اثر ژرژ باتای
«سهم ملعون» که از آن به عنوان پروژه‌ی عظیم تحقیقاتی باتای یاد می‌شود در سال ۱۹۳۳ و با انتشار مقاله‌ی «مفهوم هزینه‌گری» کلید می‌خورد و در نهایت پس از ۱۶ سال کار مداوم، یعنی در سال ۱۹۴۹ با انتشار اثر سه جلدی نویسنده به پایان می‌رسد.
نوشته‌های مرتبط
شاید به جرات می‌توان گفت «سهم ملعون» مهمترین اثر نظری ژرژ باتای، اندیشمند و نویسنده‌ی فرانسوی است؛ اهمیت این کتاب از آن روست که باتای در این اثر سعی کرده است با استفاده از فلسفهی طبیعت، فلسفهی انسان، فلسفهی اقتصاد و فلسفهی تاریخ، و با حرکت در خلال مفاهیمی که از این فلسفه‌ها وام می‌گیرد، جهان‌بینی شخصی خود را به شکلی سیستماتیک و نظام‌مند مطرح نماید. او که اقتصاد را بخش جدایی ناپذیری از طبیعت انسانی و فرهنگ می‌داند در این اثر با استفاده از داده‌هایی که از منابع متفاوت گرد آورده است سعی می‌کند منطق عملکرد «اقتصاد عام» را معرفی و تبیین نماید. برای باتای «اقتصاد عام» مفهومی بس کلی‌تر از چیزی است که امروزه به عنوان «علم اقتصاد» شناخته می‌شود، به بیان دقیقتر «علم اقتصاد» در بهترین حالت خود تنها بخشی از «اقتصاد عام»ی است که باتای در «سهم ملعون» به آن می‌پردازد، و همانطور که خودش می‌گوید، برای نویسنده‌ی این کتاب، اهمیت قربانی کردن انسان، ساختن یک کلیسا و یا بخشیدن یک جواهر با ارزش در فهم اقتصاد عام، کمتر از خرید و فروش گندم نیست. باتای در این اثر با قرار دادن مفهوم «اتلاف (اغراق آمیز)» در نقطه‌ی کانونی اقتصاد عام، و با مرتبط کردن آن با حرکت انرژی در سطح زمین سعی می‌کند توضیحی منطقی برای آن ارائه نماید. برای باتای «هزینه‌گری اغراق آمیز» همیشه و همه جا به عنوان عاملی اجتناب ناپذیر وجود دارد؛ ژان پیئل که سابقه‌ی همکاری با باتای را نیز داشته است به تاسی از او درباره‌ی اصل اتلاف‌گری معتقد است که اگر از منظری کیهانی به این اصل نظر بکنیم، با یک فرضیه عمده مواجه خواهیم شد: «اتلاف مبالغه آمیز همیشه وجود دارد، زیرا نور خورشید که عامل اصلی هر نوع رشد و بزرگ شدنی محسوب می‌شود به طور مجانی و بی چشم‌داشت توزیع شده است». در کتاب سهم ملعون باتای با ارجاع به دوره‌های تاریخی مختلف، اقوام و قبیله‌های متعدد، و اقتصادهای کمونیستی و لیبرالی قرن بیستم، و با کنار هم قرار دادن مثال‌هایی متعدد ویژگی هر اقتصادی را انباشت و تورم می‌داند، انباشتی که می‌تواند هیچ ارتباطی به از بین رفتن فقر نداشته باشد، چون گام بعدی این انباشت حرکت آن انرژی ذخیره شده در سطح زمین است و نه سرریز شدن آن به سمت فقرا. سربرافراشتن ساختمان‌های غول‌پیکر، گسترده شدن شهرهای مدرن و لشکرکشی‌های عظیم به سرزمین‌های دوردست، تجلی انرژی متورمی هستند که علی‌رغم انباشتگی، نه تنها منجر به از میان برداشته شدن فقر، بی‌خانمانی و آوارگی نشده اند، که به آن‌ها دامن هم زده‌اند.
باتای در «سهم ملعون» به هیچ یک از رشته‌های از پیش موجود علمی وفادار نمانده است، انعکاس این مساله قبل از هر چیز در اسم کتاب به چشم می‌خورد. خود او در مقدمه‌ای که برای چاپ نخست این کتاب نوشته‌است، در بسیاری جاها، بیشتر از آنکه با جملاتی ایجابی به معرفی کتاب بپردازد، از جملات سلبی بهره گرفته است؛ به عبارت دیگر شاید بتوان گفت که این کتاب بیشتر از آن که به یک دیسیپلین مشخص علمی پژوهشی تعلق داشته باشد، محصول حرکت در مرزهاست، مرز رشته‌هایی همچون فیزیک زمینی، اقتصاد سیاسی، جامعه‌شناسی، تاریخ، بیولوژی، انسان شناسی، فلسفه و روانشناسی. و از این رو به صراحت اعلام می‌کند که حتی خودش نیز نمی‌تواند از دانشمندان و متخصصان رشته‌ی به خصوصی انتظار داشته باشد که کتابش را مورد مطالعه و مداقه قرار دهند؛ کتابی که علاوه بر آنچه که اشاره کردیم، با آثار پیشین نویسنده در زمینه‌های شعر، هنر و ادبیات نیز ارتباط عمیق و غافلگیر کننده‌ای دارد.
فصل اول «سهم ملعون» که به توضیح چهارچوب نظری آن می‌پردازد به دو بخش «معنای اقتصاد عام» و «قوانین اقتصاد عام» تقسیم می‌شود. باتای در توضیح معنای اقتصاد عام به چهار موضوع عمده که مرتبط با یکدیگر و در امتداد هم هستند اشاره می‌کند:
الف) وابستگی انرژی به گردش انرژی روی زمین
ب) اجبار تلف کردن انرژی اضافه‌ای که نمی‌تواند در خدمت بزرگتر شدن سیستم قرار بگیرد
ج) ارگانیزم محدود و یا فقر جمعیت‌ها و ثروتمندی مبالغه آمیز طبیعت جاندار
د) جنگ؛ هزینه‌گری فلاکت بار انرژی انباشته
در بخش دوم چهارچوب نظری سهم ملعون که به قوانین اقتصاد عام اختصاص یافته است باتای به توضیح و بسط این زیر موضوعات می‌پردازد:
أ- بیوشیمی انباشت انرژی و بزرگ شدن
ب- محدودیت بزرگ شدن
ت- فشار
ث- اولین تاثیر فشار: وسعت
ج- دومین تاثیر فشار: پخش و پلا کردن و یا روی آوردن به مسائل لوکس
ح- سه موضوع لوکس طبیعت: خوردن، مرگ و تولید مثل
خ- وسعت پیداکردن به واسطه‌ی کار و تکنولوژی؛ لوکس‌های انسانی
د- سهم ملعون
ذ- کنتراست بین «منظر عمومی» و «منظر خصوصی»
ر- راه حل‌های اقتصاد عام و آگاهی از خود
باتای در توضیح راه‌حل‌های اقتصاد عام قبل از هر چیز تاکید می‌کند که وجود راه‌حل‌های تئوریک را نباید به هیچ عنوان به معنای موجود بودن طلب و لوازم تحقق آن راه‌حل‌ها تصور کرد. او دستیابی به آگاهی از خود را اصلی‌ترین راه حلی می‌داند که می‌تواند به یاری انسان امروز بیاید. اما برای او دستیابی به حقیقت خود، فقط و فقط در یک مسیر دیالکتیکی و به واسطه گریختن و دور شدن از خود است که امکان تحقق می‌یابد. به عقیده باتای با وجود اینکه نمی‌توان منکر اهمیت مداخله‌ی اجتماعی در رسیدن به سرمنزل اقتصاد عام شد این را هم نباید از یاد برد که دستیابی به آگاهی و به طور اولی آگاهی از خود اصلی ترین هدف اقتصاد عام است.
باتای هم در این اثر و هم در باقی آثار خود توجه و دقت ویژه‌ای به آیین‌ها و رسوم اقوام موسوم به ابتدایی نموده است. «قربانی کردن» و «پتلاچ» در ادبیات باتای بدون شک مفهومی کانونی دارند. تا جایی که می‌توان اسم این کتاب را نیز به نوعی الهام گرفته از آیین پتلاچ دانست. او با ارجاع به مقاله «تاملی درباره بخشش (هدیه)» مارسل موس ، پتلاچ را آیینی می‌داند که در برگیرنده‌ی رویه‌‌های دینی- اقتصادی است. اما آنچه که آیین‌های «قربانی کردن» و «پتلاچ» را در این کتاب از نظر باتای حائز اهمیت کرده است «اتلاف گری» اغراق شده‌ی موجود در آن‌هاست که با مشارکت همگان متحقق می‌شود. ناظر بودن بر مرگ دیگری، شهادت بر زندگی خویش است. جامعه این مرگ را ارج می‌نهد زیرا در او شور زندگانی را می‌آفریند.
سهم ملعون
مقدمه
فصل اول
چهارچوب نظری
أ- معنای اقتصاد عام
ب- قوانین اقتصاد عام
فصل
داده‌های تاریخی ۱: جامعه‌ی مصرفی
أ- جنگ و قربانی کردن در میان آزتک‌ها
ب- بخشش رقابتی: «پتلاچ»
فصل سوم
داده‌های تاریخی ۲: ورود جامعه‌ی نظامی و ورود جامعه‌ی دینی
أ- جامعه‌ی فاتح: اسلام
ب- جامعه‌ی بی‌سلاح شده: لاما گرایی
فصل چهارم
داده‌های تاریخی ۳: جامعه‌ی صنعتی
أ- ریشه‌های کاپیتالیزم و رفرم
ب- دنیای بورژوا
فصل پنجم
داده‌های هم‌اکنون
أ- صنعتی شدن جماهیر شوروی
ب- نقشه‌ی مارشال
مشخصات کتاب:
Bataille, Georges: (1988) The Accursed Share. Trans by Robert Hurley, Zone Books
