هم‌نشینی کاملی از سطوح و احجام را ایجاد می‌کند که چشم‌انداز مطبوع را در برابر دیدگان به تصویر می‌کشد.
معماری سکونت‌گاه‌ها نیز متمایز و منحصر به فرد است. بلوک‌های شهری از آپارتمان‌های بزرگ و چند اتاقهای تشکیل می‌شد که پیرامون یک حیاط مرکزی ساخته شده و باید خانواده‌های گسترده را در خود جای می‌دادند. خانه‌هایی که پرداخت ماهرانه‌تری داشتند، حجاری‌های برجسته و نقاشی‌های دیواری خود را به رخ می‌کشیدند، در حالی‌که منازل معمولی‌تر، بیشتر به لانه‌هایی با اتاقهای کوچک شباهت داشتند.
فرهنگ تولتک در دوره‌ی پساکلاسیک اولیه در مرزهای شمالی آمریکای مرکزی شکل گرفت، اما تاثیرات و تماس‌های خود را از شمال تا نواحی جنوب غربی ایالات متحده‌ی کنونی، و از جنوب تا مرزهای شمالی تمدن مایا گسترش داد. معماری تولتک در بر گیرنده‌ی ردیف‌های وسیعی از ستون‌هاست که گاه، ستون‌هایی با شمایل انسانی یا ستون‌هایی با حجاری‌های برجسته را نیز در بر می‌گیرد. زمین‌های بازی I شکل نیز در معماری تولتک دیده می‌شود، هرچند منحصر به آن نیست.
آزتک‌ها آخرین فرهنگ مهم در دوران پیشاکلمبی مکزیک مرکزی است. معماری آنان سنت‌های معماری آمریکای مرکزی را با ساخت واریاسیون‌هایی از تم‌های پایه‌ای این سنت‌ها، استمرار بخشید. برای مثال، آزتک‌ها معابد دوگانه‌ای را ساختند که در آنها یک هرم پله‌ای واحد به دو معبد مختلف منتهی می‌شد که به پرستش خدایان مختلف مشغول بودند. شناخته‌شده‌ترین نمونه از این معابد دوگانه، معبد بزرگ (Templo Mayor) در پایتخت آزتک، تنوچ‌تیتلان (Tenochtitlan)، مکزیکوسیتی امروزی، قرار دارد. آزتک‌ها هم‌چنین معابد مدوری نیز برای ستایش اِهه‌کاتل (Ehecatl) خدای باد می‌ساختند؛ خدایی که خود قرائت متفاوتی از کوئتزال‌کوآتل به حساب می‌آید.
با رسیدن اسپانیایی‌ها در قرن شانزدهم، سویه‌های بسیاری از معماری رسمی دوران پیشاکلمبی در آمریکای مرکزی سرکوب شد. اما بعضی از مولفه‌های این معماری، خصوصا در معماری‌های بومی نواحی دور از دسترس، به حیات خود ادامه دادند.
