از دهه ۱۹۸۰ که بررسی های اجتماعی با نظریه پردازی فوکو به بازسازی نظریه های دارای فرضیات مسلم مرتبط با “بدن” کمک کرد، نسبت بین بدن و قدرت، ارتباط بین کنش و معنا را برجسته کرد. ورزش مناسب ترین موضوع برای جامعه شناسی بدن شناخته و به عنوان شرط اساسی ورزش مطرح شد.
این ایده که «ورزش» تأثیر سودمندی بر سلامت دارد، امروزه مقبول واقع شده است و دیگر چون گذشته محل مناقشه نیست. اما این مقبولیت حاصل مطالعات طولانی مدت در جهت اثبات سودمندی فعالیت بدنی است و به کمک دلایل علمی تحقق یافته است. پزشکی در این میان نقش تعیین کننده ای ایفا کرده است. سرگذشت فعالیت های بدنی بستگی تنگاتنگی با سرگذشت پزشکی دارد.
نوشته‌های مرتبط
مورخ یا جامعه شناس نمی داند که فعالیت های ورزشی از قرن نوزدهم تاکنون چه نتایجی روی بدن داشته است، اما مشاهده می کند که در بسیاری از بافت های اجتماعی و فرهنگی افرادی که ورزش می کنند معتقدند که فعالیت ورزشی سلامت بخش است و این عقیده از سوی بخش بزرگی از بدنه پزشکی (دست کم در اواخر قرن نوزدهم و در اوایل قرن بیستم) حمایت می شود.
عبدالحسین نیک گهر می نویسد، جامعه شناسی ورزش رشته ای نوپا و درحال بالندگی است. جامعه شناسان با تأخیر به اهمیت بازی ها و ورزش ها به‌عنوان پدیدۀ تمام عیار فرهنگی-اجتماعی پی برده اند. تنها پس از آن که ورزش با بسیج منابع انسانی و مالی کلان در چارچوب تشکیلات سازمان یافته و قانون‌مند در اقتصاد ملی، در روابط بین المللی و در رسانه های گروهی حضوری همه جانبه یافت.
باور به کارایی بدنی مثبت و ورزش روی افراد، اگر فقط پزشکان از آن حمایت می کردند، دوام نمی آورد. این باور در عرف عام و در تجربه ذهنی اهل ورزش ریشه دارد: ورزشکار پس از یک جلسه حرکات بدنی نیروبخش، مفرح، هیجان عضلانی و پوستی برانگیخته، احساس می کند بر بدن و بر نفس خویش مسلط است. این تجربه میان تعداد کثیری از افراد مشترک است و ایده ای که به موجب آن ورزش اثرات سودمندی دارد، به صورت یک باور از طرف بخش بزرگی از افکار عمومی پذیرفته شده است. از این رو جنبش سوسیالیستی از همان آغاز قرن بیستم از تز حق استراحت حین کار و نیز از اوقات فراغت ورزشی کارگر دفاع می کند، با این استدلال که ورزش اثرات ترمیمی دارد و به کارگر اجازه می دهد تا تعادل جسمانی و روانی مختل شده در اثر کار را بازیابد. ورزش یک کار مجازی است که ویژگی هایش جبران اثرات (بیگانگی) کار عادی است.
در تمامی طول قرن بیستم، درونمایه این تز که در آن کودکان، زنان، بیماران در دوره نقاهت و بزکاران پذیرفته نشده بودند، تکرار خواهد شد. در سال های پنجاه تا هفتاد تز نوسازی شده را نزد هواداران ورزش و اوقات فراغت چون ژوفر دومازیه باز می یابیم. جا دارد «بازگشت باورها» به سودمندی ورزشی برحسب شرایط سیاسی و فرهنگی با تفصیل بیشتر شرح داده شود: مثلا در سال های پنجاه، زمانی که روسیه شوروی به مسابقه های ورزشی جهانی پیوست، دیدیم که باور به کارکرد زیست شناختی ورزش نزد کمونیست های ورزشکار بار دیگر احیا شد و تز سودمندی ورزش هیئت آموزه ای را پیدا کرد که زیر سوال بردن آن با «شکاکیت خرده بورژوازی» کفرآمیز می نمود.
کارکردگرایی منفی
جامعه شناسی انتقادی، بویژه جامعه شناسی «فروید و مارکسیستی» تحلیل کارکردی را با افشای اثرات منفی نهادهای مختلف که به سبب کارایی ویژه شان، جلوی پویایی اجتماعی (مخصوصا «ترقی اجتماعی» و پویایی انقلابی) را می گیرند، از نو فعال کرد. نظریه روانکاوانه و نفوذش روی جامعه شناسی از دهه سی تا شصت (در ایالات متحد آمریکا و در اروپا) فعلیت تحلیل های کارکردگرایانه را تبیین می کند. چنین است که نسل اولی از ادبیات جامعه شناسی ورزش که صبغه «ساختار و کارکردگرایی» تندی دارد تا دهه نود همچنان خواننده داشت. (جامعه شناسی ورزش، ۹۵)
به موجب مطالعات انتقادی، ورزش یک کارگرد تغییر مسیر خشونت و تخفیف تنش اجتماعی دارد، درونمایه ای که دو زمینه شرح و بسط داشته است. انتقاد اجتماعی مارکسیستی کارایی مفروض ورزش را منفی ارزیابی می کند، چراکه تخفیف تنش و انحراف خشونت به سوی بازی های رایگان، به زیان بسیج انقلابی و هشیاری طبقاتی خرج می شود. از این رو، در کشورهایی مثل فرانسه حتی در دوره ورزش «پرولتاریایی» و بازی های المپیک کارگران (سال های ۱۹۳۶-۱۹۲۰)، رزمندگان سیاسی کمونیست و سوسیالیست نسبت به ورزش سوء ظن داشتند، زیرا فکر می کردند توجه کارگران را از مسائل واقعا مهم منحرف می کند. با ژان-ماری بروم و قرائت های مارکسیستی دهه شصت، درونمایه (کارایی ورزش) لحن منفی تری پیدا می کند: به نظر او، ورزش نه تنها حوزه آگاهی اجتماعی (بخوانیم سیاسی) را محدود می کند، بلکه رفتار درونی فرد را در یک صرفه جویی روانی سرکوبگر متعهد کرده، در نتیجه سازوکارهای بیرونی سرکوب سائق ها را مضاعف می کند. (جامعه شناسی ورزش، ۹۴-۹۶)
در مجموع، تزی که به موجب آن، انرژی های اجتماعی را مهار می کند که در غیر این صورت در جاهای دیگر، در خشونت سیاسی، در تمایلات جنسی در پرخاشگری رومزه (بزهکاری نوجوانان) ابراز خواهد شد، نمی تواند موضوع استدلال مثبت قابل مقایسه با استدلالی باشد که برای اثبات اثرات بهداشتی ورزش اقامه می شود. ما فرآیند مقایسه عینی سازی صورت های زندگی اجتماعی را «با» سپس «بدون» نهاد ورزش در اختیار نداریم تا بتوان اثر کلی نهاد ورزش را مجزا کرد.
تزی که ورزش مثل سایر صورت های وقت گذرانی، فرصت گریزی از فشارهای زندگی کاری عرضه می کند، قبل از هر چیز ایده ای از عرف عام است که از سوی کارگزاران و شاهدان توسعه ورزش ها تعبیه شده است. حضور فعال این ایده را در برنامه های اجتماعی مشاهده می کنیم. نظیر؛ ان هایی که از اواخر دهه نود درصددند با عرضه امکانات ورزشی به جوانان بیکار، محله های «مسئله دار» شهرهای بزرگ را آرام کنند.
ورزش میدان رقابت بر سر قدرت و عرصه ایی برای قدرت نمایی سیاسی، یارگیری و فتح توده ها شده است. ورزش ظاهری غیرسیاسی با چاشنی تند سیاست دارد. ورزش قدرت مدرن و نامحسوس سیاسی است.
برخی عقیده دارند جامعه شناسی ورزش بعنوان یک فعالیت همراه با بازی Playful، یک فعالیت عقلانی Rational و یک فعالیت همراه با مجازات و پاداش Awarding نگاه می کند. ورزش پدیده ای است بین بازی play و کار worke. به‌عبارتی ورزش غیرجدی ترین کار جدی است. ورزش پدیده، امر اجتماعی و واقعیتی است که دو بعد متضاد مانند ملی گرایی و جهانی گرایی، آسیب زایی و آسیب زدایی، سوسیالیسم و فردگرایی را در کنار یگدیگر می پروراند.
ژاک دوفرانس، نویسندۀ کتاب، استاد جامعه شناسی در گروه آموزشی «علوم و فنون فعالیت های بدنی و ورزشی» (STAPS) دانشگاه نانتر (پاریس ۱۰) است و پیش از کتاب حاضر نیز چند اثر مهم در موضوع فعالیت های بدنی و ورزشی منتشر کرده است. وی با تقسیم کردن کتاب خود در قالب هفت فصل و افزودن ضمیمه کتاب ارزنده ای در حیطه جامعه شناسی ورزش به علاقمندان این رشته هدیه نموده است. چنانکه دکتر عبدالحسین نیک گهر مترجم کتاب، در پیشگفتار کتاب به نقل از ژوفر دومازیه، جامعه شناس صاحب نام و بنیانگذار جامعه شناسی اوقات فراغت در دهۀ ۱۹۶۰ و استاد مؤسسه ملی تربیت بدنی و ورزش می پردازد که می نویسد :«این کتاب کوچک امروزه برای کمک به استادان تربیت بدنی و ورزش بهترین است. این کتاب عالمانه ولی به زبان ساده و روشن نوشته شده است. بدون بار اضافی اعداد و ارقام بسیار مستند است [ …] و در حال حاضر بی همتا است.»
منبع:
دوفرانس، ژاک. (۱۳۸۵)، جامعه شناسی ورزش، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: نشر توتیا
