کتاب «جنسیت در آرای اخلاقی» از قرن سوم پیش از اسلام تا قرن چهارم هجری؛ گزیده ای از رساله دکتری خانم فاطمه صادقی است که در سال ۱۳۸۳ و در دانشگاه تربیت مدرس مورد دفاع قرار گرفته است. این کتاب حدود یک دهه بعد توسط نشر نگاه معاصر در ۴۰۵ صفحه منتشر شده و دربردارنده این پرسش محوری است: جنسیت در شکل گیری نظامهای اخلاقی از سه قرن پیش از اسلام تا قرن چهارم هجری که مصادف است با ایران ساسانی تا شکل گیری مکاتب فقهی چه نقشی ایفا کرده و تلقی از آن چگونه بوده است؟ پرسش این پژوهش، گستره زمانی هفت قرن در دو مقطع مهم از تاریخ ایران یعنی تاریخ باستان و سده های نخستین دوره اسلامی را مدنظر قرار داده و کلیه آراء، نظرات، متون، مسائل حقوقی و فقهی درباره جنسیت را در این بازه زمانی، مورد بررسی و مداقه قرار داده است.
کتاب در دو بخش ایران دوره ساسانی و ایران پس از اسلام و چهارده فصل مفصل سامان یافته است. عنوان فصلها عبارتند از: زن و جنسیت در ایران پیش از ساسانی، تحول در باورهای اسطوره ای و دینی، وضع عمومی زنان در دوره ساسانی، خانواده پدرسالار ساسانی، منابع اخلاقی دوره ساسانی، جنسیت در نظامهای اخلاق علمی و فقه زرتشتی دوره ساسانی، آموزه‌های سیاسی اجتماعی، زن و جنسیت در اسلام، زن و جنسیت در ایران پس از اسلام، منابع ادبیات اخلاقی در دوره اسلامی، فقه اسلامی، مکاتب فقهی، فقه سیاسی و نتیجه گیری.
نوشته‌های مرتبط
از امتیازات اصلی این کتاب، مساله محور بودن آن است. این اثر با تکیه بر متون متنوع دینی، تاریخی، ادبی؛ منابع مطرح و برجسته این دوره های تاریخی را مورد استفاده قرار داده و در یک روایت قابل فهم، کلیه مخاطبان خود را از داده های گرانبهای تاریخی بهره مند می کند. با وجود اینکه این کتاب، تز دکترای تخصصی خانم صادقی است اما روش گزارشی مولف در روایت، با ترتیب تاریخی و دوری از جانبداری شخصی در تحلیلها باعث شده مخاطبان احتمالی که تخصص مرتبط ندارند نیز بتوانند با مطالعه این کتاب، دید خوبی درخصوص جنسیت در دوره های تاریخی مشخص، کسب کنند.
فاطمه صادقی؛ فصل اول کتابش را با مروری بر دیدگاههای نظری فمینیستی مارکسیستی در زمینه جامعه شناسی و دیدگاههای فروید در زمینه روان شناسی شروع می کند و به چگونگی عبور از نظامهای مادرسالاری پیشاتاریخی به نظامهای پدرسالاری بر اساس یافته های تمدنهای قدیمی همچون تمدن ایلامی، آشوری و بابلی پرداخته و نشان می دهد که اختلاف و تضاد طبقاتی، دوگانه جنس اول جنس دوم را تقویت کرده و برخلاف بینش مارکسیستی که عوامل اقتصادی را عامل تضاد می داند، جنسیت را دلیل دانسته و بر این باور است که طبقه بندی اجتماعی مبتنی بر جنسیت دلیل اصلی جداسازی زنان از مردان، پرده نشینی آنان و سرآغاز شکل گیری نگاههای اخلاقی جنسیت مدار بوده است.
در فصلهای بعدی تا شروع بخش دوم کتاب؛ خانواده ساسانی و جایگاه زن در آن مورد توجه مولف قرار گرفته و آموزه های دینی زرتشت نیز به جزئیات مورد گزارش واقع شده است. ازدواج و تعدد زوجات از جمله دیگر موضوعات مورد پرداخت مولف در این فصول است. متون ادبی، داستانی، فقهی و حماسی نیز منابع دیگر مولف در بررسی مفهوم جنسیت در قرون قبل از اسلام است.
فصول بخش دوم کتاب اختصاص دارد به ایران پس از ورود اسلام. نویسنده در این فصول پیدایش فرقه های مختلف اسلامی را نیز مورد توجه قرار داده و با طرح تفاوتهای جزئی این فرقه ها در نگاه به جنسیت، توانسته تصویر نسبتا کاملی از نگاه به زن در ایران پس از اسلام ارائه دهد.
موضوعاتی همچون ازدواج، ارث، حجاب، بلوغ، روابط جنسی و … از جمله مباحثی هستند که مولف کوشیده با نگاهی به متون مربوط به آنها در احادیث و روایات، هم در میان شیعیان هم در میان اهل تسنن، تحلیل خوبی از نگاه این دو مذهب اصلی اسلام به جنسیت ارائه دهد.
کلیه فصول کتاب دربردارنده داده های ارزشمندی است که قطعا گردآوری آن از متون متنوع دینی، ادبی، فقهی، تاریخی و … کار بسیار سخت و طاقت فرسایی است. مولف در فصل نتیجه گیری، تحلیلهای قدرتمندی بر مبنای داده های کتاب آورده که تامل بر روی هر یک از آنها می تواند زمینه ساز پژوهش های بیشتری شود. استفاده مولف از منابع اصلی و مدنظر قرار دادن منابع متنوع نیز، از دیگر امتیازاتی است که سبب شده مباحث کتاب به شکل عمیقی مطرح شوند. همین تنوع در تکیه به منابع اصلی باعث رخداد ریشه یابی تاریخی، فرهنگی و اجتماعی وضعیت فرودستی زنان می شود و نشان می دهد که تاریخ ایران چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام؛ جنسیت را چگونه فهم کرده و به آن پرداخته است.
خواندن این کتاب؛ اول به دلیل داشتن داده های بسیار متنوع و زیاد و دوم به دلیل شکل روایت دور از تحلیلهای شخصی و حب و بغضهای مرسوم، میتواند منجر به شکل گیری زمینه های تحقیقاتی بیشتر برای پژوهشگران و لذت دانش بیشتر برای علاقمندان مبحث جنسیت باشد.
