سینما در جهان با فیلم های مستند شروع می شود. به این صورت که برادران لومی یر دوربین های خود را به طور مستقیم در برابر واقعیت های روزمره قرار می دادند و آن ها را بر روی نواری از جنس تری نیترات سلولز ثبت و ضبط می کردند. به نوبه ی خود این فیلم ها در نخستین دوره ی تولید خود واقعیت های پیش پا افتاده ای را موضوع کار خود قرار می دادند و پس از بی رغبتی مردم به این دسته از فیلم ها، برادران لومی یر با موافقت مقامات مملکتی و دولت ها، به فیلم برداری از اطراف جهان پرداختند که در نوع خود بیش از پرداختن به جنبه زیبایی شناختی، با افکاری استعماری که خوشایند سران حکومتی بود؛ تولید می شد.
در راستای شناخت اولین تولیدات فیلم های قوم شناسی، مک دوگال، دیوید. بیان می‌دارد: « ژان روش ( jean Rouch ) سینماگر قوم شناس بزرگ فرانسوی، بالدوین اسپنسر را نخستین مستند ساز قوم نگار دنیا می دانست؛ که در سال ۱۹۰۱ میلادی از مراسم رقص های (( باران و کانگورو )) بومیان بدوی استرالیا فیلم تهیه کرده است. اما دیوید مک دوگال که از صاحب نظران سینمای قوم پژوهی است؛ براین باور است که نخستین فیلم قوم شناسی تاریخ سینما، فیلمی است که اف.رینول ( F. Regnault )، از فن سفال گری بومیان شمال غربی آفریقا که به پاریس آمده بودند تا در نمایشگاه (( کولونیال )) سال ۱۸۹۵ میلادی شرکت کنند، فیلم برداری کرده بود. »
با این وجود سینمای مستند قوم پژوهی در ایران با فیلم های سیاحتی شروع می شود که یا سیاحتی محض بودند و یا به هدف تبلیغ برای مطرح شدن اندیشه های اولیه قوم پژوهی ساخته می شدند. اما رفته رفته تحت نظارت وزارت فرهنگ و هنر، نخستین فیلم های قوم پژوه با عناوینی چون شقایق سوزان در سال ۱۳۴۱ شمسی از هوشنگ شفتی و گود مقدس ۱۳۴۳ شمسی از هژیر داریوش ساخته شد.
نوشته‌های مرتبط
حال، با تعاریف فوق از تاریخچه ی فیلم قوم نگاری، حوزه ی فیلم قوم پژوهی که در واقع، ثبت وقایع مشاهده شده از دریچه ی دوربین با رویکرد مردم نگاری و قوم پژوهی، با ریشه ای دوگانه می باشد؛ که نخستین ریشه را بایستی در سینمای مستند که ماهیت و چگونگی آن را نمایان می‌کند و از شرایط کیفی ویژه برخوردار است؛ جست و ریشه دوم آن را از دانش انسان شناسی، به عنوان گونه ای خاص از فیلم مستند از حوزه‌های قوم پژوه برجسته دانست، اثری، که بدون هیچ تسامحی بتوان از انتساب آن با سینما از یک سو و قوم پژوهی از سوی دیگر سخن گفت؛ بدون آن که یکی بیش از دیگری حرفی برای گفتن داشته باشد.
در زمینه ی نظری فیلم قوم نگاری، دور از واقعیت نیست اگر وضع به این صورت بیان شود که تاکنون منبع قابل توجه و قابل عرضه ای از یکی از مهم ترین شاخه های دانش انسان شناسی در این زمینه تألیف نشده است و معدود آثار موجود، تولیداتی در قالب مقالاتی بوده اند که تنها به نقد مردم شناختی یک اثر و یا به معرفی یک فیلم مردم نگارانه پرداخته است.
با این اوصاف کتاب نقدی بر قوم پژوهی در سینمای مستند ایران یا با عنوانی دیگر سینمای مردم شناختی ایران، از دسته مؤلفات اندکی می باشد که همایون امامی از پژوهشگران سینمای مردم نگاری، آثار قوم شناس و سپس آثار قوم نگار و آثاری که در حاشیه به قوم شناسی و قوم نگاری مورد توجه قرار داده است را در سال ۱۳۸۵ شمسی در ۲۳۵ صفحه، توسط انتشارت افکار به رشته تألیف و چاپ رسانده است.
نگارنده، کتاب خود را به سه بخش کلیات، تعاریف، نقد و بررسی و قوم پژوهی کنونی تقسیم کرده است. وی در فصل اول، قوم پژوهی را همچون دانشی نسبتأ جدید مورد بررسی قرار می‌دهد و ضمن اشاره به پیشینه‌ی آن در ایران و جهان، به بررسی سینما مستند قوم پژوه و پیشینه‌ی آن در ایران و جهان می‌پردازد.
در بخش دو، به نقد و ارزیابی موارد شاخص و برجسته ای قوم‌پژوهی که ارزش‌های یکسانی را در قوم‌پژوهی دارا نیستند؛ می پردازد. امامی در پس این بخش چنین می‌نویسد که؛ نقد و بررسی این آثار، به علت عدم توانایی‌اش در افکندن پرتوی قوم شناسی بر فیلم، بیشتر در چارچوب نقدی سینمایی صورت پذیرفته است؛ اما کوشیده است با انجام مطالعاتی در این زمینه، تا حدودی به نقد مردم‌شناسانه نزدیک شود و در راستای تلاش‌های مضاعف برای ارائه‌ی هرچه بهتر مطالب در این بخش، به گفت وگو با سازنده‌ی فیلم‌ها پرداخته باشد تا از رهگذر آن، بر پیشینه‌ی فیلم‌سازی او، یعنی سرگذشت و شرح حال آن بپردازد.
همایون امامی در بخش پایانی کتاب خود، تصویری از سینمای مستند قوم پژوه امروز ایران ارائه داده است که مجددأ در این بخش همچون قبلی به نقد و بررسی این فیلم‌ها، نمایش و سمت و سوی آن‌ها و نیز درک سازندگان از مفاهیمی چون قوم‌پژوهی و مستند، پرداخته و با برخی مستند سازان ایرانی که در خارج از ایران زندگی می‌کردند در این راستا، مصاحبه‌هایی را به عمل آورده است.
محقق ضمن تشکر از همکاری صمیمانه‌ی اساتید، دوستان و خوانندگان نکته‌سنج، کتاب خود را در معرض دید عموم قرار داده است.
با این حال توجه نسبی به سینما و فیلم مستند قوم پژوهی که همچون دیگر حوزه های پرداخته شده به فعالیت های مردم نگاری، چند سالی بیش نیست که مورد توجه متخصصان و به ویژه انسان شناسان قرار گرفته است؛ می‌طلبد که به جذابیت و ضرورتی لازم در مستندسازی ایران بدل شود.
