معرفی کتاب
کتاب «قصۀ شهر» روایتی است از آن چه میان سال های ۱۲۹۹ تا ۱۳۳۲ هجری شمسی بر تهران گذشته است؛ مدرنیته ای که از دوران قاجار در ایران آغاز شد و مدرنیسمی که در دورۀ پهلوی تکوین یافت، تحولاتی را هم در عرصه شهر و هم در جریان ادبی ایران رقم زد. این دگرگونی های ساختاری در حوزه ادبیات و شهر با یکدیگر همسو بودند، دگوگونی هایی که ریشه در تحولات فکری دوره مشروطه و تغییرات اجتماعی و اقتصادی جامعه داشت، و در دوره پهلوی همراه با رویکرد انقطاع از گذشته و در قالب مکتب مدرنیسم رخ نمود؛ تحولاتی که چهره شهر و نیز ادبیات معاصر ایران را رنگ دیگری بخشید و این دو را از آن چه بودند، متمایز کرد. قصه به معنای سرگذشت و حکایت است (فرهنگ معین) و قصۀ شهر روایت سرگذشتی است که بر آن رفته؛ شهر خود نیز به مثابۀ قصه است. سید محسن حبیبی نویسنده کتاب خود در این رابطه می گوید: “قصه ها با عبارت «یکی بود یکی نبود» آغاز می شوند، یعنی جایی که اسطوره از آن آغاز گردیده. جایی پر از اسرار و رمز و رازهای نهان و مملو از معما است. به همین دلیل ما را در زمان حال نگه می دارد. شهرها برای اینکه بتوانند زنده بمانند، به قصه نیاز دارند. شرط بقاء یک شهر حضور قصه در آن شهر است. که این خود عامل اصلی در ایجاد وحدت و هویت شهری است”.
قصه‌ی شهر مجموعه‌ای است از حادثه‌ها، واقعه‌ها و خاطره‌هایی که در خلال زمان چهره‌ی شهر را دگرگون کرده و این دگرگونی مدام را به دگردیسی در زمان تبدیل کرده است. هرچند که شخصیت شهر در سراسر قصه و در گذر زمان، هویتی واحد را تعریف میکند. در پس دیوارهای ذهنی شهر، حادثه‌ها و خاطره‌هایی انباشته شده‌اند که گاه صورت واقعی دارند و گاه رهنمونی برای خیال و افسانه و اسطوره‌ی شهر می‌شوند و عناصر ظاهری را به نشانه‌ها و نمادهای قصه شهر تبدیل می‌کنند. عناصر شهر نه در حکم اشیا، بلکه با بار معنایی متفاوت با ظاهر خود ظهور پیدا می کنند و در قالب واژگان معنا می‌یابند. برای مثال در قصه‌ی شهر تهران، نمادها و کلماتی مثل خیابان لاله‌زار، خیابان لختی‌ها، محله‌ی شهر نو، میدان بهارستان، میدان توپخانه و انبوه دیگری از واژه‌ها چهره می‌‌نمایند که هر یک بار خاطرات نسل‌هایی متفاوت را همراه دارند و خود را در حافظه‌ی جمعی شهر جای داده‌اند و نشانه‌هایی از لحظه لحظه‌ی زندگی در شهر را در خود دارند (ص ۴).
کتاب قصه شهر شامل یک مقدمه و ۱۶ سرفصل است که به شکلی سلسله‌وار در طول کتاب و از پی یکدیگر آمده اند و هر یک بخش قبل را تکمیل میکند. این ۱۶ فصل موارد ذیل را شامل می‌شوند:
شهر به سان یک قصه – قصه شهر و اجزای آن – پیرنگ (حادثه، واقعه، رویداد، الگو و روایت‌ها) – شخصیت و شخصیت‌پردازی – حقیقت مانندی – درونمایه یا مضمون – موضوع، قلمرو، خلاقیت – زاویه دید (زاویه روایت) – صحنه و صحنه‌آرایی – گفتگو در داستان – سبک یا شیوه روایت – لحن و روایت – شهر و حواس پنجگانه – شهر و نمادهایش – بازنگاهی به قصه شهر – قصه شهر ادامه دارد.
کتاب حاضر از یک سو به بررسی شکل شهر تهران و شیوه نو شدن آن در سالهای میان دو کودتا، بر اساس نوشته های ادبی آن دوره، بویژه در عرصه شعر و نثر، می‌پردازد و از سوی دیگر روایت این شهر را با ساختار «قصه» و عناصر آن مقایسه میکند. بر این اساس با تشبیه شهر به قصه می‌توان مفهوم جدیدی را طرح کرد. شهر از این نظر که از شهرنشینان مجزا نیست، همواره چون قصه‌ای برای شهروندان حکایت می شود و متأثر از آنان است. بر این مبنا می‌توان هر شهر را در قالب قصه آن بازخوانی کرد و از این منظر نویسنده شهر تهران را انتخاب کرده است. قصه شهری چون تهران راه به دوردستهای تاریخ می‌برد، ولی شهر چون راوی، اغلب به دوران اخیر بازمی‌گردد، زیرا تهران در دوران معاصر تجربه شهری خود را آغاز کرده است. بازخوانی قصه تهران به مثابه الگویی برای دیگر شهرهای کشور در دوران معاصر می‌تواند راهگشای بسیاری از افسانه‌های دیگر باشد؛ با درک قصه این شهر و دگرگونیهای آن در روایتهای متفاوت می‌توان به تشخیص عناصر سازنده ان پرداخت. شهر تهران در دوران معاصر، الگو و دگرگونیهای آن، تاریخ شهر را بازگو میکند و شاید بتواند به درک تاریخ شهر معاصر ایران یاری دهد (ص ۵ و ۶). محسن حبیبی برای چارچوب بخشیدن به فصلهای مختلف کتاب و بازخوانی شهر به سان قصه، به کاوش در اجزای آن پرداخته است و در این زمینه از تقسیم‌بندی که توسط جمال میرصادقی در کتاب “عناصر داستان” صورت گرفته، بهره می‌گیرد.
مشخصات کتاب:
حبیبی، سید محسن (۱۳۸۹). قصه شهر؛ تهران، نماد شهر نوپرداز ایرانی (با تأکید بر دوره ۱۳۳۲-۱۲۹۹)، تهران، دانشگاه تهران، ۱۶۵ صفحه