آقایی، کامران اسکات. شهدای کربلا؛ نمادها و مناسک در ایران مدرن، ملیحه درگاهی، انتشارات یکشنبه، اسفند ۱۴۰۲، ۲۲۲ صفحه
کتاب حاضر به بررسی دگرگونی چشمگیر آیین‌ها و نمادهای شیعی ایرانی در ماه محرم که بر نبرد کربلا در قرن هفتم تمرکز دارد، می‌پردازد. الگوهای دگرگونی‌ای که از اواسط قرن نوزدهم تا نزدیک به پایان قرن بیستم ردیابی شده است، در تلاش برای نشان‌دادن راه‌های گوناگونی‌اند که در آن‌ها فرایندهای مدرنیزاسیون بر جامعه‌ی وسیع‌تر و بر پویایی‌های سیاسی و فرهنگ دینی ایران تأثیر گذاشته است. امید است با نگاهی به مراسم مذهبی مردمی محرم بتوان درمورد این موضوع روشنگری کرد که چگونه جنبه‌های منتخب فرهنگ عامه، سیاست و جامعه دررابطه‌با دگرگونی‌های گسترده‌تر ناشی از مدرنیزاسیون دولتی و نفوذ بین‌المللی تغییر کرده یا در برابر تغییر مقاومت کرده‌اند. این مطالعه استدلال می‌کند که دولت مدرن ایران قادر به کنترل و تغییر یا به حاشیه راندن کامل این آیین‌ها و نمادها نبود‌ه است. در عوض، نمادها و آیین‌های محرم هم در پاسخ به تغییرات ایجادشده توسط دولت و هم مستقل از اقدامات دولت تکامل یافته‌اند. غالباً سایر نیروهای تغییر، عوامل مهم‌تری نسبت به روندهای مدرنیزاسیون به رهبری دولت بودند به‌طورکلی مطالعات تاریخی کشورهای درحال‌توسعه مانند ایران به موضوعاتی پرداخته است که عمدتاً به بحث «مدرنیته» مربوط می‌شود. این بحث بر موضوعاتی مانند امپریالیسم، توسعه‌ی دولت ـ ملت‌ها، نوسازی اقتصادی، تلاش دولت‌ها برای ترویج مشروعیت خود و گسترش ایدئولوژی‌های مدرن مانند ناسیونالیسم، دموکراسی و سکولاریسم، متمرکز است. این موضوعات به طور عام هم در چارچوب روابط استعماری و پسااستعماری بین دولت‌های امپریالیستی غربی و کشورهای درحال‌توسعه و هم در چارچوب سیاست‌های دولت‌محور تحلیل می‌شوند.
نوشته‌های مرتبط
کتاب در کلیت خود به این موضوع می پردازد که نمادها و مناسک کربلا یکی از مهم‌ترین نیروها در جامعه، فرهنگ و سیاست مدرن ایرانی بوده است. درحالی‌که آن‌ها تأثیر شایان توجهی بر ثروت دولت داشتند، خود دولت معمولاً مهم‌ترین عامل در تحول نمادها و مناسک کربلا نبود. رابطه‌ی بین دولت و جامعه در عوض این‌که یک اثر «تراوشی» داشته باشد که بر اساس آن سیاست‌های دولت در نهایت ماهیت این اشکال متنوع بیان مذهبی را تعیین می‌کند؛ پیچیده، ناسازگار، و بالاتر از همه، یک «خیابان دوطرفه» بود. به‌عبارت‌دیگر، نمادها و مناسک مذهبی از طریق فرایند پیچیده‌‌ای از تعامل بین دولت و جامعه تولید می‌شدند. علاوه بر این، بسیاری از تحولاتی که در بیان دینی در ایران مشاهده می‌شود، محصول عواملی بود که ارتباط کمی با دولت داشته و یا اصلاً ارتباطی نداشتند.
به علاوه نمادها و مناسک کربلا یکی از ابزارهای اولیه برای بیان آرمان‌های اجتماعی و سیاسی در سطح وسیع اجتماعی بوده است. در برخی موارد، این روند شکل مخالفت مستقیم با دولت را به خود می‌گرفت. در موارد دیگر، این مراسم به‌عنوان ابزاری برای حفظ پیوندها، آرمان‌ها و هویت‌های اجتماعی، مستقل از برنامه‌ها و سیاست‌های دولت عمل می‌کردند.
این پژوهش در تلاش است تا با بهره‌گیری از مظاهر نمادها و شعائر کربلا، تمرکز تحلیل را فراتر از دولت و نخبگان حاکم بسط دهد؛ اگرچه اذعان شده است که باتوجه‌به کمیاب‌بودن شواهد موجود، محدودیت‌هایی برای انجام موفقیت‌آمیز این فرایند وجود دارد. باتوجه‌به این محدودیت، این مطالعه سعی دارد تحلیل را تا جایی که منابع اجازه می‌دهند پیش ببرد. چهار کانون موضوعی تحلیل می‌شوند: ۱. تغییر الگوهای حمایت دولتی از مناسک کربلا؛ ۲. گفتمان تقابلی مذهبی؛ ۳. بیان و تقویت طیف گسترده‌‌ای از روابط و هویت‌های اجتماعی؛ ۴. گفتمان نوظهور درباره‌ی جنسیت در جامعه‌ی ایران.
در وهله‌ی نخست، الگوهای حمایت دولتی و استفاده از نمادها و مناسک شیعی در طول یک قرن و نیم گذشته به‌شدت ناپیوسته بوده است. قاجارها حامیان مشتاق این آیین‌ها بودند که از آن برای تقویت روابط (با میانجی‌گری مشخص می‌شود) با رعایای خود استفاده می‌کردند. رضاشاه پس از تحکیم قدرت و اقتدار خود، این نمادها و مراسم را به‌شدت سرکوب کرد. پسرش محمدرضا شاه از الگوی متناقضی پیروی کرد که گاهی اوقات حامی و اغلب سرکوبگر آن‌ها بود. انقلابیون از این نمادها و تشریفات به شکلی کاملاً مؤثر برای سرنگونی رژیم پهلوی و توسعه و حفظ حکومت اسلامی استفاده کردند. ثانیاً، درحالی‌که دولت و نخبگان مرتبط با آن توانسته‌اند این نمادها و مناسک را تحت‌تأثیر قرار دهند؛ ولی عموماً قادر به کنترل یا تسلط بر آن‌ها نبود‌ه‌اند. پارادایم کربلا اثبات کرده است که مجموعه‌‌ای بسیار انعطاف‌پذیر و پویا از نمادها و مناسک است. این پارادایم ابزار قدرتمندی در دست دولت، عناصر مخالف و در کل جامعه بوده است. استفاده‌ی دولت از پارادایم کربلا همیشه اقتدار و مشروعیت آن را تضمین نکرده است؛ بااین‌وجود، نادیده‌گرفتن این ابزار قدرتمند یک پیشنهاد مخاطره‌آمیز برای هر رژیمی است که قصد دارد در قدرت بماند. الگوهای تعامل بین دولت و جامعه هم پیچیده و هم متقابل بوده است.
سوم این‌که، الگوهای تکامل این نمادها و آیین‌ها در سطح اجتماعی و فرهنگیِ بسیار گسترده‌تر تا حدی پیوسته بوده‌اند؛ اگرچه به‌طورقطع ثابت نبود‌ه‌اند. در طول یک قرن و نیم گذشته، نمادها و مناسک کربلا با کارکردهای مختلفی از جمله کارکردهای شخصی، معنوی، روان‌شناختی، اجتماعی، فرهنگی یا سیاسی ادامه یافته‌اند. برای ذکر تنها چند عامل: تحول در فناوری؛ اقتصاد؛ ساختارهای اجتماعی؛ زیبایی‌شناسی و جمعیت‌شناسی؛ نیروی محرکه‌ی بسیاری از تغییراتی بوده‌اند که دررابطه‌با نمادها و آیین‌های محرم مشاهده می‌شود.
چهارم این‌که، پویایی جنسیتی نقش مهمی در فرهنگ دینی ایران داشته است. زن و مرد هر دو مشارکت فعال در مراسم محرم داشته‌اند و نمادهای مذهبی به طرق مختلف کدگذاری جنسیتی شده است؛ بنابراین، نمادها و آیین‌های مذهبی به‌عنوان حامل و مقری برای گفتمان‌های جنسیتی منازع، موردبحث قرار گرفته‌اند. این کتاب سعی دارد با بررسی نقش مردان و زنان در سراسر مبحث، تجزیه‌وتحلیل جنسیتی را با سبک و سیاقی یکپارچه و از طریق ارزیابی گفتمان‌های جنسیتی که نقش زن و مرد را تعیین می‌کند، دربرگیرد.
کامران اسکات آقایی نویسنده کتاب دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تگزاس است. وی کارشناسی تاریخ و کارشناسی مطالعات آسیا را اخذ کرد و سپس مدرک کارشناسی‌ارشد را در رشته‌ی تاریخ در دانشگاه کالیفرنیا دریافت کرد. اسکات آقایی تحصیلاتش را در مقطع دکترا با گرایش به تاریِخ خاورمیانه ادامه داد. وی هم اکنون استاد مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه تگزاس واقع در آستین امریکا است.
از جمله آثار اصلی او موارد ذیل را شامل می‌شود: شهدای کربلا: نمادها و مناسک شیعی در ایران مدرن، سیاتل: انتشارات دانشگاه واشنگتن، ۲۰۰۴; زنان کربلا: پویایی جنسیتی اجراهای آیینی و گفتارهای نمادین اسلام شیعی مدرن، آستین: انتشارات دانشگاه تگزاس، ۲۰۰۵; و بازاندیشی در ناسیونالیسم و مدرنیته ایرانی: یک تجدید ارزیابی انتقادی. کامران اسکات آقایی و افشین مرعشی (ویراستار)، آستین: انتشارات دانشگاه تگزاس، ۲۰۱۴.
کتاب شهدای کربلا در فروردین ۱۴۰۳ توسط انتشارات یکشنبه به چاپ رسیده و وارد بازار عرضه کتاب شده است. این کتاب شامل ۲۲۲ صفحه است و با قیمت ۲۰۰ هزارتومان در اختیار فرهیختگان و علاقهمندان به عرصه هنر، دین و تاریخ، بویژه تاریخ ایران معاصر، قرار میگیرد. لازم به ذکر است که کتاب زنان کربلا: پویایی جنسیتی اجراهای آیینی و گفتارهای نمادین اسلام شیعی مدرن، با ترجمه ملیحه درگاهی نیز توسط انتشارات یکشنبه در دست چاپ قرار دارد و به زودی وارد بازار کتاب خواهد شد.
فهرست مطالب
۱ـ پیشینه‌ی تاریخی مختصری از تشیع و محرم
۲ـ نخبگان قاجار و حمایت مذهبی (۱۷۹۶-۱۹۲۵)
۳ـ جامعه‌ی قاجار و فرهنگ مذهبی
۴ـ رژیم پهلوی و ظهور مدرنیسم سکولار (۱۹۲۵-۱۹۷۹)